ميركلا نآرقلا ريسفتو ةغلابلا ملع نيب ُةقلاعلا
)Saffet Köse(* اسوك توفص )Suliman Husain Alomirat(**تايرمعلا ينَسُح ناميلُسصَّخَلُملا باحر فيو لئاولأا نيرِّسفلما ناضحأ في تأشن ةغلابلا ملع َروذب َّنلأ ؛ةّيلُدابت يرسفّتلا ملعو ةغلابلا ملع َينب ُةقلاعلا ًاّيوغُل يمركلا نآرقلا زاجعإب نيتعت تيلا َةّينايبلا َيرسافَّتلا انيأرف ،نورِّسفلما هنم َدافأ ِةغلابلا ُملع َجِضَن ْنأ َدعبو ،يمركلا نآرقلا ٌطرش ِةغلابلا ِمولع َليصتح َّنأ ُِّينبُي َُّث ،َةقلاعلا هذه ُحضويس ُلاقلماف .هاقيسومو هتلايثتمو هِترابع لاجم لىإ ُتفتلتو ،ًاّيغلابو في ءاطخلأاو ماهولأا لىإ يضفُي هب ُلهلجاو ؛ّنيآرق ٌملع ِةغلابلا َملع َّنأو ،يمركلا نآرقلا َيرسفت َدارأ نَمـل ٍفاك ُيرغو ٌمزلا .ةحِّضولما ةلثملأاب ٌنورقم كلذ ُّلكو ،تايلآا مهف .نآرقلا ،يرسفّتلا ،ةغلابلا :ةيحاتفملا تاملكلا ايكرت ، بيلش بتاك يرمزإ ةعماج ، ةّيملاسلإا مولعلا ةّيّلك ديمع ، .د.أ *
Prof. Dr., İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi, İzmir/Türkiye, saffet.kose@ikc. edu.tr
ايكرت ،بيلش بتاك يرمزإ ةعماج ، ةّيملاسلإا مولعلا ةّيّلك ، ةّيبرعلا ةغّللا مسق - دعاسم ذاتسأ ، .د ** Yrd. Doç. Dr., İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Arap Dili ve Belagâtı Bö-lümü, İzmir/Türkiye
Araştırma Makalesi / Research Article - Geliş Tarihi / Received: 05.10.2015 Kabul Tarihi / Accepted: 17.06.2016 - FSMIAD, 2016; (7): 197-224
Sayı/Number 7 Yıl/Year 2016 Bahar/Spring
© 2016 Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi
Belağat İlmi İle Kuran Tefsiri Arasındaki İlişki
Öz
Belağat ilmiyle Kuran tefsiri arasında karşılıklı bir ilişki vardır. Çünkü belağat ilminin asılları, ilk müfessirlerin ellerinde ve Kur’an-ı Kerim’e bağlı olarak ortaya çıktı. Belağat ilminin temelleri sağlamlaştıktan sonra ise müfessirler bu ilimden istifade ettiler. Böylece lüğat ve belağat cihetinden Kur’an’ın mucize oluşuyla ilgilenen ve Kuran’ın ibarelerinin, örneklerinin ve musikisinin güzelliğine yönelen beyani tefsirler görmekteyiz. Bu makale iki ilim arasındaki söz konusu ilişkiyi açıklayacak. Daha sonra da belağat ilminin tahsil edilmesinin çok gerekli bir şart olduğunu, ancak Kur’an-ı Kerim’i tefsir etmek isteyenler için yeterli olmadığını ve belağat ilminin Kur’anî bir ilim olduğunu, bu ilmi bilmemenin, ayetlerin manalarını anlamada hataya düşmeye sebep olduğunu açıklayacak. Bütün bu hususlar makalede açıklayıcı örneklerle birlikte sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Belağat, Tefsir, Kur’an.
The Relation Between Rhetoric Science and Interpration of Quran
Abstract
The relationship with the Balaghat (Rhetoric) Science and Qur’an Tafsir are to help each other. Because the originals of Balaghat Science appeared on lap of the first com-mentators (mufassir) and in the field of al-Qur’an al-Karim. After the consolidation of basis of Balaghat Science commentators have benefited from this science. So, we see statement commentaries (Bayânî Tafsirs) dealing with the miracle of the Qur’an from aspect of the vocabulary and eloquence, and towards the beauty of expression of Qur’an, its examples and its music. This article will explain the relationship between these two science. Then it will also announce that a necessary condition for the learning of Balaghat (Rhetoric) Science, but for those who want to interpretation of the Quran is not enough, however, the Balaghat science is a Qur’anic science. Otherwise, not to know this science, to understand the meaning of the verses causes the mistake. The article brought to expla-natory examples about these.
:عﻮﺿﻮﻤﻟا
ّﻲﻏﻼﺒﻟا سرﱠﺪﻟا ﻲﻓ ﻦﯾﺮﱢﺴﻔﻤﻟا ﺮﺛأ :ًﻻﱠوأ
:
ﱟﻲِﺑَﺮَﻋ ٍنﺎَﺴِﻠِﺑ) ِبﺮﻌﻟا ِنﺎﺴﻠﺑ َلﺰﻧ ،ﻦﯿﻤﻟﺎﻌﻠﻟ ٍﺔﯾاﺪھ ُبﺎﺘﻛ ُﻢﯾﺮﻜﻟا ُنآﺮﻘﻟا :ءاﺮﻌﱡﺸﻟا] (ٍﻦﯿِﺒُﻣ 195 ّﺘﺣ [ ﻰ ُﯾ ﱢﯿﺳ ُمﻮﻗ َكرﺪ ﱠﻠﺳو ﮫﯿﻠﻋ ﷲ ﻰّﻠﺻ ﺪّﻤﺤﻣ ﺎﻧﺪ َﻦﱢﯿَﺒُﯿِﻟ ِﮫِﻣْﻮَﻗ ِنﺎَﺴِﻠِﺑ ﱠﻻِإ ٍلﻮُﺳَر ْﻦِﻣ ﺎَﻨْﻠَﺳْرَأ ﺎَﻣَو) ،ﮫَﯿﻧﺎﻌﻣ ﻢ :ﻢﯿھاﺮﺑإ] (ْﻢُﮭَﻟ 4 ُﻒَﻠﱠﺴﻟا ِﺞﺘﺤﯾ ﻢﻠﻓ ،[ ِبﺮﻌﻟا ﻦﻣ ﱠﻲﺒّﻨﻟا اﻮُﻟﺄﺴﯾ ْنأ َﻲﺣﻮﻟا اﻮُﻛردأ ﻦﯾﺬﻟا ﮫﯿﻧﺎﻌﻣ ﻦﻋ – ّﻻإ ًاردﺎﻧ – ﻦﻋ ﻢﮭِﻤﻠﻌﺑ اﻮَﻨﻐﺘﺳﺎﻓ ،ِﻦُﺴﻟﻷا َبَﺮﻋ اﻮُﻧﺎﻛ ﻢﮭﱠﻧﻷ ،ﮫِﺒﯾﺮﻏو هِزﺎﺠَﻣو ﮫﯿﻧﺎﻌﻣ ﻦﻋ لاﺆﱡﺴﻟا ُنآﺮﻘﻟا اﺬھ َلﺰﻧ ﺪﻘﻓ ِﺔّﯿﻣﻮﯿﻟا ﻢﮭِﺘﻐﻠﺑ .ﮫﯿﻧﺎﻌﻣ ِلﻼﺟو ،ﮫِﺗرﺎﺒﻋ ِلﺎﻤﺠﺑ اوﺮﮭﺒﻧا ﻢﮭﱠﻨﻜﻟ ، ّﻣأ ّﻲﺳﺎّﺒﻌﻟا ِﺮﺼﻌﻟا ﻲﻓ ﺎ – ُر عﺎﺴّﺗا ﺪﻌﺑو ِﺔﻌﻗ ﱠﺪﻟا ِةﺮﺜﻛو ،مﻼﺳﻹا ﻲﻓ ﻢﺟﺎﻋﻷا لﻮﺧدو ،ﺔﻟو ْﺤﱠﻠﻟا ِﻦ ﻢﮭﻨﻣ – ﺪﻘﻓ َﻏ ْﺖَﯿﺸ ِسﺎﱠﻨﻟا َﺾﻌﺑ ﻟﺎﻋ ﮫُﻌﻀﯾ ٍﺮﯿﺴﻔﺗ ﻰﻟإ اﻮُﺟﺎﺘﺣاو ،ُﺔﻤﺠُﻌﻟا ـ ٌﻢ ﻼﻜﻟا ِهﻮﺟﻮﺑ ٌﺮﯿﺒﺧ م ،ّﻲﺑﺮﻌﻟا ت) ءاّﺮﻔﻟﺎﻛ ،ﺔﻐﱡﻠﻟا ﺔّﻤﺋأ ﻦﻣ ٌﺔﻔﺋﺎط ﻚﻟﺬﻟ َﺾﮭﻨﻓ 207 ـھ -822 م ﮫِﺑﺎﺘﻛ ﻲﻓ ( » نآﺮﻘﻟا ﻲﻧﺎﻌﻣ « ، ت) ةﺪﯿﺒُﻋ ﻲﺑأو 209 ـھ -824 م ﮫِﺑﺎﺘﻛ ﻲﻓ ( » َﻣـ زﺎﺠ نآﺮﻘﻟا « َﻧﺎﻛ ﺎﻨھ ﻦﻣو ، ِﺖ ُروﺬﺒﻟا ُﻷا ﻢﻠﻌﻟ ﻰﻟو ِﺔﻏﻼﺒﻟا ِءﻻﺆﮭﻓ ، ُءﺎﻤﻠﻌﻟا ﻦﯾﺮﱢﺴﻔﻤﻟاو ِةﺎﺤﱡﻨﻟا ﻦﻣ َﻞﺋﺎﺴﻣ َﺪﻨﻋ اﻮﻔﱠﻗﻮﺗ ٍﺔّﯿﻏﻼﺑ ، ُﯾ ﻢﻟ ْنإو َﺴ ﱡﻤ ﺎھﻮ ِتﺎﺤﻠﻄﺼﻤﻟﺎﺑ .ًﺎﻘﺣﻻ نﻮّﯿﻏﻼﺒﻟا ﺎﮭﯿﻠﻋ ﻖﻔّﺗا ﻲﺘﻟا بﺎﺘﻛ ﻰﻟإ ﺎﻨﺒھذ ﻮﻠﻓ ِﮫﯾﻮﺒﯿﺳ ت) 180 ـھ -796 م (ِرﺎَﮭﱠﻨﻟاو ِﻞْﯿﱠﻠﻟا ُﺮْﻜَﻣ ْﻞَﺑ) :ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫِﻟﻮﻗ ﻲﻓ ُلﻮﻘﯾ ُهﺎﻨﯾأﺮﻟ ( :ﺄﺒﺳ] 33 » :[ ﺎﻤﮭﯿﻓ َﺮﻜﻤﻟا ﱠﻦﻜﻟو ،ِناﺮُﻜﻤَﯾ ﻻ ُرﺎﮭﱠﻨﻟاو ُﻞﯿﱠﻠﻟﺎﻓ « ) 1 ( ُءاّﺮﻔﻟا اﺬﻛو ، ت) 207 ـھ -822 م ( :لﻮﻘﯾ » ّﻠﻟ َﺲْﯿَﻟ ﺮﻜﻤﻟا ّﻨﻠﻟ ﻻو ﻞﯿ ﻞﺑ :ﻰﻨﻌﻤﻟا ﺎﻤﻧإ ،رﺎﮭ َﻣ ْﻜ ُﺮ ُﻛ ﻢ ّﻠﻟﺎﺑ ّﻨﻟاو ﻞﯿ رﺎﮭ « ) 2 ( و ، ﱠنأ ُﺔﻘﯿﻘﺤﻟا اﺬھ َمﻼﻜﻟا ،ُﺪﻌﺑ نﻮّﯿﻏﻼﺒﻟا ﮫَﻟﺎﻗ ﺎﻣ ُﻦﯿﻋ ّﻲﻧﺎﺟﺮُﺠﻟﺎﻛ ت) 1 47 ه-78 10 م ( ) 3 ( ّﻜﱠﺴﻟاو ، ت) ّﻲﻛﺎ 626 ـھ -1229 م ( ) 4 ( ، هﻮَﻤﺳأ ْنإو ) َزﺎﺠﻤﻟا ّﻲﻠﻘﻌﻟا (. (ْﻢُﻜْﯿَﻠَﻋ ىﺪَﺘْﻋا ﺎَﻣ ِﻞْﺜِﻤِﺑ ِﮫْﯿَﻠَﻋ اوُﺪَﺘْﻋﺎَﻓ ْﻢُﻜْﯿَﻠَﻋ ىﺪَﺘْﻋا ِﻦَﻤَﻓ) :ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫِﻟﻮﻗ َﺪﻨﻋ ءاّﺮﻔﻟا ىﺮﻧو :ةﺮﻘﺒﻟا] 194 :لﻮﻘﯾ[ » ﻲﻓ ٌﻢﻠظ ﻆﻔﱠﻠﻟا ﻲﻓ ﻦﯿﻛﺮﺸﻤﻟا ﻦﻣ ُناوﺪﻌﻟﺎﻓ ُﷲ ﮫَﺣﺎﺑأ يﺬﻟا ُناوﺪﻌﻟاو ،ﻰﻨﻌﻤﻟا ِﻗ ﻮھ ﺎﻤﱠﻧإ ﻦﯿﻤﻠﺴﻤﻟا ﮫﺑ َﺮَﻣأو ِﻘﻟا نﻮﻜﯾ ﻼﻓ ،صﺎﺼ ُلﻮﻗ ﮫُﻠﺜﻣو .ًاﺪﺣاو ﮫُﻈﻔﻟ نﺎﻛ نإو ،ًﺎﻤﻠظ صﺎﺼ :ىرﻮّﺸﻟا] (ﺎﮭُﻠْﺜِﻣ ٌﺔَﺌﱢﯿَﺳ ٍﺔَﺌﱢﯿَﺳ ُءاﺰَﺟَو) :ﻰﻟﺎﻌﺗو كرﺎﺒﺗ ﷲ 40 ﻦﻣ ﺎھﺎﻨﻌﻣ ﻞﺜﻣ ﻰﻠﻋ ﷲ ﻦﻣ ﺖﺴﯿﻟو ،[ ) 1 ( ت) ﮫﯾﻮﺒﯿﺳ ،بﺎﺘﻜﻟا :ﺮﻈﻧا 180 ـھ -796 م ط ،ةﺮھﺎﻘﻟا ،ﻲﺠﻧﺎﺨﻟا ﺔﺒﺘﻜﻣ ،نورﺎھ مﻼﱠﺴﻟا ﺪﺒﻋ :ﻖﯿﻘﺤﺗ ،( 3 ، 1988 .م 1 / 176 . ) 2 ( ت) ءاﺮﻔﻟا ،نآﺮﻘﻟا ﻲﻧﺎﻌﻣ :ﺮﻈﻧا 207 ççççççççـھ -822 م ﻒﯿﻟﺄّﺘﻠﻟ ﺔّﯾﺮﺼﻤﻟا راّﺪﻟا ،ّﻲﺒﻠ ّﺸﻟاو رﺎّﺠّﻨﻟاو ﻲﺗﺎﺠّﻨﻟا :ﻖﯿﻘﺤﺗ ،( ﺔﻤﺟﺮّﺘﻟاو – ط ،ﺮﺼﻣ 1 . 2 / 363 . ) 3 ( ت) ّﻲﻧﺎﺟﺮﺠﻟا ،ﺔﻏﻼﺒﻟا راﺮﺳأ :ﺮﻈﻧا 1 47 ـھ -1078 م ّﻲﻧﺪﻤﻟا ﺔﻌﺒﻄﻣ ،ﺮﻛﺎﺷ دﻮﻤﺤﻣ :ﻖﯿﻘﺤﺗ ،( راد ،ةﺮھﺎﻘﻟﺎﺑ ط ،ةّﺪﺠﺑ ﻲﻧﺪﻤﻟا 1 ص . 366 . ) 4 ( ت) ّﻲﻛﺎّﻜّﺴﻟا ،مﻮﻠﻌﻟا حﺎﺘﻔﻣ:ﺮﻈﻧا 626 ـھ -1229 م ّﯿﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد ،روزرز ﻢﯿﻌﻧ :ﻖﯿﻘﺤﺗ ،( توﺮﯿﺑ ،ﺔ – ،نﺎﻨﺒﻟ ط 2 ، 1987 ص .م 393 .ٌءاﺰﺟ ﺎﮭﻧﻷ ؛ءﻲﺴﻤﻟا « ) 5 ( . ﻤﻟا) هﻮَﻤﺳأ ْنإو ،نﻮّﯿﻏﻼﺒﻟا ﮫَﻟﺎﻗ ﺎﻣ ُﻦﯿﻋ ًﺎﻀﯾأ ُمﻼﻜﻟا اﺬھو ـ (ﺔﻠَﻛﺎﺸ ) 6 ( ، :ﻢﮭِﻟﻮﻘﺑ هﻮﻓﱠﺮﻋو » ﻟاـ ﮫِﺘَﺒْﺤُﺻ ﻲﻓ ﮫِﻋﻮﻗُﻮﻟ ؛هِﺮﯿﻏ ِﻆﻔﻠﺑ َءﻲﱠﺸﻟا َﺮﻛﺬﺗ ْنأ ﻲھ :ُﺔﻠَﻛﺎﺸُﻤ « ) 7 ( . ﮫﱠﻧإ :ﮫَﻟﻮﻗ ُﺪﯾﺮﻧ ﺎﻣ ْﻦﻜﻟو ؛ﺔﻏﻼﺒﻟا ﻢﻠﻋ ِةﺄﺸﻧ ﻲﻓ ﻦﯾﺮﱢﺴﻔﻤﻟاو ِةﺎﺤﱡﻨﻟا ِﺮﺛأ ِنﺎﯿﺑ ﻲﻓ َﺐﮭﺴُﻧ ﻦﻟو إ َنﺎﻛ اذ ّﻲﻧآﺮﻘﻟا ﺮﯿﺴﻔﱠﺘﻟا ِﺞھﺎﻨﻣ ﻲﻓ ﺮﱠﺛأ ﺪﻗ ِﺔﻏﻼﺒﻟا ُﻢﻠﻋ ًﺎﻘﺣﻻ ﮫﱠﻧﺈﻓ ؛ – ٍﺐﯾر ﻼﺑ – ﻔﻤﻟﺎﺑ ًﻻّوأ ﺮﱠﺛﺄﺗ ﺪﻗ ؛ﻦﯾﺮﱢﺴ ِﺐُﺘُﻛ ﻲﻓ ًةرﻮﺜﻨﻣ ﺎھُﺪﺠﻧ ﺎﻤّﻧإ ﺔﻏﻼﺒﻟا ﻢﻠﻌﻟ ﻰﻟوﻷا َروﺬﺒﻟا ﱠنﻷ ﻦﯿّﯾﻮﻐﱡﻠﻟا ِﻞﺋاوﻷا ﻦﯾﺮﱢﺴﻔﻤﻟا . ﻓ ُﻢﻠﻌ ِﺔﻏﻼﺒﻟا نآﺮﻘﻟا ﻲﻓ ّﻲﻧﺎﯿﺒﻟا زﺎﺠﻋﻹاو ّﻲّﻨﻔﻟا ِلﺎﻤﺠﻟا كاردﻹ ؛ﻢﯾﺮﻜﻟا ِنآﺮﻘﻟا ِبﺎﺣِر ﻲﻓ َﺄﺸﻧ ﻢﯾﺮﻜﻟا و ، ﺪﻗ َرﱠﻮﻄﺗ ُﻢﻠﻋ ﺔﻏﻼﺒﻟا ِﺔﻓﺎﺿﻹﺎﺑ ﻢﮭِﺒَﻄُﺧو بﺮﻌﻟا ِرﺎﻌﺷأ ِﺔﻏﻼﺑ نﺎﯿﺑ ﻲﻓ ﮫُﺑﺎﺤﺻأ َﺪﮭﺘﺟاو ت) ﻆﺣﺎﺠﻟا َﺪﻨﻋ ﺎﻤﻛ ؛ﻒﯾﺮّﺸﻟا ّيﻮﺒّﻨﻟا ﺚﯾﺪﺤﻟاو ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﻰﻟإ 255 ـھ -869 م ﮫﺑﺎﺘﻛ ﻲﻓ ( » نﺎﯿﺒﻟا ﻦﯿﯿﺒﱠﺘﻟاو « ت) ﺔﺒﯿﺘﻗ ﻦﺑاو ، 276 ـھ -889 م ﮫِﺑﺎﺘﻛ ﻲﻓ ( » نآﺮﻘﻟا ﻞِﻜﺸُﻣ ﻞﯾوﺄﺗ « ﱢﺮﺒﻤﻟاو ، ت) د 285 ـھ -899 م ﮫﺑﺎﺘﻛ ﻲﻓ ( » بدﻷاو ﺔﻐﱡﻠﻟا ﻲﻓ ﻞﻣﺎﻜﻟا « ، اﺪﻏ ﻰﱠﺘﺣ ِﺔﻏﻼﺒﻟا ُﻢﻠﻋ ِﻋ ﮫِﺳأﺮﺑ ًﺎﻤﺋﺎﻗ ًﺎﻤﻠ ، ﺼُﻣ ﮫﻟ ٌتﺎﻔﱠﻨ بﺎﺘﻛ :ﻞﺜﻣ ؛ﮫﺑ ﻰﻨﻌُﺗ » ﻊﯾﺪﺒﻟا « ت) ّﺰﺘﻌﻤﻟا ﻦﺑﻻ ، 296 ـھ -909 م و ،( » ﺮﻌﱢﺸﻟا ﺪﻘﻧ « ﺮﻔﻌﺟ ِﻦﺑ َﺔﻣاﺪُﻘﻟ ت) 337 ـھ -948 م و ،( » ّﺼﻟا بﺎﺘﻛ ﻦﯿﺘﻋﺎﻨ « لﻼھ ﻲﺑﻷ ت) ّيﺮﻜﺴﻌﻟا 395 ـھ -1005 م و ،( » راﺮﺳأ ﺔﻏﻼﺒﻟا « ، و » زﺎﺠﻋﻹا ﻞﺋﻻد « ت) ّﻲﻧﺎﺟﺮﺠﻟا ﺮھﺎﻘﻟا ﺪﺒﻌﻟ 471 ـھ -1078 م .( ِءﺎﻨﺛﻷا هﺬھ ﻲﻓو َﺠﻀﻧ ْﺖ ُﺚﺣﺎﺒﻣ ِﻢﻠﻋ ِﺔﻏﻼﺒﻟا ًﺔّﺻﺎﺧو ، َﻞﺋﺎﺴﻣ ،ﻮﺤّﻨﻟا ﻦﻋ ﺖﻠﺼﻔﻧا ﻲﺘﻟا ﻲﻧﺎﻌﻤﻟا ﻢﻠﻋ ُﺘﻟ َﺒ ﱢﯿ َﻦ َﺔّﯿﻟﺎﻤﺟ ِمﻼﻜﻟا َﻔﺋﺎظوو ّﻨﻟا ﮫ َقوﺮﻔﻟاو ﺔّﯿﺴﻔ َﺮَﺧآو ٍمﻼﻛ ﻦﯿﺑ ﺔّﯿﻔﺨﻟا ﺔﻔﯿﻄﱠﻠﻟا َﻛو ، ُﺜ َﺮ ِت ُﻞﺋﺎﺳّﺮﻟا ﻲﺘﻟا ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻠﻟ ّﻲﻧﺎﯿﺒﻟا زﺎﺠﻋﻹا ﻲﻓ ُﺚﺤﺒﺗ :ﻞﺜﻣ ، » نآﺮﻘﻟا زﺎﺠﻋإ ﻲﻓ ﺖَﻜﱡﻨﻟا « ت) ّﻲﻧﺎّﻣﱡﺮﻠﻟ 384 ـھ -994 م و ،( » نآﺮﻘﻟا زﺎﺠﻋإ نﺎﯿﺑ « ت) ّﻲﺑﺎﱠﻄَﺨﻠﻟ 388 ـھ -998 م و ،( » ﺔﯿﻓﺎﱠﺸﻟا ﺔﻟﺎﺳّﺮﻟا « ّﻲﻧﺎﺟﺮُﺠﻠﻟ ت) 474 ـھ -1081 م .( ِبﺎﺴﺘﻛا ﻲﻓ ﺔّﯿﻏﻼﺒﻟا ِﺔﻓﺮﻌﻤﻟا َﺮﺛأ اﻮُﻛردأو ،ﱞﻲﻧآﺮﻗ ٌﻢﻠﻋ ﺔﻏﻼﺒﻟا ﻢﻠﻋ ﱠنﺄﺑ ٌﺔﻋﺎﻨﻗ ِءﺎﻤﻠُﻌﻟا ىﺪﻟ َﺢﺒﺻأو ﻲﻓو ،ًﺔّﻣﺎﻋ عﺮﱠﺸﻟا مﻮﻠﻋ ّﺘﺣ ،ًﺔّﺻﺎﺧ ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﺮﯿﺴﻔﺗ ت) :ّيﺮﻜﺴﻌﻟا لﻼھ ﻮﺑأ لﺎﻗ ﻰ 395 ـھ -1005 م » :( ﱠﺘﻟﺎﺑ ﺎھﻻوَأو ،ﻢﱡﻠﻌﱠﺘﻟﺎﺑ مﻮﻠﻌﻟا ﱠﻖﺣأ ّنأ ْﻢﻠﻋِا ﻆﱡﻔﺤ - هؤﺎﻨﺛ ّﻞﺟ õﺎﺑ ﺔﻓﺮﻌﻤﻟا ﺪﻌﺑ - ﻠﻋ ،ﺔﻏﻼﺒﻟا ُﻢ َﺮﻌُﯾ ﮫﺑ يﺬﻟا ،ﺔﺣﺎﺼﻔﻟا ُﺔﻓﺮﻌﻣو ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲ بﺎﺘﻛ ُزﺎﺠﻋإ ف « ) 8 ( ، ﱡيﺮﺸﺨﻣﱠﺰﻟا لﺎﻗو ت) 538 ـھ -1144 م َﻤﻠﻌﺑ ًاﺪﯿﺸُﻣ ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﻲﻧﺎﻌﻤﺑ ﮫﯿﻘﻔﻟا ِﻆﻋاﻮﻟاو ّيﻮﻐﱡﻠﻟاو ّيﻮﺤﱠﻨﻟا ﺔﻓﺮﻌﻣ ﻦﻋ ُﻢﱠﻠﻜﺘﯾ ﻮھو ( ﻲ :ﻊﯾﺪﺒﻟاو ﻲﻧﺎﻌﻤﻟا » ّﺪَﺼَﺘَﯾ ﻻ ﻖﺋﺎﻘﺤﻟا ﻚﻠﺗ ﻦﻣ ٍءﻲﺷ ﻰﻠﻋ ُصﻮﻐﯾ ﻻو ،ﻖﺋاﺮﱠﻄﻟا ﻚﻠﺗ ِكﻮﻠﺴﻟ ٌﺪﺣأ ﻢﮭﻨﻣ ى ) 5 ( ءاّﺮﻔﻠﻟ نآﺮﻘﻟا ﻲﻧﺎﻌﻣ :ﺮﻈﻧا 1 / 117 . ) 6 ( ّﺒﻌﻟا ،ﺺﯿﺨﻠﱠﺘﻟا ﺪھاﻮﺷ ﻰﻠﻋ ﺺﯿﺼﻨﱠﺘﻟا ﺪھﺎﻌﻣ :ﺮﻈﻧا ّﻲﺳﺎ ت) 963 ـھ -1556 م ّﻤﺤﻣ :ﻖﯿﻘﺤﺗ ،( ّﺪﻟا ﻲﯿﺤﻣ ﺪ ﺪﺒﻋ ﻦﯾ ﺐﺘﻜﻟا ﻢﻟﺎﻋ ،ﺪﯿﻤﺤﻟا – ط ،توﺮﯿﺑ 1 . 2 / 252 . ) 7 ( ص مﻮﻠﻌﻟا حﺎﺘﻔﻣ :ﺮﻈﻧا 424 . ) 8 ( ت) ّيﺮﻜﺴﻌﻟا لﻼھ ﻮﺑأ ،ﻦﯿﺘﻋﺎﻨ ّﺼﻟا بﺎﺘﻛ :ﺮﻈﻧا 395 çççççççـھ -1005 م ﻮﺑأ ﺪّﻤﺤﻣو ّيوﺎﺠﺒﻟا ﺪّﻤﺤﻣ ّﻲﻠﻋ :ﻖﯿﻘﺤﺗ ،( ،توﺮﯿﺑ ـ ﺔّﯾﺮﺼﻌﻟا ﺔﺒﺘﻜﻤﻟا ،ﻢﯿھاﺮﺑإ ﻞﻀﻔﻟا 1419 ص .ـھ 1
،نآﺮﻘﻟﺎﺑ ِﻦﯿﱠﺼﺘﺨﻣ ﻦﯿَﻤْﻠِﻋ ﻲﻓ َعَﺮَﺑ ﺪﻗ ٌﻞﺟر ّﻻإ نﺎﯿﺒﻟا ُﻢﻠﻋو ﻲﻧﺎﻌﻤﻟا ُﻢﻠﻋ ﺎﻤھو ، َﻞﱠﮭﻤﺗو ﺗرا ﻲﻓ ﺎﻤھِدﺎﯿ ...ًﺔﻨﻣزأ ﺎﻤﮭﻨﻋ ِﺮـﯿﻘﻨﱠﺘﻟا ﻲﻓ َﺐﻌﺗو ،ًﺔﻧوآ « ) 9 ( . ّﻣأو ّﻜﱠﺴﻟا ﺎ ﱡﻲﻛﺎ ت) 626 ـھ -1229 م ﱠﻠﻜﺘﯾ ﻮھو ( ﻲﻧﺎﻌﻤﻟاو نﺎﯿﺒﻟا ﻲَﻤﻠﻋ ﻦﻋ ُﻢ ، ،ﺔﻏﻼﺒﻟا ﻢﻠﻋ ُسﺎﺳأ ﺎﻤھو :لﺎﻘﻓ ،ﺮﯿﺴﻔﱠﺘﻟا ِﻞﺟﻷ ﺎﻤﮭﺑ ِﺔطﺎﺣﻹا ِةروﺮﺿ ﻰﻟإ ﮫﱠﺒﻨﻓ » ﻮھو َﺮﯿﺴﻔﱠﺘﻟا ﻰطﺎﻌﺗ ﻦﻤﻟ ِﻞﯾﻮﻟا ﱡﻞﻛ ُﻞﯾﻮﻟﺎﻓ ٌﻞﺟار ﺎﻤﮭﯿﻓ « ) 10 ( . ا زﺎﺠﻋﻹﺎﺑ ﻰﻨﻌُﺗ ﻲﺘﻟا ﺔّﯿﻏﻼﺒﻟا ﻒﯿﻟﺂﱠﺘﻟا ﻦﻣ ُﺔﻐﺒﱢﺼﻟا هﺬھو ﻟﻼِﻈﺑ ﺖَﻘﻟأ ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﻲﻓ ّﻲﻧﺎﯿﺒﻟ ﻰﻠﻋ ﺎﮭ ﻦﯾﺮﱢﺴﻔﻤﻟا ﺞھﺎﻨﻣ ِﺮﯿﺒﻜﻟا ﺎﮭِﻣﺎﻤﺘھﺎﺑ ُﺰﱠﯿﻤﺘﺗ ﻲﺘﻟا ِﺮﯿﺳﺎﻔﱠﺘﻟا َﺾﻌﺑ ُﺪﻌﺑ ﺎﻨﯾأﺮﻓ ، ا ِﻞﺋﺎﺴﻤﻟﺎﺑ ﻲﺘﻟا ﺔّﯿﻏﻼﺒﻟ ُﻣو ﺔﯿﻧآﺮﻘﻟا ِتﺎﯾﻵا َراﺮﺳأ ُﻒﺸﻜﺗو ،ﺔّﯿﻧآﺮُﻘﻟا ِةرﺎﺒﻌﻟا َلﺎﻤﺟ ُﺮﮭﻈُﺗ َﺘﻘﻓاﻮ َﺐﺒﺳ ُﻦّﯿﺒُﺗو ،مﺎﻘﻤﻠﻟ ﺎﮭ ُﻋ لوﺪ ﺮﯿﺴﻔﺗ :ﻞﺜﻣ ؛ﮫِﺗﻼﯿﺜﻤﺗو ﮫِﺗازﺎﺠَﻣو ﮫِﺗﺎﯾﺎﻨﻛ ﻰﻟإ ُﺮﯿﺸُﺗو ،ﺮﺧآ ﻰﻟإ ٍﻆﻔﻟ ﻦﻋ ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا » فﺎﱠﺸﻜﻟا « ت) ّيﺮﺸﺨﻣﱠﺰﻠﻟ 538 ـھ -1144 م و ،( » ﺐﯿﻐﻟا ﺢﯿﺗﺎﻔﻣ « ت) ّيزاّﺮﻠﻟ 606 ـھ -1210 م و ،( » راﻮﻧأ ﻞﯾوﺄﱠﺘﻟا راﺮﺳأو ﻞﯾﺰﻨﱠﺘﻟا « ت) ّيوﺎﻀﯿﺒﻠﻟ 685 ـھ -1286 م و ،( » ﻂﯿﺤﻤﻟا ﺮﺤﺒﻟا « ا نﺎّﯿﺣ ﻲﺑﻷ ُﻟﺪﻧﻷ ّﻲﺴ ت) 745 ـھ -1344 م و ،( » رَﻮﱡﺴﻟا ﺐُﺳﺎﻨﺗو رَرﱡﺪﻟا ﻢْﻈﻧ « ِﺒﻠﻟ ) ّﻲﻋﺎﻘ ت 885 ـھ -1480 م و ،( » دﺎﺷرإ ﱠﺴﻟا ﻞﻘﻌﻟا ﻢﯾﺮﻜﻟا بﺎﺘﻜﻟا ﺎﯾاﺰﻣ ﻰﻟإ ﻢﯿﻠ « ت) دﻮﻌﱡﺴﻟا ﻲﺑﻷ 982 ـھ -1574 م و ،( » ﺮﯾﻮﻨﱠﺘﻟاو ﺮﯾﺮﺤﱠﺘﻟا « ّﻄﻠﻟ ت) رﻮﺷﺎﻋ ﻦﺑ ﺮھﺎ 1393 ـھ -1973 م ﻦﯾﺮﱢﺴﻔﻤﻟا ءﻻﺆھ ﱠنﺄﺑ ﱠﻚﺷ ﻻو ،...( ﻦﻣ ﻢﮭُﻀﻌﺑ َدﺎﻔﺘﺳا ﻔﺗ ﱡﻞﻛ ﺔﻘﯿﻘﺤﻟا ﻲﻓ ْﻦﻜﻟو ،ّﻲﻧآﺮﻘﻟا ّﻲﻏﻼﺒﻟا حﺮﱠﺼﻟا ءﺎﻨﺑ ﻲﻓ ًﺔَﻨِﺒَﻟ ُﻊﻀﯾ ﻢﮭﻨﻣ ٍﺪﺣاو ﱡﻞﻜﻓ ،ٍﺾﻌﺑ ﺴ ﺮﯿ .ّﻲﻧآﺮﻘﻟا ّﻲﻏﻼﺒﻟا ّﻲﻓﺮﻌﻤﻟا ءﺎﻨﺒﻟا ﻲﻓ ﺎﮭﺑ َﻢﮭﺳأ ٌﺔّﺻﺎﺧ ٌةﺰﯿﻣ ﮫﻟ ﺎﮭﻨﻣ
.ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﺮﯿﺴﻔﺗ ﻲﻓ ﺔّﯿﻏﻼﺒﻟا ﺔﻓﺮﻌﻤﻟا ُﺮﺛأ :ًﺎﯿﻧﺎﺛ
َﺞﻀﻧ نأ ﺪﻌﺑ ِﺔﻏﻼﺒﻟا ُﻢﻠﻋ ، ا ُﺾﻌﺑو نﻮﱡﯿﻟﻮﺻُﻷاو نوﺮﱢﺴﻔﻤﻟاو ُةﺎﺤﱡﻨﻟا ﻚﻟذ ﻲﻓ َﻢﮭﺳأو ﺻأ ،دﺎّﻘﱡﻨﻟ ﺖﺤﺒ ًﺔﺟﺎﺣ ُﺔﻏﻼﺒﻟا ّﯾروﺮﺿ َﻢﮭﻔﯾ ْنأ ُﺪﯾﺮﯾ ٍﻢﻠﺴﻣ ﱢﻞﻜﻟ وأ ،ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ِﺮﯿﺴﻔﺗ ﻲﻓ َعﺮﺸﯾ ْنأ َدارأ ﻦَﻣ ﱢﻞﻜﻟ ًﺔ َﻲﻧﺎﻌﻣ ِنآﺮﻘﻟا ردإ ﮫﯿﻣاﺮﻣو هَﺪﺻﺎﻘﻣ َكرﺪﯿﻟ ؛ًﺎﺤﯿﺤﺻ ًﺎﻤﮭﻓ ﻢﯾﺮﻜﻟا ِﻢھﻮﻟا ﻦﻋ ًاﺪﯿﻌﺑ ،ًﺎﻤﯿﻘﺘﺴﻣ ًﺎﻛا ﮫﺑ َلﺰﻧ يﺬﻟا ّﻲﺑﺮﻌﻟا نﺎﺴﱢﻠﻟا ﺔﻏﻼﺒﺑ ﻢﮭﺘﻓﺮﻌﻣ ﺔّﻠﻗ ﺐﺒﺴﺑ ﻦﯿﻤﻠﺴﻤﻟا ُﺾﻌﺑ ﮫﯿﻓ ُﻊﻘﯾ ﺪﻗ يﺬﻟا ﺄﻄﺨﻟاو .ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﻢﮭﻓ ﻲﻓ ﺔّﯿﻏﻼﺒﻟا ِﺔﻓﺮﻌﻤﻟا ﺔّﯿﻤھأ ﻰﻠﻋ ﺪﯿﻛﺄّﺘﻠﻟو اذإ ﻲﺘﻟا ِتﺎﯾﻵا ﻦﻣ ًﺔﻠﺜﻣأ قﻮﺴﻨﺳ ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ٌداز ﮫﻟ ﺲﯿﻟ ﻦَﻣ ﺎھَأﺮﻗ َﺾﻌﺑ َﻞﻌﺟ يﺬﻟا اﺬھو ،ﺎھِﺪﺼﻘﻣ َفﻼﺧ ﺎھِﺮھﺎظ ﻦﻣ َﻢﱠھﻮﺗ ﱞﻲﻏﻼﺑ َﯾ ﻦﯿﻗﺮﺸﺘﺴﻤﻟا فﻮﺳو.ﮫﻤﮭﻓ ﻲﻓ نﻮﻓﺮﺤﻨﯾ وأ ،ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﻰﻠﻋ نﻮﻨﻌﻄ ِلﺎﻘﻤﻟا اﺬھ ﻲﻓ ُضﺮﻌﻧ ) 9 ( ت) ّيﺮﺸﺨﻣﱠﺰﻟا ،فﺎّﺸﻜﻟا :ﺮﻈﻧا 538 ـھ -1144 م ّﻲﺑﺮﻌﻟا بﺎﺘﻜﻟا راد ،( - ط ،توﺮﯿﺑ 3 ، 1407 .ـھ 1 / 2 . ) 10 ( ص مﻮﻠﻌﻟا حﺎﺘﻔﻣ :ﺮﻈﻧا 162 .ﻟ َجذﺎﻤﻧ ٍﺔّﯿﻏﻼﺑ َﺮھاﻮﻈ ٍﺔﻔﻠﺘﺨﻣ ﱡﻖﺤﺘﺴﯾ َعﻮﺿﻮﻤﻟا اﺬھ ﱠنأ ﻊﻣ ،ّﻲﻧآﺮﻘﻟا ﻢﮭﻔﻟا ﻲﻓ ﺎﮭِﺘﻓﺮﻌﻣ ﻦﻣ ّﺪُﺑ ﻻ ّﯿﻧآﺮﻘﻟا ُﺔﻠﺜﻣﻷا عّﻮﻨﺘﺘﺳو ،ًﻻّﻮﻄُﻣ ًﺎﺑﺎﺘﻛ ُﺔ ﻦﻣ .(ﻊﯾﺪﺒﻟاو نﺎﯿﺒﻟاو ﻲﻧﺎﻌﻤﻟا) :ﺔﻏﻼﺒﻟا مﻮﻠﻋ
أ-:ﻲﻧﺎﻌﻤﻟا ﻢﻠﻋ
ﻧﺎﻌﻤﻟا َﻢﻠﻋ ﱠنإ :ﺎﻨﻠﻗ نإ ُﺪﻌﺒﻧ ﺎﻨْﺴﻟو ،ِﺔﻏﻼﺒﻟا ُﻖﯾﺮط ُﻮﺤﱠﻨﻟا ٍةءﺎﺒﻋ ﻦﻣ ﻮﺤﱠﻨﻟاو ﻲ ّﻻإ ،ةﺪﺣاو ﺤﱠﻨﻟا ﱠنأ َﻮ ،ﺎﮭِﻤﺳا ﻦﻣ َنﺎﻛ ُﺮﺒﺧ َفَﺮﻌُﯿﻟ تﺎﻤﻠﻜﻟا ِﺮﺧاوأ ِﻂﺒﻀﺑ ٌﻞَﻛﻮﻣ ﻓ ٍةرﺎﺒﻋ ﻲﻓ فﺬَﺤﻟا ﻰﻟإ َﺮﯿﺸُﯾ ْنأ ﱢيﻮﺤﱠﻨﻠﻠ و ،ﺎّﻣ ﮫﻟ ْنأ ًﺎﻀﯾأ ﮫﻟو ،فوﺬﺤﻤﻟا اﺬھ َرﱢﺪﻘُﯾ نأ ﮫﻟو ؟ٌﺐﺟاو مأ ﻮھ ٌﺰﺋﺎﺟأ فﺬﺤﻟا اﺬھ َﻢﻜُﺣ َﻦﱢﯿﺒُﯾ ْنأ ﺊﺒﺘﺨُﻤـﻟا ﱢﻲﻟﺎﻤَﺠﻟا ﱢﺮـﱢﺴﻟا ِﺲﱡﻤﻠﺘﺑ ﱡﻲﻨﻌَﻤـﻟا ﻮھ ّﻲﻏﻼﺒﻟا ﱠﻦﻜﻟو ،ﮫَﻋﺎﻨﺘﻣا وأ ﮫَﺑﻮﺟو وأ ِﻢﯾﺪﻘﱠﺘﻟا َزاﻮﺟ ﻦﱢﯿﺒُﯾ ا اﺬھ ﺎھﺎﻔﺿأ ﻲﺘﻟا َﺔّﯿﻟﺎﻤﺠﻟاو ،فﺬﺤﻟا ﻚﻟذ َءارو ﻢﯾﺪﻘﱠﺘﻟ ﻰﻠﻋ ﻨﻌﻤﻟاو قﺎﯿﱢﺴﻟاو ﺔﻠﻤﺠﻟا ّمﺎﻌﻟا ﻰ . ﱠنإ :لﻮﻘﻟا نﺎﻜﻣﻹﺎﺑو ﺔّﯾرﺎﯿﻌﻤﻟا َمﺎﻜﺣﻷا ُﻂﺒﻀﯾ َﻮﺤﱠﻨﻟا ُﻢﺼﻌﺗ ﻲﺘﻟا مﻼﻜﻟا ﺄﻄﺨﻟا ﻦﻣ و ، ﺎّﻣأ ا ﻢﻠﻋ ﻲﻧﺎﻌﻤﻟ ﻓ ّﻈﻟا ﱠﻞُﺟ ﻲﻧﺎﻌﻤﻟا ُﻢﻠﻋ َسَرد ﺪﻗو ،مﻼﻜﻟا اﺬھ لﺎﻤﺟ ﻦﻋ ُﻢﱠﻠﻜﺘﯿ ،ﺮﯿﺧﺄّﺘﻟاو ﻢﯾﺪﻘﱠﺘﻟا :ﻞﺜﻣ ؛ﺔّﯾﻮﻐﱡﻠﻟا ﺮھاﻮ ﺻﻮﻟاو ﻞﺼﻔﻟاو ،ﺮﯿﻜﻨﱠﺘﻟاو ﻒﯾﺮﻌﱠﺘﻟاو ،ﺮْﻛﱢﺬﻟاو فﺬﺤﻟاو ،ةاوﺎﺴﻤﻟاو بﺎﻨطﻹاو زﺎﺠﯾﻹاو ،ﻞ ﻹاو ءﺎﺸﻧ ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﺮﯿﺴﻔﺗ ﻲﻓ ﺎﮭﺘّﯿﻤھﻷ ًﺔﻠﺜﻣأ ُضﺮﻌﻨﺳ ،ﺮھاﻮﱠﻈﻟا ﻦﻣ ﻚﻟذ ﺮﯿﻏو ،ﺮْﺼَﻘﻟاو ،ﺮﺒﺨﻟاو ﻣ ﻦ (ﺮﯿﻤّﻀﻟا دﻮﻋ ،ﻢَﺴﻘﻟا ،فﺬﺤﻟا) :ﺮھاﻮظ لﻼﺧ .1
-:فﺬﺤﻟا
ِﻨِﻣْﺆُﻣ ْﻢُﺘْﻨُﻛ ْنِإ ِنﻮُﻓﺎَﺧَو ْﻢُھﻮُﻓﺎَﺨَﺗ َﻼَﻓ ُهَءﺎَﯿِﻟْوَأ ُفﱢﻮَﺨُﯾ ُنﺎَﻄْﯿ ﱠçççççççﺸﻟا ُﻢُﻜِﻟَذ ﺎَﻤﱠﻧِإ) :ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫِﻟﻮﻗ ﻲﻔﻓ ﯿ لآ] ( َﻦ :ناﺮﻤﻋ 175 ُﻦﺤﻧو ، َﺐﻋﱡﺮﻟا ﻢﮭﺑﻮﻠﻗ ﻲﻓ ُفِﺬﻘﯾو ﮫَﻋﺎﺒﺗأ ُفﱢﻮﺨُﯾ َنﺎﻄﯿ ﱠﺸﻟا ﱠنإ :ﻰﻨﻌﻤﻟا ُﺾﻌﺒﻟا ﱡﻦﻈﯾ [ أ ﮫِﺘﻓﺎﺨﻣ ﻦﻋ نﻮﱡﯿﮭﻨﻣ ﺔﺑﺎﮭﻤﻟاو ُﺔﯿﺸﺨﻟا ﻞﺑ ،ﮫﺘﯿﺸﺧ و .هَﺪﺣو ﷲ ﻦﻣ ﺎﮭﱡﻠﻛ ﺔﻓﺎﺨﻤﻟاو و :ُﺮﯾﺪﻘﱠﺘﻟاو ،ًﺎﻓﺬﺣ ﺔﯾﻵا ﻲﻓ ﱠنأ ﺔّﯿﻏﻼﺒﻟا ُﺔﻘﯿﻘﺤﻟا » ُهَءﺎَﯿِﻟْوَأ ُفﱢﻮَﺨُﯾ ُنﺎَﻄْﯿ ﱠçççççççﺸﻟا « ﻣ َسﺎﱠﻨﻟا فﱢﻮﺨُﯾ يأ ﻦ لﺎﻗ اﺬﻟو ،ةﺎﻐﱡﻄﻟا ﮫ ِﻋﺎﺒﺗأ ﻰﻟﺎﻌﺗ : » ْﻢُھﻮُﻓﺎ َﺨَﺗ َﻼَﻓ « ، ﻣ فﻮﺨﻟا ﻦﻋ ﻦﯿﻨﻣﺆﻤﻟا ﻰﮭﻨﻓ ﻢھ ﻦﯾﺬﻟا ةﺎﻐﱡﻄﻟا ﻦ نﺎﻄﯿﱠﺸﻟا ُءﺎﯿﻟوأ . فﻮﺨﻟا مﺪﻌﺑ ﺎﻧَﺮَﻣأ ﺎﻤççççççççççـَﻟ ﮫﻋﺎﺒﺗأو ﮫﺋﺎﯿﻟوأ ﻰﻠﻋ ﮫَﻔﯾﻮﺨﺗ ُﻊِﻗﻮُﯾ َنﺎﻄﯿ ﱠçççﺸﻟا ﱠنأ ِﺔﯾﻵا َدﻮçççﺼﻘﻣ َنﺎﻛ ﻮﻟو ،ةﺎﻐﱡﻄﻟا ﻢھ ﻢﮭﻨﻣ َسﺎﱠﻨﻟا فﱢﻮﺨُﯾ ﻦﯾﺬﻟا هؤﺎﯿﻟوأو .نﺎﻄﯿ ﱠçççççççﺸﻟا ﻦﻣ فﻮﺨﻟا مﺪﻌﺑ ﻢُھ ﻢھَﺮﻣ َﻷ ﻞﺑ ،ﻢﮭﻨﻣ ُﺒﺠﺗ ﻻ :ﺔﯾﻵا ﻰﻨﻌﻣو ﻌﻓاﺪﻣ ﻦﻋ اﻮﻨ نﺎﻄﯿ ﱠçççççççﺸﻟا ءﺎﯿﻟوأ ِﺔ ُدﱢﺮﺒﻤﻟا ﮫﱠﺒﻨﺗ ﺪﻗو .لﺪﻌﻟا ﺔﻣﺎﻗﻹ ؛ﻢھﻮﻣوﺎﻗ ﻞﺑ ، ت) 285 ççççççççççççـھ -899 م :لﺎﻘﻓ ،ﺔﯾﻵا ﻢْﮭَﻓ ﻲﻓ ﺲْﺒﱠﻠﻟا ﻖﱡﻠﺨﺗ ﻲﻓ فﺬﺤﻟا اﺬھ ِﺮﺛأ ﻰﻟإ ( » ﻦﻣ ٍتﺎﯾآ ُﺮُﻛﺬﻧو :ﻞﺟو ﺰﻋ ﷲ لﺎﻗ ؛نﻮﯾﻮﺤﱠﻨﻟا ﺎھِزﺎﺠَﻣ ﻲﻓ َﻂِﻠَﻏ ﺎﻤﱠﺑُر نآﺮﻘﻟا ﻟا ُﻢُﻜِﻟَذ ﺎَﻤﱠﻧِإ) (ُهَءﺎَﯿِﻟْوَأ ُفﱢﻮَﺨُﯾ ُنﺎَﻄْﯿ ﱠççççççﺸ ،ﮫﺋﺎﯿﻟوأ ﻦِﻣ ﻢﻜُﻓﱢﻮﺨﯾ :هﺎﻨﻌﻣو ، ٌفوﺬﺤﻣ َلﱠوﻷا َلﻮﻌﻔﻤﻟا ﱠنأ :ﺔﯾﻵا ُزﺎﺠﻣ « ) 11 ( ﻚﻟذ ﻰﻟإ ﮫَﻘﺒçççççççﺳ ﺪﻗو ، ت) ُءاّﺮﻔﻟا 207 çççççççـھ -822 م :َلﺎﻗ ذإ ( » (ُهَءﺎَﯿِﻟْوَأ ُفﱢﻮَﺨُﯾ) ﮫﺋﺎﯿﻟوﺄﺑ ﻢﻜُﻓﱢﻮﺨﯾ ،(ْﻢُھﻮُﻓﺎَﺨَﺗ َﻼَﻓ) ﻚﻟذ ُﻞﺜﻣو :ﮫُﻟﻮﻗ (ِق َﻼﱠﺘﻟا َمْﻮَﯾ َرِﺬْﻨُﯿِﻟ) :ﺮﻓﺎﻏ] 15 ِﻟ :هﺎﻨﻌﻣ [ َرﺬﻨﯿ ِقﻼﱠﺘﻟا َمﻮﯾ ﻢﻛ « ) 12 ( . و ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫﻟﻮﻗ ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ِﻢْﮭَﻓ ﻲﻓ ِﻢھﻮﻟا ﻰﻟإ ﺎﮭﺑ ُﻞﮭﺠﻟا يّدﺆﯾ ﻲﺘﻟا ّﻲﻏﻼﺒﻟا فﺬﺤﻟا ِﻦطاﻮﻣ ﻦﻣ : ﺎ َççﮭﯿِﻓ اﻮُﻘ َçççççççﺴَﻔَﻓ ﺎ َççﮭﯿِﻓَﺮْﺘُﻣ ﺎ َççﻧْﺮَﻣَأ ًﺔ َççﯾْﺮَﻗ َﻚ ِççﻠْﮭُﻧ ْنَأ ﺎ َççﻧْدَرَأ اَذِإَو) (اًﺮﯿِﻣْﺪ َççﺗ ﺎ َççھﺎ َççﻧْﺮﱠﻣَﺪ َççﻓ ُلْﻮَﻘْﻟا ﺎ َççﮭْﯿَﻠَﻋ ﱠﻖَﺤَﻓ :ءاﺮـﺳﻹا] 16 ٍﺔﯾﺮﻗ َكﻼھإ َدارأ اذإ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲ ﱠنأ ﺔّﯿﺑﺮﻌﻟﺎﺑ ﮫﻟ ًﺎّﯾﻮﻗ َﻢﻠِﻋ ﻻ ﻦَﻣ ِﻦھذ ﻰﻟإ ُردﺎﺒﺘﯾ ﺪﻗ [ ھو اﺬھو ،َدﺎﺒﻌﻟاو َدﻼﺒﻟا ﻚﻠﺗ ُﺮﱢﻣﺪُﯾو ﻢﮭُﺑﱢﺬﻌُﯾ ﱠﻢُﺛ ،ﻖ ْççççﺴِﻔﻟﺎﺑ ﺎﮭﯿﻓ َﻦﯿﻓَﺮﺘُﻤççççççççççـﻟا َﺮَﻣأ اﺪﻌﻟا ﻲﻓ ٌﻦﻌطو ،ٌﻢ ِﺔﻟ َأ :ﺮﯾﺪﻘﱠﺘﻟاو ٌﺔﻓﻮﻄﻌﻣ ٌﺔﻠﻤﺟ َﺔ ّﻤﺛ ﮫﱠﻧأ ُباﻮ ﱠçççççççﺼﻟاو .ﺔّﯿﮭﻟﻹا َﻣ اﻮُﻔﻟﺎﺨﻓ) ،ﺮﯿﺨﻟاو ﺔﻋﺎّﻄﻟﺎﺑ ﺎﮭﯿﻓَﺮﺘُﻣ ﺎﻧ ْﺮ .ﺎﻨُﺑاﺬﻋ ﻢھﺎﺗﺄﻓ ،ﺎﮭﯿﻓ اﻮﻘﺴﻓو ،(ﺎﻧَﺮﻣأ ) 13 ( و ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﻲﻓ ّﻲﻏﻼﺒﻟا فﺬçççﺤﻟا ﻦطاﻮﻣ ﻦﻣ çççﻟﻮﻗ ﱠﺞَﺤْﻟا اﻮﱡﻤِﺗَأَو) :ﻰﻟﺎçççﻌﺗ ﮫ ْنِﺈ َçççﻓ ِ ِõ َةَﺮْﻤُﻌْﻟاَو ِﻣ َنﺎَﻛ ْﻦَﻤَﻓ ُﮫﱠﻠِﺤَﻣ ُيْﺪَﮭْﻟا َﻎُﻠْﺒَﯾ ﻰﱠﺘَﺣ ْﻢُﻜَﺳوُءُر اﻮُﻘِﻠْﺤَﺗ َﻻَو ِيْﺪَﮭْﻟا َﻦِﻣ َﺮَﺴْﯿَﺘْﺳا ﺎَﻤَﻓ ْﻢُﺗْﺮِﺼْﺣُأ َﻣ ْﻢُﻜْﻨ ﺎًﻀﯾِﺮ (ٍﻚ ُççﺴُﻧ ْوَأ ٍﺔَﻗَﺪ َççﺻ ْوَأ ٍمﺎَﯿ ِççﺻ ْﻦِﻣ ٌﺔَﯾْﺪِﻔَﻓ ِﮫ ِççﺳْأَر ْﻦِﻣ ىًذَأ ِﮫِﺑ ْوَأ ﺮﻘﺒﻟا] :ة 196 ﻦَﻣ ُﻢِھﻮُﯾ ﺔﯾﻵا َﺮھﺎظ ﱠنﺈﻓ [ ٌﺔﯾْﺪِﻓ ﮫﯿﻠﻌﻓ ﮫِﺳأر ﻦﻣ ٌﻢççççـَﻟَأ ﮫﺑ وأ ًﺎﻀﯾﺮﻣ ُنﻮﻜﯾ يﺬﻟا ﱠجﺎﺤﻟا ﱠنأ ﮫﻘﻔﻟا مﺎﻜﺣﺄﺑ ﮫﻟ َﻢﻠِﻋ ﻻ ﺤﻟا ﱠﻦﻜﻟو ، ﺔﻘﯿﻘ :ُﺮﯾﺪﻘﱠﺘﻟاو ،ًﺎﻓﺬﺣ ﺔﯾﻵا ﻲﻓ ﱠنأ ﺔّﯿﻏﻼﺒﻟا ﮫçççﺳأر ﻦﻣ ىًذأ ﮫﺑ وأ ًﺎçççﻀﯾﺮﻣ ﻢﻜﻨﻣ نﺎﻛ ﻦﻤﻓ ) ﮫَﻘﻠﺤﻓ ( ﻓ ؛ ﮫﯿﻠﻌ ...ٌﺔﯾﺪﻓ ) 14 ( َﺤﺿوأ ﻰﻨﻌﻤﻟاو ؛ ت) ﱡيﺮçççççççـﺸﺨﻣﱠﺰﻟا ﮫ 538 çççççççـھ -1144 م :ﮫِﻟﻮﻘﺑ ( » ٌضﺮﻣ ﮫﺑ نﺎﻛ ﻦﻤﻓ ٍمﺎﯿ ِççççççﺻ ْﻦِﻣ ٌﺔﯾﺪﻓ َﻖﻠﺘﺣا اذإ ﮫﯿﻠﻌﻓ ،ﺔﺣاﺮﺠﻟا وأ ُﻞْﻤَﻘﻟا ﻮھو ِﮫ ِççççççﺳْأَر ْﻦِﻣ ًىذَأ ِﮫِﺑ ْوَأ ِﻖْﻠﺤﻟا ﻰﻟإ ﮫُﺟِﻮﺤُﯾ َﻦﯿﻛﺎﺴﻣ ﺔّﺘﺳ ﻰﻠﻋ ٍﺔَﻗَﺪَﺻ ْوَأ ،مﺎﯾأ ُﺔﺛﻼﺛ ... « ) 15 ( .
2
-ﻢَﺴﻘﻟا
:
ﮫَﻧﻮçççççﺳرﺪﯾ ﻲﻧﺎﻌﻤﻟا َءﺎﻤﻠﻋ ّﻦﻜﻟو ،ﺔﻏﻼﺒﻟا ُﻢﻠﻋ ﺎﮭ ُçççççﺳرﺪﯾ ﻲﺘﻟا ءﺎçççççﺸﻧﻹا ِعاﻮﻧأ ُﺪﺣأ َﻢ َçççççﺴﻘﻟا ﱠنإ - ﻰﻠﻋ ءﺎﯿﺤﺘﺳا – ﻲﻓ ِﻢﺴﻘﻟا ِبﻮﻠﺳأ َﺔﻏﻼﺑ ﱠنأ ﻊﻣ ،ةﺮﯿﺒﻛ ُﺪﺋاﻮﻓ ﮫﺑ ُﻖﱠﻠﻌﺘﺗ ﻻو ّﻲﺒﻠط ُﺮﯿﻏ ٌءﺎﺸﻧإ ﮫﱠﻧأ ِﺔﻌﯾرﺬﺑ ) 11 ( :ﺮﻈﻧا ت) دﱢﺮﺒﻤﻠﻟ ،ﻞﻣﺎﻜﻟا 285 ه-899 م ّﺳﺆﻣ ،ﻲﻟاّﺪﻟا ﺪﻤﺣأ ﺪّﻤﺤﻣ .د ﻖﯿﻘﺤﺗ ،( ّﺮﻟا ﺔﺴ ط ،ﺔﻟﺎﺳ 5 ، 2008 .م 3 / 1503 . ) 12 ( ءاﱠﺮﻔﻠﻟ نآﺮﻘﻟا ﻲﻧﺎﻌﻣ :ﺮﻈﻧا 1 / 248 . ) 13 ( ت) ّﻲّﻠﺤﻤﻟا ،ﻦﯿﻟﻼﺠﻟا ﺮﯿﺴﻔﺗ :ﺮﻈﻧا 864 ـھ -1459 م ( ت) ّﻲطﻮﯿّﺴﻟاو 911 ـھ -1505 م ،ةﺮھﺎﻘﻟا ،ﺚﯾﺪﺤﻟا راد ،( ط 1 ص. 368 . ) 14 ( ت) ّﻲّﻨﺟ ﻦﺑﻻ ،ﺺﺋﺎﺼﺨﻟا :ﺮﻈﻧا 392 ـھ -1002 م ،بﺎﺘِﻜﻠﻟ ﺔّﯾﺮﺼﻤﻟا ﺔﻣﺎﻌﻟا ﺔﺌﯿﮭﻟا ،رﺎّﺠﻧ ﻲﻠﻋ ﺪﻤﺤﻣ ﻖﯿﻘﺤﺗ ،( ط 4 ، 1999 .م 2 / 361 ت) ﺮﯿﺛﻷا ﻦﺑ ﻦﯾﱢﺪﻟا ءﺎﯿﻀﻟ ،ﺮﻋﺎﱠﺸﻟاو ﺐﺗﺎﻜﻟا بدأ ﻲﻓ ﺮﺋﺎﱠﺴﻟا ﻞَﺜَﻤـﻟاو ، 637 ـھ -1225 م ،( .(ت.ط.د) ،ةﺮھﺎﻘﻟﺎﺑ ﺮﺸﻨﻟاو ﻊﯾزﻮّﺘﻟاو ﺔﻋﺎﺒّﻄﻠﻟ ﺮﺼﻣ ﺔﻀﮭﻧ ،ﺔﻧﺎﺒَط يوﺪﺑ .دو ،ﻲﻓﻮﺤﻟا ﺪﻤﺣأ .د ﻖﯿﻘﺤﺗ 2 / 248 . ) 15 ( فﺎّﺸﻜﻟا :ﺮﻈﻧا 1 / 241 .ّﻮﻄﻣ ٌبﺎﺘﻛ ﺎﮭَﺒﻋﻮﺘççﺴﯾ ْنأ ِﻦﻜﻤﻤﻟا ﻦﻣ هَﺪﺣو ِﻢﯾﺮﻜﻟا ِنآﺮﻘﻟا هِرﻮççﺻ ﻦﻣ ٍةرﻮççﺻ َﺪﻨﻋ ُﻒﻘﻧ فﻮççﺳو ،ل .ﻢھﻮﻟا ﻰﻟإ ﮫِﺴﻔﻨﺑ َﺐھذ ﱠﻻإو ،ﺎﮭَﻤﻠﻌﯾ نأ ﺮﱢﺴﻔﻤﻠﻟ ﱠﺪُﺑ ﻻ ﻲﺘﻟا ﺔّﯿﻏﻼﺒﻟا ّﻣأ ُةرﻮ ﱡççﺼﻟا ﺎ :ﺔﻣﺎﯿﻘﻟا] (ِﺔَﻣاﱠﻮﱠﻠﻟا ِﺲْﻔﱠﻨﻟﺎِﺑ ُﻢ ِççﺴْﻗُأ َﻻَو * ِﺔَﻣﺎَﯿِﻘْﻟا ِمْﻮَﯿِﺑ ُﻢ ِççﺴْﻗُأ َﻻ) :ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫِﻟﻮﻘﻜﻓ ﻰﻟوﻷا 1 -2 :ﮫﻧﺎﺤﺒççﺳ ﮫِﻟﻮﻗو ،[ َنﺎ َççﺴْﻧِ ْﻹا ﺎَﻨْﻘَﻠَﺧ ْﺪَﻘَﻟ * َﺪَﻟَو ﺎَﻣَو ٍﺪِﻟاَوَو* ِﺪَﻠَﺒْﻟا اَﺬَﮭِﺑ ﱞﻞِﺣ َﺖْﻧَأَو * ِﺪَﻠَﺒْﻟا اَﺬَﮭِﺑ ُﻢ ِççﺴْﻗُأ َﻻ) :ﺪﻠﺒﻟا] (ٍﺪَﺒَﻛ ﻲِﻓ 1 -4 ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫّﻧأو ،ﺎھَﺪﻌﺑ ِﻞﻌﻔﻠﻟ ٌﺔﯿﻓﺎﻧ ﺎﻨﮭھ (ﻻ) ﱠنأ ﱡﻦﻈﯾ ِﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻠﻟ ًﺎﺋرﺎﻗ ﱠﻞﻌﻠﻓ ،[ ِﺴﻘُﯾ ﻦﻟ ﮫﱠﻧﺄﺑ ُﺮﺒﺨُﯾ ّﻮﱠﻠﻟا ِﺲﻔﱠﻨﻟﺎﺑ َﻢِﺴﻘُﯾ ﻦﻟو ،ﺔﻣﺎﯿﻘﻟا مﻮﯿﺑ َﻢ .ﺪﻠﺒﻟﺎﺑ َﻢِﺴﻘُﯾ ﻦﻟو ،ﺔﻣا ﻓ ،ِﺔﻟﺄﺴﻤﻟا هﺬھ ﻲﻓ ءﺎﻤﻠﻌﻟا ُتادﺎﮭﺘﺟا تدﱠﺪﻌﺗ ﺪﻗو ت) َةَﺪﯿﺒُﻋ ﻮﺑأ ﺎﮭﯿﻓ َلﺎﻘ 209 ççـھ -824 م » :( :ﺎھُزﺎﺠﻣ مﻮﯿﺑ ﻢﺴﻗأ ّﻮﱠﻠﻟا ﺲْﻔﱠﻨﻟﺎﺑ ﻢﺴﻗأو ،ﺔﻣﺎﯿﻘﻟا ﺔﻣا « ) 16 ( ت) ّيِﺪﺣاﻮﻟا ﻢﮭﻨﻣ ٌمﻮﻗ َﺐَھذو . 468 ـھ -1076 م ﻰﻟإ ( :ﮫِﻟﻮﻘﺑ ؛ةﺪﺋاز ﺎﻨﮭھ (ﻻ) ﱠنأ » ُﻢ ِçççﺴﻗأ :هﺎﻨﻌﻣ ،ٌﺔﻠçççﺻ :ﻻ ،ُﻢ ِçççﺴْﻗُأ َﻻ « ) 17 ( ّﺮﻔﻠﻟ َنﺎﻛو . ت) ِءا 207 çççççççççـھ -822 م ذإ ،..ﻦﯾﺪﺣﺎﺠﻟا ُمﻼﻛ ﻮھ ،ٍرﱠﺪﻘُﻣ ٍﻖﺑﺎçççﺳ ٍمﻼﻛ ﻰﻠﻋ ﱞدر ﺎﻨﮭھ (ﻻ) ﱠنأ ﻰﻟإ ﮫﯿﻓ َﺐَھذ ٌﻞﯿﻠﺟ ٌيأر ( :لﺎﻗ » َﻦﯾﺬﻟا ﻰﻠﻋ ﱢدﱠﺮﻟﺎﺑ َءﺎﺟ َنآﺮﻘﻟا ﱠﻦﻜﻟو َﺚﻌﺒﻟا اوُﺮﻜﻧأ ﻟاو ççççـ َﺠ ّﻨ َﺔ َرﺎﱠﻨﻟاو ﻢﮭﯿﻠﻋ ﱢدﱠﺮﻟﺎﺑ ُمﺎﺴﻗﻹا َءﺎﺠﻓ ، (ﻻ) اﻮُﻠﻌﺟ ،(كاذ ُﻞﻌﻓأ ﻻ ﷲو ﻻ) :مﻼﻜﻟا ﻲﻓ ﻚﻟﻮﻘﻛ ؛أﺪﺘﺒﻤﻟا ِﺮﯿﻏو ُﮫْﻨِﻣ ِأﺪﺘﺒﻤﻟا ِمﻼﻜﻟا ﻦﻣ ٍﺮﯿﺜﻛ ﻲﻓ - ةأَﺪﺘﺒُﻣ ﺎﮭَﺘﯾأر نإو - ççﻀَﻣ َنﺎﻛ ﺪﻗ ٍمﻼﻜﻟ ًاّدر ﺪﺘﺒﻣ ُلﻮﻘﺗ ﻚﱠﻧأ ىﺮَﺗ ﻻأ ،...ﻰççççççççـ لﻮ ُççﺳﱠﺮﻟا ﱠنإ ِﷲو) :ًﺎﺋ َﻊﻣ (ﻻ) ُﺔﮭﺟ هﺬﮭﻓ ،هوُﺮﻜﻧأ ًﺎﻣﻮﻗ َﺖْﺑﺬﻛأ ﻚﱠﻧﺄﻜﻓ ،(ﱞﻖﺤَﻟ َلﻮ ُçççççççﺳﱠﺮﻟا ﱠنإ ِﷲو ﻻ) :ﺖﻠﻗ اذﺈﻓ ،(ﱞﻖﺤَﻟ مﻼﻜﻟا ﻲِﻓ ﺮﯿِﺜَﻛ ﻮھو ،ﺎﮭﺑ ًأﺪﺘﺒُﻣ (ﻻ) ﮫﯿﻓ ىﺮَﺗ ٍﻊﺿﻮﻣ ﻞﻛ ﻲﻓ نﺎﻤﯾَﻷا ِﻊﯿﻤﺟو ،مﺎﺴﻗﻹا « ) 18 ( . ّﺰﻟا ﺎﱠﻣأ ت) ﱡيﺮçççççـﺸﺨﻣ 538 ھ çççççـ -1144 م ﻲﻓ ٌﺾﯿﻔﺘﺴُﻣ ِﻢَﺴﻘﻟا ِﻞﻌﻓ ﻰﻠﻋ ﺔﯿﻓﺎﱠﻨﻟا (ﻻ) َلﺎﺧدإ ﱠنأ َﺮَﻛﺬﻓ ( :ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫﻟﻮﻗ ﻲﻓ ﺎﮭِﺗدﺎﯾﺰﺑ َلﺎﻗو ،ﻢھِرﺎﻌﺷأو ﻢﮭِﻣﻼﻛ َنﻮُﻤَﻠْﻌَﺗ ْﻮَﻟ ٌﻢَﺴَﻘَﻟ ُﮫﱠﻧِإَو * ِمﻮُﺠﱡﻨﻟا ِﻊِﻗاَﻮَﻤِﺑ ُﻢِﺴْﻗُأ َﻼَﻓ) (ٌﻢﯾِﺮَﻛ ٌنآْﺮُﻘَﻟ ُﮫﱠﻧِإ * ٌﻢﯿِﻈَﻋ :ﺔﻌﻗاﻮﻟا] 75 -77 ﻋ َضﺮﺘﻋاو ،[ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫِﻟﻮﻗ ﻲﻓ ﺎﮭِﺗدﺎﯾﺰﺑ َلﺎﻗ ﻦَﻣ ﻰﻠ َﻻ) : (ِﺔَﻣاﱠﻮﱠﻠﻟا ِﺲْﻔﱠﻨﻟﺎِﺑ ُﻢ ِçççççççﺴْﻗُأ َﻻَو * ِﺔَﻣﺎَﯿِﻘْﻟا ِمْﻮَﯿِﺑ ُﻢ ِçççççççﺴْﻗُأ :ﺔﻣﺎﯿﻘﻟا] 1 -2 :لﺎﻗو ،[ » ﻻ ﮫﱠﻧأ ﻚﻟذ ﻲﻓ ﻰﻨﻌﻤﻟاو :ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫُﻟﻮﻗ ﮫﯿﻠﻋ ﻚﱡﻟﺪﯾ ،ﮫﻟ ًﺎﻣﺎﻈﻋإ ّﻻإ ءﻲççççççççـ ﱠççﺸﻟﺎﺑ ﻢ ِççﺴﻘُﯾ ﱡﻨﻟا ِﻊِﻗاَﻮَﻤِﺑ ُﻢ ِççﺴْﻗُأ َﻼَﻓ) َﻟ ٌﻢ َççﺴَﻘَﻟ ُﮫﱠﻧِإَو * ِمﻮُﺠ ْﻮ (ٌﻢﯾِﺮَﻛ ٌنآْﺮُﻘَﻟ ُﮫﱠﻧِإ * ٌﻢﯿِﻈَﻋ َنﻮُﻤَﻠْﻌَﺗ :ﺔﻌﻗاﻮﻟا] 75 -76 ُلﻮﻘﯾ ِﻲﻔﱠﻨﻟا ِفﺮﺣ ِلﺎﺧدﺈﺑ ﮫﻧﺄﻜﻓ ؛[ ﻲﻣﺎﻈﻋإ ﱠنإ : ﻼَﻛ ﮫﺑ ﻲﻣﺎﺴﻗﺈﺑ ﮫﻟ ﻚﻟذ َقﻮﻓ ُﻞِھﺄﺘﺴﯾ ﮫّﻧأ ﻲﻨﻌﯾ ،ٍمﺎﻈﻋإ « ) 19 ( . ت) ّيزاﱠﺮﻟا ﺎﱠﻣأو 606 ççççççـھ -1210 م ﻌﺟ ﻦﻣ َيأر َﻒﱠﻌﻀﻓ ( ﺎھُﺪﺣأ ،ةّﺪﻋ ٍهﻮﺟو ﻦﻣ ةﺪﺋاز ﺎﻨﮭھ (ﻻ) َﻞ َﺰﯾﻮﺠﺗ ﱠنأ ُﯾ اﺬھ ِﻦﻌﱠﻄﻟا ﻰﻟإ ﻲççççççççççـççççﻀﻔ ﻰﻠﻋ ّﺘﻟا اﺬھ ﻰﻠﻋ ﮫﱠﻧﻷ ؛ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ّﻨﻟا ُﻞﻌﺟ ُزﻮﺠﯾ ﺮﯾﺪﻘ ﻔ ِﻲ ) 16 ( نآﺮﻘﻟا زﺎﺠَﻣ :ﺮﻈﻧا 2 / 277 . ) 17 ( ت) ّﻲﺴﻟﺪﻧﻷا ﺔّﯿِﻄَﻋ ﻦﺑﻻ ،ﺰﯾﺰﻌﻟا بﺎﺘﻜﻟا ﺮﯿﺴﻔﺗ ﻲﻓ ﺰﯿﺟﻮﻟا رﱠﺮﺤﻤﻟا :ﺮﻈﻧا 542 ـھ -1146 م :ﻖﯿﻘﺤﺗ ،( مﻼّﺴﻟا ﺪﺒﻋ ّﻤﺤﻣ ﻲﻓﺎّﺸﻟا ﺪﺒﻋ ﺔّﯿﻤﻠﻌﻟا ﺐﺘﻜﻟا راد ،ﺪ - ط ،توﺮﯿﺑ 1 ، 1422 ص .ـھ 1153 . ) 18 ( ءاّﺮﻔﻠﻟ نآﺮﻘﻟا ﻲﻧﺎﻌﻣ :ﺮﻈﻧا 3 / 207 . ) 19 ( فﺎّﺸﻜﻟا :ﺮﻈﻧا 4 / 658 .
ُﺰﯾﻮﺠﱠﺘﻟا اﺬھو ،ًﺎﯿﻔﻧ ِتﺎﺒﺛﻹاو ًﺎﺗﺎﺒﺛإ ﺒﺛﻹا ﻦﻣ َﻲﻔﱠﻨﻟا ﺎﮭﺑ ُﺰﱢﯿﻤﻧ ٌةﺪﻋﺎﻗ ﻰﻘﺒﯾ ﻼﻓ ِﻂﯿﻠﺨﱠﺘﻟا ﻰﻟإ ﻲçççـﻀﻔُﯾ ،تﺎ ﺪَﻤﺘﻋاو ﻰﻠﻋ ِلﻮﻗ ءﺎﯿﺷﻷا هﺬﮭﺑ ﻢﺴﻗأ ﻻ :ٍﻞﺋﺎﻗ ﻦِﻣ ﱠﺰﻋ لﺎﻗ ﮫﻧﺄﻜﻓ ،ﻢﺴﻘﻠﻟ ٌﺔﯿﻓﺎﻧ ﺎﻨﮭھ (ﻻ) ﱠنﺄﺑ ىﺮﯾ ﻦَﻣ ِهﺬﮭﺑ ﮫﯿﻠﻋ َﻢ َçççﺴﻘُﯾ ْنأ ﻦﻣ ﱡﻞﺟأو ُﻢﻈﻋأ َبﻮﻠﻄﻤﻟا اﺬھ ﱠنﺈﻓ ؛ِبﻮﻠﻄﻤﻟا اﺬھ تﺎﺒﺛإ ﻰﻠﻋ ُنﻮﻜﯾو ،ءﺎﯿçççﺷﻷا ﻟا َﻢﯿﻈﻌﺗ ِمﻼﻜﻟا اﺬھ ﻦﻣ ُضﺮﻐﻟا ـ ُﻤ ْﻘ ّﻧﺄﻛ وأ .ﮫِﻧﺄﺷ َﻢﯿﺨﻔﺗو ﮫﯿﻠﻋ ِﻢَﺴ ﯿﺷﻷا ِهﺬﮭﺑ ُﻢِﺴﻗُأ ﻻ :لﻮﻘﯾ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫ ءﺎ اﺬھ ِﻞﺜﻤﺑ ﮫُﺗﺎﺒﺛإ َلَوﺎﺤُﯾ ْنأ ﻦِﻣ ىﺮﺣأو ىﻮﻗأو ﻰﻠﺟأو ُﺮﮭظأ ﮫَﺗﺎﺒﺛإ ﱠنﺈﻓ ،بﻮﻠﻄﻤﻟا اﺬھ تﺎﺒﺛإ ﻰﻠﻋ ﻢﺴﻘﻟا ) 20 ( ت) دﻮﻌﱡﺴﻟا ﻮﺑأ ﺎﱠﻣأو 982 ـھ -1574 م ﱠنأو ،ٌﻊﺋﺎﺷ ِﻢَﺴَﻘﻟا ِﻞﻌﻓ ﻰﻠﻋ ِﺔﯿﻓﺎﱠﻨﻟا (ﻻ) َلﺎﺧدإ ﱠنأ ًءاﺪﺘﺑا َﻢﱠﻠﺴﻓ ( ﻢ َççﺴﻘﻠﻟ ﺎھِﺪﯿﻛﻮﺗ َهﻮﺟو َﺢ َççﺿوأ ﱠﻢﺛ ،ﻢ َççﺴَﻘﻟا ُﺪﯿﻛﻮﺗ ﺎﻨﮭھ ﺎﮭَﺗﺪﺋﺎﻓ ) 21 ( . ت) رﻮççﺷﺎﻋ ُﻦﺑا ﺎﱠﻣأو 1393 ççççççççـھ -1973 م :لﺎﻗ ذإ ِﻦ ْçççﺴُﺤﻟا ﻲﻓ ﮫﯿﻋ َﺪﯾﺰﻣ ﻻ ٍمﻼﻜﺑ ﻚﻟذ َﺢ َçççﺿوﺄﻓ ( » ﻻ) ُﺔَﻐﯿ ِçççﺻو ،ٍﻢ َçççﺴَﻗ ُﺔَﻐﯿ ِçççﺻ (ُﻢ ِçççﺴْﻗُأ ا ِﺔﻣْﺮُﺣ ِﻖﯿﻘﺤﺗ ﻲﻓ ِﺔﻐﻟﺎﺒُﻤççççççـﻟا ِﺪﺼﻘﻟ ؛(ُﻢِﺴْﻗُأ) ِﻞﻌﻓ ﻰﻠﻋ ﻲﻔﱠﻨﻟا َفﺮﺣ َﻞﺧدَأ ﻟ ççççççـ ُﻢِھﻮُﯾ ُﺚﯿﺤﺑ ،ﮫﺑ ِﻢَﺴﻘُﻤ ّççﺴﻠﻟ ،ﮫﺑ ُﻢ ِççﺴﻗُأ ﻻ :لﻮﻘﯿﻓ ،ﮫﺑ ﻢ َççﺴﻘُﻤﻟﺎﺑ ِﺚْﻨِﺤﻟا َﺔﻓﺎﺨﻣ ؛ﻢ َççﺴﻘﻟا ُكُﺮﺘَﯾ ﱠﻢُﺛ ،ﮫﺑ َﻢ ِççﺴﻘُﯾ ْنأ ﱡﻢﮭَﯾ َﻢﱢﻠﻜﺘﻤﻟا ﱠنأ ِﻊﻣﺎ يأ ِççççﺴﻗأ ﻻو : ﱠﺰﻋﺄﺑ ُﻢ ﺎﻣ ِﻞﯿﺒﻗ ﻦﻣ ﱞﻲﻌﯾﺪﺑ ٌﻦ ﱢççççﺴَﺤُﻣ ﮫﯿﻓو ،...ﻢ َççççﺴﻘﻟا ِﺪﯿﻛﺄﺗ ﻦﻋ ٌﺔﯾﺎﻨﻛ ﻚﻟذو ،يﺪﻨِﻋ ﮫﻨﻣ ٌﺪﺣأ ُهْﺮُﻛﺬﯾ ﻢﻟو ،ﻰçççççççççـçççﻀﻣ ﺎﻤﯿﻓ ُهْﺮُﻛﺬﻧ ﻢﻟ اﺬھو .ﱠمﱠﺬﻟا ُﮫِﺒçççﺸُﯾ ﺎﻤﺑ ِحﺪﻤﻟا َﺪﯿﻛﺄﺗ ﻰﱠﻤçççﺴُﯾ « ) 22 ( ﻲﻓ َﺮَﻛذو ، ُﻠﺻأو ،ِﺪﯿِﻛْﻮﱠﺘﻠِﻟ ٌةَﺪﯾِﺰَﻣ (ﻻ) ﱠنأ َﺮَﺧآ ٍﻊِﺿﻮﻣ َﺮﻣﻷا ﱠنﻷ ؛ِﻢَﺴﻘﻟا ﻰﻟإ ٍجﺎﺘﺤُﻣ ُﺮﯿﻏ ﮫﱠﻧأ ﻰﻨﻌﻤﺑ ،...ٌﺔﯿﻓﺎﻧ ﺎﮭ :ﮫَﺒِﻘَﻋ ﮫِﻟﻮﻗ ﻞﯿﻟﺪﺑ ،َﻢَﺴﻘﻟا ىوﺎﺴﻓ ،ِﺮَﺒﺨﻟا ُﺪﯿﻛﺄﺗ ًاداﺮُﻣ َرﺎﺼﻓ ،ُلﺎﻤﻌﺘﺳﻻا اﺬھ َﺮُﺜَﻛ ﱠﻢُﺛ ،ِتﻮﺒﱡﺜﻟا ُﺢﺿاو ِﻠﺜِﻣ ﻦِﻣ َﻊﻗو ﺎﻤﺑ ُﺐَﺴﻧﻷا ﻮھ ...ُﮫﺟﻮﻟا اﺬھو ،(ﻢﯿﻈﻋ نﻮﻤﻠﻌﺗ ﻮﻟ ٌﻢَﺴَﻘَﻟ ﮫﱠﻧإو) نآﺮُﻘﻟا ﻲﻓ ﮫ « ) 23 ( . َنﺎﻛ ًﻻﺎﺜﻣ اﺬھ ﻋ ﻦ ﺎھِﺮﺛأو ﺔّﯿﻏﻼﺒﻟا ِﺔﻓﺮﻌﻤﻟا ﺔّﯿﻤھأ ّﺺّﻨﻟا ﺮﯿﺴﻔﺗ ﻲﻓ ﻢﮭﻋﺎﺴﱢﺗاو ﻦﯾﺮﱢﺴﻔﻤﻟا دﺎﮭﺘﺟا ﻲﻓ ّﻲﻧآﺮﻘﻟا ﱡﻠﻟا ﺪﻋاﻮﻗو نآﺮﻘﻟا حور ﻊﻣ ُﻖﻓاﻮﺘﯾ ﺎﻤﺑ ّﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻐ .ﺎﮭِﺘﻏﻼﺑو ﺔ
3
َﻋ
ْﻮ
ﺮﯿﻤﱠﻀﻟا د
:
ِدﺎﻌَﻣ ُفﻼﺘﺧا َنﺎﻛ اذإ ًﺔ ّççﺻﺎﺧو ؛ِصﻮççﺼﱡﻨﻟا ِﺮﯿççﺴﻔﺗ ﻲﻓ ِﺔﯾﺎﻐﻠﻟ ٌﺔّﻤﮭﻣ ٌﺔﻟﺄççﺴﻣ ِﺮﯿﻤ ﱠççﻀﻟا ِدﻮﻋ َﺔﻟﺄççﺴﻣ ﱠنإ ﻦﻣ ٍﺮﯿﺜﻛ ﻲﻓ ﻦﯾﺮ ﱢççﺴﻔﻤﻟاو َةﺎﺤﱡﻨﻟا ﺖﻠﻐççﺷ ُﺔﻟﺄççﺴﻤﻟا هﺬھو ،ﻰﻨﻌﻤﻟا ﻲﻓ ٍفﻼﺘﺧا ﻰﻟإ ﻲççﻀﻔُﯿççﺳ ِﺮﯿﻤ ﱠççﻀﻟا ﻚﻟذ ﻦﻣو ،ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ِﻊﺿاﻮﻣ ﻟﻮﻗ ا َتْأَﺮَﻗ اَذِﺈَﻓ) :ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫ ِõﺎِﺑ ْﺬِﻌَﺘ ْﺳﺎَﻓ َنآْﺮُﻘْﻟ ِﻣ ﻟا ِنﺎَﻄْﯿ ﱠﺸﻟا َﻦ ِﻢﯿِﺟﱠﺮ * ﻰَﻠَﻋَو اﻮُﻨَﻣآ َﻦﯾِﺬﱠﻟا ﻰَﻠَﻋ ٌنﺎَﻄْﻠ ُçççççççﺳ ُﮫَﻟ َﺲْﯿَﻟ ُﮫﱠﻧِإ * َنﻮُﻠﱠﻛَﻮَﺘَﯾ ْﻢِﮭﱢﺑَر ُﮫَﻧْﻮﱠﻟَﻮَﺘَﯾ َﻦﯾِﺬﱠﻟا ﻰَﻠَﻋ ُﮫُﻧﺎَﻄْﻠ ُçççççççﺳ ﺎَﻤﱠﻧِإ ) 20 ( ت) ّيزاّﺮﻟا ﻦﯾّﺪﻟا ﺮﺨﻔﻟ ،ﺐﯿﻐﻟا ﺢﯿﺗﺎﻔﻣ :ﺮﻈﻧا 606 ـھ -1210 م ّﺘﻟا ءﺎﯿﺣإ راد ،( ّﻲﺑﺮﻌﻟا ثاﺮ ط ،توﺮﯿﺑ ، 3 ، 1420 .ـھ 30 / 720 . ) 21 ( ّﺴﻟا ﻲﺑأ ﺮﯿﺴﻔﺗ :ﺮﻈﻧا ّﺴﻟا ﻞﻘﻌﻟا دﺎﺷرإ = دﻮﻌ ّﺴﻟا ﻲﺑﻷ ،ﻢﯾﺮﻜﻟا بﺎﺘﻜﻟا ﺎﯾاﺰﻣ ﻰﻟإ ﻢﯿﻠ ّيدﺎﻤﻌﻟا دﻮﻌ ت) 982 ـھ -1574 م ّﺘﻟا ءﺎﯿﺣإ راد ،( ّﻲﺑﺮﻌﻟا ثاﺮ – .توﺮﯿﺑ 9 / 64 . ) 22 ( ﺮﯾﻮﻨﱠﺘﻟاو ﺮﯾﺮﺤﱠﺘﻟا :ﺮﻈﻧا ت) رﻮﺷﺎﻋ ﻦﺑ ﺮھﺎّﻄﻟا ﺦﯿّﺸﻠﻟ ، 1393 ـھ -1973 م ،ﺲﻧﻮﺗ ،ﺮﺸﱠﻨﻠﻟ ﺔّﯿﺴﻧﻮﱡﺘﻟا راّﺪﻟا ،( 1984 .م 29 / 338 . ) 23 ( ﺮﯾﻮﻨﱠﺘﻟاو ﺮﯾﺮﺤﱠﺘﻟا :ﺮﻈﻧا 27 / 330 .:ﻞﺤّﻨﻟا] ( َنﻮُﻛِﺮ ْççççççﺸُﻣ ِﮫِﺑ ْﻢُھ َﻦﯾِﺬﱠﻟاَو 98 -100 [ ﻲﻓ (َءﺎﮭﻟا) ﱠنأ ُﺮھﺎﱠﻈﻟﺎﻓ » ُﮫُﻧﺎَﻄْﻠ ُççççççﺳ « و ، » ُﮫَﻧْﻮﱠﻟَﻮَﺘَﯾ « ، و » ِﮫِﺑ « ﻢﯿﺟﱠﺮﻟا ِنﺎﻄﯿﱠﺸﻟا ﻰﻠﻋ ٌةﺪﺋﺎﻋ ّﺜﻟا ﻲﻓ ٌلﺎﺤُﻣو ،ﻲﻧﺎّﺜﻟاو لﱠوﻷا ﻲﻓ ﱡﺢِﺼَﯾ اﺬھو ، ﻌﻤﻟا ﱠنﻷ ؛ﺚﻟﺎ ﻰﻨ ﱠﻀﻟا اﺬھ ِدﻮﻋ ﻰﻟإ ﻲﱢﻘﻠﺘﻤﻟا ﮫﱠﺒﻨﺘﯾ ْنأ ُباﻮﱠﺼﻟاو ،نﻮﻛﺮçççççççـﺸﻣ نﺎﻄﯿﱠﺸﻟﺎﺑ ﻢھ ﻦﯾﺬﻟاو :نﻮﻜﯿﺳ ﻋ ﺮﯿﻤ ﻰﻠ :ﻞﯿﻗو ،(ﷲ) ﺔﻟﻼﺠﻟا ﻢçççﺳا » ﻢھ ﻦﯾﺬﻟاو :ُﺮﯾﺪﻘﱠﺘﻟا » ِõﺎﺑ « ُﺮﯿﻤ ﱠçççﻀﻟاو ،نﻮﻛﺮçççççççççـçççﺸﻣ ﻲﻓ » ُﮫُﻧﺎَﻄْﻠ ُçççﺳ « ﻦﯿَﻔِﻠﺘﺨﻣ ﻦﯾَﺮﯿﻤﺿ ﻦﻣ ﻞﯾﺰﻨﱠﺘﻟا ﻲﻓ َءﺎﺟ ﺎﻣ ِبﺎﺑ ﻦﻣ ُﺔﯾﻵا نﻮﻜﺘﻓ ،نﺎﻄﯿﱠﺸﻠﻟ « . ) 24 ( . ﱠﺰﻟا َزﺎﺟأو ت) ﱡيﺮççççـﺸﺨﻣ 538 ççççـھ -1144 م َةدﺎﻋإ ( ﻲﻓ (ءﺎﮭﻟا) » ﻮُﻛِﺮْﺸُﻣ ِﮫِﺑ َن « ،هُﺮﻛِذ ﱠﻞﺟ ﷲ ﻰﻠﻋ :لﺎﻗ ذإ ؛ﺔّﯿﺒﺒ ﱠçççﺴﻠﻟ ِءﺎﺒﻟا ِلﱡوﺄﺘﺑ ﻢﯿﺟﱠﺮﻟا نﺎﻄﯿ ﱠçççﺸﻟا ﻰﻠﻋ وأ » ) َنﻮُﻛِﺮççççççççççـ ْçççﺸُﻣ ِﮫِﺑ ( ﻰﻟإ ُﻊﺟﺮﯾ ُﺮﯿﻤ ﱠçççﻀﻟا : ) ﻢﮭﱢﺑَر ،( ﻰﻨﻌﻣ ﻰﻠﻋ ،نﺎﻄﯿ ﱠﺸﻟا ﻰﻟإ ﻊﺟﺮﯾ نأ زﻮﺠﯾو : ﮫِﺘﺳﻮﺳ َوو هِروﺮُﻏو ﮫِﺒﺒﺴﺑ « ) 25 ( و ، ﺪﻗ َرﺎﺘﺧا ت) رﻮﺷﺎﻋ ُﻦﺑا 1393 ـھ -1973 م ( ﺎﻤﮭَﯿﻧﺎﺛ ) 26 ( . ُﷲ ُهَﺮَﺼَﻧ ْﺪَﻘَﻓ ُهوُﺮُﺼْﻨَﺗ ﱠﻻِإ) :ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫُﻟﻮﻗ ﺮﯿﻤﱠﻀﻟا ِﻊﺟاﺮﻣ ِدﱡﺪﻌﺗ ﺐﺒﺴﺑ ﺎھﺮﯿﺴﻔﺗ ﻲﻓ اﻮﻔﻠﺘﺧا ﻲﺘﻟا تﺎﯾﻵا ﻦﻣو َﷲ ﱠنِإ ْنَﺰْﺤَﺗ َﻻ ِﮫِﺒِﺣﺎَﺼِﻟ ُلﻮُﻘَﯾ ْذِإ ِرﺎَﻐْﻟا ﻲِﻓ ﺎَﻤُھ ْذِإ ِﻦْﯿَﻨْﺛا َﻲِﻧﺎَﺛ اوُﺮَﻔَﻛ َﻦﯾِﺬﱠﻟا ُﮫَﺟَﺮْﺧَأ ْذِإ َﻓ ﺎَﻨَﻌَﻣ ُﷲ َلَﺰْﻧَﺄ ُﮫَﺘَﻨﯿِﻜَﺳ :ﺔﺑﻮﱠﺘﻟا] (ﺎَھْوَﺮَﺗ ْﻢَﻟ ٍدﻮُﻨُﺠِﺑ ُهَﺪﱠﯾَأَو ِﮫْﯿَﻠَﻋ 40 :ﻲﻓ (َءﺎﮭﻟا) ﱠنأ ﺮھﺎﱠﻈﻟﺎﻓ ،[ » ُﮫَﺘَﻨﯿِﻜَﺳ »« ُهَﺪﱠﯾَأ « (ءﺎﮭﻟا) ﻰﻠﻋ ٌةﺪﺋﺎﻋ ﻲﻓ » ُهوُﺮُﺼْﻨَﺗ « ْﻛِذ ﮫﻟ ْمﱠﺪﻘﺘﯾ ﻢﻟ ْنإو ،ﻢّﻠﺳو ﮫﯿﻠﻋ ﷲ ﻰّﻠﺻ ٌﺪّﻤﺤﻣ ُلﻮﺳﱠﺮﻟا ﺎﮭﺑ ُداﺮﻤﻟاو ، ﻣ ٌﺢﺿاو ﮫﱠﻧﻷ ؛ٌﺮ ﻦ ٌمﻮﻗ اﺬﮭﺑ لﺎﻗو ،قﺎﯿﱢﺴﻟا ) 27 ( ت) ﱡيﺪﺣاﻮﻟا َﺮَﻛذو ، 468 ه-1076 (م ت) ّﻲﻟﻮﻗﺎﺒﻟاو 543 ـھ -1148 م َءﺎﮭﻟا ﱠنأ ( ﻲﻓ » ُﮫَﺘَﻨﯿِﻜَﺳ « ﻲﻓ َءﺎﮭﻟاو ،ﮫﻨﻋ ﷲ ﻲﺿر ٍﺮﻜﺑ ﻲﺑﻷ » ٍدﻮُﻨُﺠِﺑ ُهَﺪﱠﯾَأ « ّﻠﺳو ﮫﯿﻠﻋ ﷲ ﻰّﻠﺻ ﷲ ِلﻮﺳﺮﻟ ﻢ ) 28 ( ، ﱡيِﺮَﺒﱠﻄﻟا َﺮَﻛذ ﺪﻗو ت) 310 ـھ -923 م ﺎﻤﮭﯿﻠﻛ ﻦﯿﻟﻮﻘﻟا ( ) 29 ( ت) ﱡيﺮـﺸﺨﻣﱠﺰﻟا ﻚﻟذ ﻦﻋ َﺖﻜﺳو ، 538 ه-1144 م ِلﻮﺳّﺮﻟا ﻰﻟإ ﻦﯾَءﺎﮭﻟا ﮫِﻋﺎﺟرإ ﻰﻠﻋ ﱡلﺪﯾ ﮫُﻣﻼﻛو ،( ﻢّﻠﺳو ﮫﯿﻠﻋ ﷲ ﻰّﻠﺻ ) 30 ( ّيرَﺰَﺠـﻟا ُﻦﺑا ﻰﻜﺣو ، ) 24 ( ﺮﯾﻮﻨﱠﺘﻟاو ﺮﯾﺮﺤﱠﺘﻟا :ﺮﻈﻧا 14 / 279 . ) 25 ( فﺎﱠﺸﻜﻟا :ﺮﻈﻧا 3 / 473 . ) 26 ( ﺮﯾﻮﻨﱠﺘﻟاو ﺮﯾﺮﺤﱠﺘﻟا :ﺮﻈﻧا 14 / 279 . ) 27 ( ت) ﻢﺗﺎﺣ ﻲﺑأ ﻦﺑﻻ ﻢﯿﻈﻌﻟا نآﺮﻘﻟا ﺮﯿﺴﻔﺗ :ﺮﻈﻧا 327 ـھ -938 م ،( راﺰﻧ ﺔﺒﺘﻜﻣ ،ﺐّﯿّﻄﻟا ﺪّﻤﺤﻣ ﺪﻌﺳأ :ﻖﯿﻘﺤﺗ زﺎﺒﻟا ﻰﻔﻄﺼﻣ – ط ،ﺔّـﯾدﻮﻌّﺴﻟا 3 ، 1419 .ـھ 6 / 1798 . ) 28 ( ص ﺰﯾﺰﻌﻟا بﺎﺘﻜﻟا ﺮﯿﺴﻔﺗ ﻲﻓ ﺰﯿﺟﻮﻟا رﱠﺮﺤﻤﻟا :ﺮﻈﻧا 464 . ) 29 ( ت) ّيﺮﺒّﻄﻟا ﺮﻔﻌﺟ ﻲﺑﻷ ،(نآﺮﻘﻟا ﻞﯾوﺄﺗ ﻲﻓ نﺎﯿﺒﻟا ﻊﻣﺎﺟ) ّيﺮَﺒﱠﻄﻟا ﺮﯿﺴﻔﺗ :ﺮﻈﻧا 310 ـھ -923 م ﺪﻤﺣأ :ﻖﯿﻘﺤﺗ ،( ،ﺮﻛﺎﺷ ﺪﻤﺤﻣ ط ،ﺔﻟﺎﺳّﺮﻟا ﺔﺴّﺳﺆﻣ 1 ، 2000 .م 14 / 261 . ) 30 ( فﺎﱠﺸَﻜﻟا :ﺮﻈﻧا 2 / 271 .
ت) 833 ـھ -1423 م ِﻣ ﱠنأ ( ﻰﻠﻋ ِﻒﻗﻮﻟﺎﺑ ﻰـﺻوأ ﻦَﻣ ًﺎﻀﯾأ ِءاﱠﺮُﻘﻟا ﻦ » ِﮫْﯿَﻠَﻋ ُﮫَﺘَﻨﯿِﻜَﺳ « ِءاﺪﺘﺑﻻاو ـﺑ » ُهَﺪﱠﯾَأ ٍدﻮُﻨُﺠِﺑ « ؛ لﻮﺳّﺮﻟا ﻰﻠﻋ ﻦﯾﺮﯿﻤﱠﻀﻟا ِدﻮﻋ ِﻢﱡھﻮﺗ ِﻊﻓﺪﻟ ﻢّﻠﺳو ﮫﯿﻠﻋ ﷲ ﻰّﻠﺻ ) 31 ( . ﺎççﻨﮭھ َﺮﯿﻤ ﱠçççççççﻀﻟا ﱠنإ :لﻮﻘﻟا ﻦﻜﻤﻤﻟا ﻦﻣو - ُﻢﻠﻋأ ﷲو – ﻮھ ﻲﻔﻓ ،ّﻲﻟﻮﻗﺎççﺒﻟاو ﱡيﺪççﺣاﻮﻟا َرﺎççﺘﺧا ﺎççﻤﻛ » ُﮫَﺘَﻨﯿِﻜ َçççﺳ « ٌﮫﱢﺟﻮﺘُﻣ ٍﺮﻜﺑ ﻲﺑﻷ ﮫﻨﻋ ﷲ ﻲçççﺿر ّﻧﻷ ؛ ّﻲﺒﱠﻨﻟا ﻰﻠﻋ ًﺎﻘِﻔçççﺸُﻣ نﺎﻛ يﺬﻟا ﻮھ ﮫ ﷲ ﻰّﻠçççﺻ ﮫﯿﻠﻋ ﻢّﻠﺳو ٍﺮﻜﺑ ﻮﺑأو ،َﺔﱠﻜَﻣ ﻰﻟإ ُهﻮﻌِﺟﺮُﯾ وأ ،ٍةﱠﺮçççççـَﻀَﻤﺑ ُهﻮﺒﯿِﺼُﯾ وأ ،هﻮﻠﺘﻘﯿﻓ ،نﻮﻛِﺮçççççـﺸُﻤçççççـﻟا ﮫﺑ َﺮُﻌﺸَﯾ ْنأ ﮫﻨﻋ ﷲ ﻲﺿر لﻮﺳﱠﺮﻟا َنﺎﻜﻓ ،ةﺎﺳاﻮﻤﻟا ﻰﻟإ ُجﺎﺘﺤﯾ ِلﺎﺤﻟا هﺬھ ﻲﻓ ﻢّﻠﺳو ﮫﯿﻠﻋ ﷲ ﻰّﻠﺻ ﱢﺒَﺜُﯾ َداﺆﻓ ُﺖ ،ه ّççﺴﻟا ُمﻼﻜﻟا ﮫﯿﻠﻋ ﱠلد ﺎﻣ اﺬھو :ﻒﻟﺎ » ِﮫِﺒِﺣﺎ َççﺼِﻟ ُلﻮُﻘَﯾ ْذِإ ُﷲ َلَﺰْﻧَﺄَﻓ ﺎَﻨَﻌَﻣ َﷲ ﱠنِإ ْنَﺰْﺤَﺗ َﻻ ْﯿَﻠَﻋ ُﮫَﺘَﻨﯿِﻜ َççﺳ ِﮫ « ، ّﻣأو ّççﻀﻟا ﺎ ﻲﻓ ﺮﯿﻤ » ٍدﻮُﻨُﺠِﺑ ُهَﺪﱠﯾَأ ﺎَھْوَﺮَﺗ ْﻢﻟ « ﱠﺮﻟا ﻰﻟإ ٌﮫﱢﺟﻮﺘُﻤﻓ ّççﺴﻟا َمﻼﻜﻟا ﱠنﻷ ؛ﻢﯾﺮﻜﻟا ِلﻮççﺳ َنﺎﻛ َﻖﺑﺎ ﻦﻋ ﱡﻨﻟا ـﺼﻧ ﷲ ﱠنأو ،ةﺮـﺼ :هَﺮ » ُﷲ ُهَﺮَﺼَﻧ ْﺪَﻘَﻓ ُهوُﺮُﺼْﻨَﺗ ﱠﻻِإ « ، :ﮫﻟﻮﻘﺑ ِةﺮـﺼﱡﻨﻟا ﻦﻋ ُرﺎﺒﺧﻹا ﱠﻢِﺗُأ ﱠﻢُﺛ » ُهَﺪﱠﯾَأو ٍدﻮُﻨُﺠِﺑ ﺎَھْوَﺮَﺗ ْﻢﻟ .« ت) رﻮççﺷﺎﻋ ُﻦﺑا ﺎﱠﻣأو 1393 ççççççççـھ -1973 م ِلﻮççﺳﱠﺮﻟا ﻰﻟإ ﻦﯾﺮﯿﻤ ﱠççﻀﻟا ُﻊِﺟﺮُﯾ ﮫﱠﻧأ ﻰﻠﻋ ﮫُﻣﻼﻛ ﱠلد ﺪﻘﻓ ( ﷲ ﻰﱠﻠﺻ ﻢﱠﻠﺳو ﮫﯿﻠﻋ ﮫﺒﻠﻗ ﻰﻠﻋ ِﺔﻨﯿﻜﱠﺴﻟا َلاﺰﻧإ ﱠنأ ىأرو ، ﻢﱠﻠﺳو ﮫﯿﻠﻋ ﷲ ﻰﱠﻠﺻ ﺴﻔﻧ ٌﺮçççççççـﺼﻧ ،ﮫﻟ ﱞﻲﻧﺎ ًﺎﻀﯾأ ﱞﻲﻧﺎﻤﺜُﺟ ٌﺮـﺼﻧ ﺎھوَﺮﯾ ﻢﻟ ٍدﻮﻨﺠﺑ هَﺪﯿﯾﺄﺗ ﱠنأو ) 32 ( . ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﻲﻓ ﺮﯿﻤ ﱠççççﻀﻟا ِدﻮﻋ ﻦﻣ ُعﻮﱠﻨﻟا اﺬھو ُﻊﯿﻄﺘççççﺴﯾ ِﻢﯾﺮﻜﻟا ِنآﺮﻘﻟا ُئرﺎﻗ ﺤُﯾ ْنأ ِﻞﱡﻣﺄﱠﺘﻟا َﺪﻌﺑ َدﱢﺪ ِﺮﯿﻤﱠﻀﻟا َدﺎﻌَﻣ ﮫﯿﻓ ﻞﯾوﺄﱠﺘﻟا وأ قﺎﯿﱢﺴﻟاو ﻦﺋاﺮﻘﻟﺎﺑ ًﺎﻨﯿﻌﺘﺴُﻣ . ﻦﻣو َمﺎَﻌﱠﻄﻟا َنﻮُﻤِﻌْﻄُﯾَو) :ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫِﻟﻮﻘﻛ ،ًﺎﻗاﺮçççﺷإو ًﺔﻏﻼﺑ ُﺮﺜﻛأ ٌعﻮﻧ ﻢﯾﺮﻜﻟا ِنآﺮﻘﻟا ﻲﻓ ﺮﯿﻤ ﱠçççﻀﻟا ِدﻮﻋ :نﺎççﺴﻧﻹا] (اًﺮﯿ ِççﺳَأَو ﺎًﻤﯿِﺘَﯾَو ﺎًﻨﯿِﻜ ْççﺴِﻣ ِﮫﱢﺒُﺣ ﻰَﻠَﻋ 8 ﻲﻓ ُﺮﯿﻤ ﱠççﻀﻟا ﺔﻤﯾﺮﻜﻟا ﺔﯾﻵا ﻲﻓ ﺮَﻈﱠﻨﻟا ُﻊ ِççﺿﻮﻣو ،[ » ِﮫﱢﺒُﺣ ﻰَﻠَﻋ « ُﺗ ِﺔﻘﺑﺎﻄﻤﻟا َﺪﻋاﻮﻗ ﱠنأ ﻚﻟذو ؛ ﻢççççﺳا َﺢﻣﻼﻣو ُﻖﻔﱠﺘﺗ ﮫُﺤِﻣﻼﻤﻓ ،ٍﻊِﺟﺮَﻣ ِﺮﯿﻏ ﻰﻠﻋ هَدﻮﻋ ُﺰﯿﺠ ﺔﻟﻼﺠﻟا ّ çççççççﺴﻟا تﺎﯾﻵا ﻲﻓ ِرﻮﻛﺬﻤﻟا (ﷲ) َنود ﷲ ﱢﺐ ُﺣ ﻰﻠﻋ َءاﺮﻘﻔﻟا نﻮﻤِﻌﻄُﯾ ﻢﮭﱠﻧأ :ﻰﻨﻌﻤﻟاو ،تﺎﻘﺑﺎ ٍءاﺰﺟ ِرﺎﻈﺘﻧا َﺣأ ﻦﻣ ٍءﺎﻨﺛ وأ ّ çççççççﻀﻟا اﺬھ ُﻖﻔﱠﺘﯾو ،ٍﺪ ِﺢﻣﻼﻣ ﻊﻣ ًﺎçççççççﻀﯾأ ُﺮﯿﻤ ،ُﻞﺒﻗ ِرﻮﻛﺬﻤﻟا (مﺎَﻌﱠﻄﻟا) ْﺆُﯾ ﻢﮭﱠﻧأ :ﻰﻨﻌﻤﻟاو ِﺛ ُﺮ ﮫِﺘﱠﻠﻗ ﻰﻠﻋ :يأ ،ِمﺎﻌﱠﻄﻟا اﺬھ ﱢﺐ ُﺣ ﻰﻠﻋ ﻢﮭَﻧﻮﻤﻌﻄُﯿﻓ ﻢﮭ ِçççççççﺴﻔﻧأ ﻰﻠﻋ َءاﺮﻘﻔﻟا نو ﮫﯿﻓ ﻢﮭﺘﺒﻏرو ﮫﻟ ﻢﮭﱢﺒﺣو ) 33 ( ت) ّيﻮَﻐﺒﻟا ﺮﯿççﺴﻔﺗ ﻲﻓ ءﺎﺟو . 510 çççççççççـھ -1117 م » :( َمﺎﻌﱠﻄﻟا َنﻮُﻤِﻌْﻄُﯾَو ﻠَﻋ ﮫﻟ ﻢﮭِﺗﻮﮭ َçççççççﺷو ِﮫِﺘﱠﻠِﻗو ِمﺎﻌﱠﻄﻟا ﱢﺐُﺣ ﻰﻠﻋ :يأ ،ِﮫﱢﺒُﺣ ﻰ ﷲ ﱢﺐُﺣ ﻰﻠﻋ :َﻞﯿِﻗو .ﮫﯿﻟإ ﻢﮭِﺘﺟﺎﺣو )« 34 .( ت) ّيﺮçççççـﺸﺨﻣﱠﺰﻟا ﺎﱠﻣأو 538 çççççـھ _ 1144 م ﻊﻣ َمﺎﻌﱠﻄﻟا نﻮﻤِﻌﻄُﯾ :يأ ؛مﺎﻌﱠﻄﻟا ﻰﻠﻋ ٌﺪﺋﺎﻋ ﮫﱠﻧأ َرﺎﺘﺧﺎﻓ ( ) 31 ( ت) ّيِرَﺰَﺠـﻟا ﻦﺑﻻ ،ﺮْﺸَﻌﻟا تاءاﺮﻘﻟا ﻲﻓ ﺮْﺸﱠﻨﻟا :ﺮﻈﻧا 833 ـھ -1423 م ﺔﻌﺒﻄﻤﻟا ،عﺎﺒﻀﻟا ﺪﻤﺤﻣ ﻲﻠﻋ :ﻖﯿﻘﺤﺗ ،( ّﺘﻟا ّﯾرﺎﺠ .(ت.د) ،ىﺮﺒﻜﻟا ﺔ 1 / 233 . ) 32 ( ﺮﯾﻮﻨﱠﺘﻟاو ﺮﯾﺮﺤﱠﺘﻟا :ﺮﻈﻧا 10 / 203 . ) 33 ( :ﺮﻈﻧا ص ﺰﯾﺰﻌﻟا بﺎﺘﻜﻟا ﺮﯿﺴﻔﺗ ﻲﻓ ﺰﯿﺟﻮﻟا رﱠﺮﺤﻤﻟا 1158 . ) 34 ( ّﺘﻟا ﻢﻟﺎﻌﻣ) ّيﻮَﻐَﺒﻟا ﺮﯿﺴﻔﺗ :ﺮﻈﻧا ّﻤﺤﻣ ﻲﺑﻷ ،(نآﺮﻘﻟا ﺮﯿﺴﻔﺗ ﻲﻓ ﻞﯾﺰﻨ ّيﻮﻐﺒﻟا ﻦﯿﺴﺤﻟا ﺪ ت) 510 ـھ -1117 م ،( ّﺮﻟا ﺪﺒﻋ :ﻖﯿﻘﺤﺗ ّز ّيﺪﮭﻤﻟا قا ّﺘﻟا ءﺎﯿﺣإ راد ، ّﻲﺑﺮﻌﻟا ثاﺮ - ط ،توﺮﯿﺑ 1 ، 1420 .ـھ 5 / 191 .
ت) ضﺎﯿِﻋ َﻦﺑ َﻞﯿَﻀُﻔﻟا ﱠنأ َﺮَﻛذو ،ﮫﯿﻟإ ِﺔﺟﺎﺤﻟاو ﮫِﺋﺎﮭﺘﺷا 187 ççـھ -803 م ﷲ ﱢﺐُﺣ ﻰﻠﻋ :هَﺮççـﱠﺴﻓ ( ) 35 ( ، رﻮﺷﺎﻋ ُﻦﺑا َرﺎﺘﺧاو ت) 1393 çççççـھ -1973 م مﺎﻌﱠﻄﻟا نﻮﻤِﻌﻄُﯾ ﻢﮭﱠﻧأو ،مﺎﻌﱠﻄﻟا ﻰﻠﻋ ٌﺪﺋﺎﻋ ﺮﯿﻤﻀﻟا ﱠنأ ( ﺔَﺻﺎﺼَﺧ ﻢﮭﺑو ﮫﯿﻟإ ٍﺔﺟﺎﺣ ﻲﻓ ﻢھو ) 36 ( . ،ﻦﯾﺮ ﱢççççççﺴﻔﻤﻟا دﺎﮭﺘﺟا ﻲﻓو ،ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ﺮﯿççççççﺴﻔﺗ ﻲﻓ ﺮﯿﻤ ﱠççççççﻀﻟا ِدﻮﻋ ِةﺮھﺎظ ﺔّﯿﻤھأ ﻰﻠﻋ ﱡلﺪﯾ اﺬھو ُﺮﯿﻤﱠﻀﻟا نﻮﻜﯾ ﺎﻣَﺪﻨﻋو ُﻣ ççççـ ِﻤﺘﺤ ﻟ ًﻼ ççççـ َﻤ ﻦﯿﺤﯿﺤﺻ ﻦﯿﻌﺟﺮ ًادﻮﺼﻘﻣ َنﺎﻛ ْنإ ًﺔَﻌَﺳو ﻰًﻨِﻏ ُمﻼﻜﻟا ُﺐِﺴﺘﻜﯾ ٌﺔّﯿﻏﻼﺑ ُﺪﺋاﻮﻓ ﮫﻟو ،ﻢﱢﻠﻜﺘﻤﻟا ﻦﻣ ﻰﻟإ ﺎﻋد ﺔﯾﻵا هﺬھ ﻲﻓ ﺮﯿﻤ ﱠﻀﻟا ِﻊِﺟﺮَﻣ ُدﱡﺪﻌﺘﻓ ؛ﺎھَﺪﻨﻋ َفﻮﻗﻮﻟا ﱡﻖﺤﺘﺴﺗ (رﺎﺜﯾﻹا)و ،(صﻼﺧﻹا) ﺎﻤھ ﻦﯿَﺘﻠﺼَﺧ .ﺔّﯿﺑﺮﻌﻟا ﺔﻏﻼﺒﻟا تﺎّﯿﻟﺎﻤﺟ ﻦﻣ اﺬھو ،
ب
-:نﺎﯿﺒﻟا ﻢﻠﻋ
ﱠنأ ﻲﻓ َءاﺮِﻣ ﻻ ﻤَﺟ َلﺎ ِةرﻮﱡﺼﻟا ﻮھ ِبﺎﻄِﺨﻟا ُراﺪَﻣ ِﻢﯾﺮﻜﻟا ِنآﺮﻘﻟا ﻲﻓ ّﻲﺑدﻷا ﮫﯿﺒﺸﱠﺘﻟﺎﺑ ُﺮﺧﺰﯾ يﺬﻟا ،زﺎﺠﻤﻟاو ﺔﯾﺎﻨﻜﻟاو ّﻲﻧآﺮﻘﻟا ِنﺎﯿﺒﻟا ﻲﻓ ُﺮﺜﻜﯾو ّﯿﻠﺻﻷا ﺔّﯿﻤﺠﻌﻤﻟا ﺎﮭﯿﻧﺎﻌﻣ ﻦﻋ ِﺮـﯿﺑﺎﻌﱠﺘﻟاو تﺎﻤﻠﻜﻟا ُحﺎﯾﺰﻧا ﺔ ﻓ ،ىﺮﺧُأ ٍﺔّﯾزﺎﺠﻣ ٍنﺎﻌﻣ ﻰﻟإ ﮭﯿﻓ ُﺢَﻣﻼﺘﯿ ﺎ ﯿﺸُﯿﻓ ،ًﺎّﯿﻔَﺧ ًﺎﺴْﻠَﺧ ﻰﻨﻌﻤﻟا ﺎﻤﯾإ ُﺊﻣﻮُﯾو ًةرﺎﺷإ ﻰﻨﻌﻤﻟا ﻰﻟإ ُﺮ ،ًء ﻓ ُﻢُﺳﺮﯿ َﺪھﺎﺸﻤﻟاو َﺮظﺎﻨﻤﻟا تﺎﻤﻠﻜﻟﺎﺑ ﺄﺑ ِﺮﱢﺴﻔﻤﻟا َﻢْﻠِﻋ ﱠﻦﻜﻟو . ِﺲُﺳ ﻲﻓ ِبﺮﻌﻟا ِﻖﺋاﺮطو ﺔّﯿﺑﺮﻌﻟا ِﺔﻏﻼﺒﻟا ،ﻦﯾﺮﱢﺴﻔﻤﻟا ِلاﻮﻗأ ِدﱡﺪﻌﺗ ﻲﻓ ًاﺮﺛأ ّﻲﻏﻼﺒﻟا ﻢﮭﻔﻠﻟ ﱠنأ ﺎﻤﻛ ،ﺮﯿﺴﻔﱠﺘﻟا ﻲﻓ ﻞَﻟﱠﺰﻟا ﻦﻣ ﮫُﻤﺼﻌﯾ ﺎﮭِﻣﻼﻛ ِﻒﯾﺮﺼﺗ ًﺔﻠﺜﻣأ ﻚﻟذ ﻰﻠﻋ ُدرﻮﻨﺳو (ﺾﯾﺮﻌﱠﺘﻟاو ،ﺔﯾﺎﻨﻜﻟا) ﻦﻣ .1
-:ﺔﯾﺎﻨِﻜﻟا
ﺒﺗﺮﻣ ﱡﻞﺘﺤﺗ ،ِلﻮﻘﻟا نﻮﻨﻓ ﻦﻣ ٌﻞﯿﻤﺟ ﱞﻦﻓ َﺔﯾﺎﻨﻜﻟا ﱠنإ ﻦﻣ ﺎﮭﯿﻓ ﺎﻤـِﻟ ؛ءﺎﺤﺼُﻔﻟاو ءﺎﻐﻠﺒﻟا ِمﻼﻛ ﻲﻓ ًﺔﯿﻟﺎﻋ ًﺔ ﻰﻟإ ٍﺔﺟﺎﺣ ﻲﻓ ﻲھو ،ٍﺢﯾﺮﺠﺗ ﻻو ٍﺢﯾﺮﺼﺗ ِﺮﯿﻏ ﻦﻣ ،ِدﻮﺼﻘﻤﻟا ﻦﻋ ِﺮﯿﺒﻌﱠﺘﻟا ِبدأو ِةرﺎﺷﻹا ُﻒﻄُﻟ .ِتﺎﯾﺎﻨﻜﻟا هﺬھ ِﻢﮭﻓ ﻦﻣ ُﻦّﻜﻤُﯾ ّﻲﻏﻼﺑ ٌقوذ ﮫﻟ ٍحﺎّﻤـﻟ ٍﺐَطﺎﺨُﻣ ﻰﻟإو ،ﱟﻲﻛذ ٍﻎﯿﻠﺑ ٍﻢﱢﻠﻜﺘﻣ ﯾﺮﻜﻟا ِنآﺮﻘﻟا ِتﺎﯾﺎﻨﻛ ﻦﻣو ِﻢ ﻟﻮﻗ :ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫ ﱡﺮﻟا ِﮫِﻠْﺒَﻗ ْﻦِﻣ ْﺖَﻠَﺧ ْﺪَﻗ ٌلﻮُﺳَر ﱠﻻِإ َﻢَﯾْﺮَﻣ ُﻦْﺑا ُﺢﯿِﺴَﻤْﻟا ﺎَﻣ) ُﺳ ُﻞ َﻧﺎَﻛ ٌﺔَﻘﯾﱢﺪِﺻ ُﮫﱡﻣُأَو ( َنﻮُﻜَﻓْﺆُﯾ ﻰﱠﻧَأ ْﺮُﻈْﻧا ﱠﻢُﺛ ِتﺎَﯾ ْﻵا ُﻢُﮭَﻟ ُﻦﱢﯿَﺒُﻧ َﻒْﯿَﻛ ْﺮُﻈْﻧا َمﺎَﻌﱠﻄﻟا ِن َﻼُﻛْﺄَﯾ ﺎ :ةﺪﺋﺎﻤﻟا] 75 [ ، :ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫﻟﻮﻘﻓ » ْﺄَﯾ َمﺎَﻌﱠﻄﻟا ِن َﻼُﻛ « ُقﺎﯿِﺳ ﻚﻟذ ﻰﻠﻋ ﻚﱡﻟﺪﯾ ؛مﻼﱠﺴﻟا ﺎﻤﮭﯿﻠﻋ ﮫّﻣُأو ﻰﺴﯿﻋ ِﺔّﯾﺮـَﺸَﺑ ﻦﻋ ٌﺔﯾﺎﻨﻛ َﯾ يﺬﻟا ﺎﮭِﻧﺎھﺮُﺑو ﺎﮭِﻠﯿﻟد ﻰﻠﻋ ٌﺔﯾﻮﻄﻨﻣ ُﺔﯾﺎﻨﻜﻟا هﺬھو ،ﺔﻤﯾﺮﻜﻟا ِﺔﯾﻵا ْﺪ َﺣ َﻢْﻋز ُﺾ ﻞﺋﺎﻘﻟا ُﺚِﻟﺎَﺛ َﷲ ﱠنِإ) : (ٍﺔَﺛ َﻼَﺛ :ةﺪﺋﺎﻤﻟا] 73 و ،[ (ِﷲ ُﻦْﺑا ُﺢﯿِﺴَﻤـْﻟا) :ﺔﺑﻮّﺘﻟا] 30 [ ، ﱠنإو :ﮫَﻟﻮﻗ ُﻢﮭﻔﯾ ﺪﻗ ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا َئرﺎﻗ » َمﺎَﻌﱠﻄﻟا ِن َﻼُﻛْﺄَﯾ « :ﻦﯿﮭﺟو ﻰﻠﻋ • .ﺮﯿﺒﻌﱠﺘﻠﻟ ّﻲﻌﺿﻮﻟا ﻰﻨﻌﻤﻟا ﻮھ اﺬھو ،ًﺎﻌﯿﻤﺟ ُسﺎّﻨﻟا ُﻞﻌﻔﯾ ﺎﻤﻛ مﺎﻌﱠﻄﻟا ُلُوﺎﻨﺗ :ﺎﻤﮭﻟّوأ ) 35 ( فﺎﱠﺸﻜﻟا :ﺮﻈﻧا 4 / 668 . ) 36 ( ﺮﯾﻮﻨﱠﺘﻟاو ﺮﯾﺮﺤﱠﺘﻟا :ﺮﻈﻧا 29 / 384 .• ﺎﻤﮭَﺗﺎﯿﺣ ﱠنﻷ ؛(ﺎﻤﮭُﺘّﯾﺮçççççççççـ َçççﺸَﺑ) ﻮھو لّوﻷا ﻰﻨﻌﻤﻟا ُمِزﻻ ﻮھو :ﺎﻤﮭﯿﻧﺎﺛو ﻰﻠﻋ ﺎﻤھِﺮﯿﻐﻛ ٌﺔﻔﱢﻗﻮﺘُﻣ َﺧ ْﻦَﻣ ﻮھ ﺲﯿﻟ ٍمﺎﻌط لُوﺎﻨﺘﺑ ٌﻦَﮭﺗﺮﻣ هُدﻮﺟو ُﮫﻟﻹا ُنﻮﻜﯾ َﻒﯿﻜﻓ ،ِمﺎﻌﱠﻄﻟا لُوﺎﻨﺗ َﻠ !؟ًﻼçççççççﺻأ هَﺪﺟوأو ﮫَﻘ ًﺎﺟﺎﺘﺤُﻣ ًاﺮِﻘﺘﻔُﻣ ُﮫﻟﻹا ُنﻮﻜﯾ َﻒﯿﻛو ّﺘﺣ ﮫﯿّﺑﺮُﯾو ﮫَﻗزﺮﯿﻟ هِﺮﯿﻏ ﻰﻟإ ﻦِﻣ ﱠﺪُﺑ ﻻ ًاذإ ؟هَراﺮﻤﺘççççﺳا َﻦﻤççççﻀﯾ ﻰ َمﺎﻌّﻄﻟا َﺪﺟوأ ٍﻢﯿﻈﻋ ٍﻖﻟﺎﺧ ﺎﻤﮭِﻠﻛأ ُﺮْﻛِﺬﻓ ًاذإ ،ﻦﯿﻌﻤﺟأ َسﺎﱠﻨﻟاو مﻼ ﱠççççççﺴﻟا ﺎﻤﮭﯿﻠﻋ ﮫﱠﻣُأو ﻰççççççﺴﯿﻋ َقَزرو ، .ُﺔﯾﺎﻨِﻜﻟا ﻲھ هﺬھو ،ﺎﻤﮭِﺘّﯾﺮـﺸﺑ ﻰﻠﻋ ٌلﻻﺪﺘﺳا َمﺎﻌﱠﻄﻟا ﱢççﺴﻔﻤﻟا اﺬﻛو ççççççççـ ِﻤﮭﻓ ﻦﻋ اوﺮﱠﺒﻋ نوﺮ ﻲﻓ ﺔﯾﺎﻨﻜﻟا ﺮﺛﺄﺑ ﻢﮭççﺳﺎççﺴﺣﻹ ؛ﺎﮭﯿﻣاﺮﻣو ةرﺎﺒﻌﻟا هﺬﮭﻟ ّﻲﻏﻼﺒﻟا ﻢﮭ .هﺪﯾﺪﺴﺗو ﻰﻨﻌﻤﻟا ِﺔﯾﻮﻘﺗ ﻓ ﻋ ﺮﱠﺒﻌ ت) ﱡيﺮﺒﱠﻄﻟا اﺬھ ﻦ 310 çççـھ -923 م ْحﱢﺮçççـﺼُﯾ ﻢﻟ ْنإو ( :لﺎﻗ ذإ ؛ﺔﯾﺎﻨﻜﻟا ِﻆﻔﻠﺑ » :ﮫﻟﻮﻗو نﻼﻛﺄﯾ) (مﺎﻌﱠﻄﻟا ﺎﻤھوُﺬْﻐَﯾ ﺎﻣ ﻰﻟإ ٍﺔﺟﺎﺣ َﻞھأ ﺎﻧﺎﻛ ﺎﻤﮭّﻧأ ؛ﮫّﻣأو ﺢﯿﺴﻤﻟا ﻦﻋ هُﺮْﻛِذ ﻰﻟﺎﻌﺗ ﷲ ﻦﻣ ﺮٌﺒﺧ ﮫﺑ مﻮﻘﺗو ًﺎﮭﻟإ ٍﻦﺋﺎﻛ ُﺮﯿﻐﻓ ،ﻚﻟﺬﻛ َنﺎﻛ ﻦَﻣ ﱠنﺈﻓ ،َمدآ ﻲﻨﺑ ﻦﻣ ﺮçççççççـَﺸَﺒﻟا ﺮﺋﺎﺴﻛ برﺎﺸﻤﻟاو ﻢﻋﺎﻄﻤﻟا ﻦﻣ ﺎﻤﮭُﻧاﺪﺑأ ؛ ﻮِﻗ ءاﺬﻐﻟا ﻰﻟإ َجﺎﺘﺤﻤﻟا ﱠنﻷ ﻰﻠﻋ ٌﺢçççççççﺿاو ٌﻞﯿﻟد ﮫﻤﯿﻘُﯾ ﺎﻣ ﻰﻟإ ﮫِﺘﺟﺎﺣو هﺮﯿﻐﺑ ﮫﻣاﻮِﻗ ﻲﻓو .هﺮﯿﻐﺑ ﮫُﻣا ًﺎّﺑر ﻻ ًﺎﺑﻮﺑﺮﻣ ّﻻإ ُنﻮﻜﯾ ﻻ ُﺰﺟﺎﻌﻟاو ،هِﺰْﺠَﻋ « ) 37 ( ﱡيﺮçççççççççـççﺸﺨﻣﱠﺰﻟا َﺐھذ ﮫِﻠﺜﻣ ﻰﻟإو . ت) 538 çççççççççـھ -1144 م :ﮫِﻟﻮﻘﺑ ( » :ﮫِﻟﻮﻗ ﻲﻓ [ﺔّﯿھﻮﻟُﻷا ﻦِﻣ] ﺎﻤﮭﯿﻟإ َﺐ ِççççﺴُﻧ ﺎّﻤﻋ ﺎﻤھِﺪﻌُﺒﺑ َحﱠﺮççççççççççـ َççççﺻ ﱠﻢُﺛ » ِن َﻼُﻛْﺄَﯾ ﺎَﻧﺎَﻛ َمﺎَﻌﱠﻄﻟا « ًﺎﻤ ْçççççççﺴِﺟ ّﻻإ ْﻦُﻜﯾ ﻢﻟ ﺾْﻔﱠﻨﻟاو ِﻢ ْçççççççﻀﮭﻟا ﻦﻣ ﮫُﻌﺒﺘﯾ ﺎﻣو مﺎﻌﱠﻄﻟﺎﺑ ءاﺬﺘﻏﻻا ﻰﻟإ َجﺎﺘﺣا ﻦَﻣ ّنﻷ ؛ ﺮُﻣ ةﻮﮭ ﱠçççﺸﻟا ةّﺪ ِçççﺷ :ُمَﺮَﻘﻟا] ٍمَﺮَﻗو ٍةﻮﮭçççﺷ ﻊﻣ ٍﺔﺟﺰﻣأو ٍطﻼﺧأو ٍبﺎçççﺼﻋأو ٍقوﺮُﻋو ٍﻢﺤﻟو ٍﻢْﻈَﻋ ﻦِﻣ ًﺎﺒﱠﻛ مﺎçççﺴﺟﻷا ﻦﻣ هِﺮﯿﻐﻛ ٌﺮﱠﺑﺪُﻣ ٌﻒﱠﻟﺆُﻣ ٌعﻮﻨçççﺼﻣ ﮫّﻧأ ﻰﻠﻋ ﱡلﺪﯾ ﺎّﻤﻣ ﻚﻟذ ِﺮﯿﻏو [ﻢﺤﱠﻠﻟا ﻰﻟإ « ) 38 ( ُﻦﺑا اﺬﻛو ، ت) رﻮççﺷﺎﻋ 1393 ççççççççـھ -1973 م :ﮫِﻟﻮﻘﺑ ( » (َمﺎَﻌﱠﻄﻟا ِن َﻼُﻛْﺄَﯾ ﺎَﻧﺎَﻛ) ﻰﻠﻋ ِلﻻﺪﺘççﺳﻻا َﻊﻗﻮﻣ ٌﺔﻌﻗاو ٌﺔﻠﻤﺟ ﻦﻣ ٍﺔﻔﺻ ِتﺎﺒﺛﺈﺑ ﺎﻤﮭِﺘّﯾﺮçççççـﺸﺑ ﻰﻠﻋ ﱠلﺪَﺘﺳا ﺪﻗو ،...ﮫﱢﻣُأو ﺢﯿﺴﻤﻟا ﺔّﯿﮭﻟإ ُﻲﻔﻧ ﻮھ يﺬﻟا ﺮçççççـْﺼَﻘﻟا ِمﻮﮭﻔﻣ ﺎﮭﱠﻧﻷ ؛ٍةﺮﯿﺜﻛ ٍتﺎﻔçççﺻ ِﻦﯿﺑ ﻦِﻣ ُﺔﻔ ﱢçççﺼﻟا هﺬھ ْتَﺮﯿﺘﺧا ﺎﻤﱠﻧإو .مﺎﻌﱠﻄﻟا ﻲھو ،ﺮçççççççççـ َçççﺸَﺒﻟا تﺎﻔ ِçççﺻ ٌةﺮھﺎظ ﱠنأو ،ﺎﮭ ِçççﺿﺎﺨَﻣ َﻦﯿﺣ ِﺔﻠﺨﱠﻨﻟا َﺮَﻤَﺛ ْﺖَﻠﻛأ َﻢﯾﺮﻣ ﱠنأ ْﺖَﺘﺒﺛَأ ﺪﻘﻓ ؛ﻞﯿﺟﺎﻧﻷا ﺎﮭﺘَﺘﺒﺛأ ﺎﮭﱠﻧﻷو ،ِسﺎﱠﻨﻠﻟ ٌﺔﺤçççﺿاو ..ًاﺮْﻤَﺧ َبِﺮـَﺷو ًاﺰْﺒُﺧ ِﺢْﺼِﻔﻟا َمﻮﯾ ﻦﯿّﯾراﻮﺤﻟا َﻊﻣ َﻞَﻛأ ﻰﺴﯿﻋ « ) 39 ( . :ﻰﻟﺎﻌﺗ ﮫَﻟﻮﻗ ﱠنأ ﻰﻟإ ﻦﯿّﯿﻏﻼﺒﻟاو ﻦﯾﺮçççـﱢﺴﻔﻤﻟا ُﺾﻌﺑ َﺐَھذ ﺪﻗو » َمﺎَﻌﱠﻄﻟا ِن َﻼُﻛْﺄَﯾ « أ ثَﺪﺤﻟا ﻦﻋ ٌﺔﯾﺎﻨﻛ و (ﺔﺟﺎﺤﻟا ءﺎﻀﻗ) ) 40 ( ُﻞﻛﺄﯾ ﻦَﻣ ﱠنﻷ ، .ﺔﺟﺎﺤﻟا ُءﺎﻀﻗ ﮫُﻣﺰﻠﯾ مﺎﻌﱠﻄﻟا ) 37 ( ّيﺮﺒﱠﻄﻟا ﺮﯿﺴﻔﺗ :ﺮﻈﻧا 10 / 485 . ) 38 ( فﺎﱠﺸﻜﻟا :ﺮﻈﻧا 1 / 665 . ) 39 ( ﺮﯾﻮﻨﱠﺘﻟاو ﺮﯾﺮﺤﱠﺘﻟا :ﺮﻈﻧا 6 / 286 . ) 40 ( ﻲﺑأ ﻦﺑ ﻲّﻜﻤﻟ ،ﮫﻣﻮﻠﻋ نﻮﻨﻓ ﻦﻣ ﻞﻤﺟو ،ﮫﻣﺎﻜﺣأو ،هﺮﯿﺴﻔﺗو نآﺮﻘﻟا ﻲﻧﺎﻌﻣ ﻢﻠﻋ ﻲﻓ ﺔﯾﺎﮭّﻨﻟا غﻮﻠﺑ ﻰﻟإ ﺔﯾاﺪِﮭﻟا :ﺮﻈﻧا ﺐﻟﺎط ت) ﻲﻧاوﺮﯿﻘﻟا ﻲﺴﯿﻘﻟا 437 ـھ -1045 م ﺚﺤﺒﻟاو ﺎﯿﻠﻌﻟا تﺎﺳارﺪﻟا ﺔﯿﻠﻜﺑ ﺔﯿﻌﻣﺎﺟ ﻞﺋﺎﺳر ﺔﻋﻮﻤﺠﻣ :ﻖﯿﻘﺤﺗ ،( ﻲﻤﻠﻌﻟا ﺔّﻨﱡﺴﻟاو بﺎﺘﻜﻟا ثﻮﺤﺑ ﺔﻋﻮﻤﺠﻣ ،ﻲﺨﯿﺷﻮﺒﻟا ﺪھﺎﺸﻟا :د .أ فاﺮﺷﺈﺑ ،ﺔﻗرﺎﺸﻟا ﺔﻌﻣﺎﺟ ّﺸﻟا ﺔﯿﻠﻛ ﺔﻌﯾﺮ ّﺪﻟاو ّﯿﻣﻼﺳﻹا تﺎﺳار ﺔ - ط ،ﺔﻗرﺎّﺸﻟا ﺔﻌﻣﺎﺟ 1 ، 2008 .م 3 / 1816 ﻤﻟا دازو . ّيزﻮَﺠﻟا ﻦﺑﻻ ،ﺮﯿﺴﻔﱠﺘﻟا ﻢﻠﻋ ﻲﻓ ﺮﯿﺴ
هارأ يﺬﻟاو - هِداﺮﻤﺑ ُﻢﻠﻋأ ﷲو - :ﮫَﻟﻮﻗ ﱠنأ » َمﺎَﻌﱠﻄﻟا ِن َﻼُﻛْﺄَﯾ « لوﺎﻨﺗ ﻦِﻣ ﱡﻲﻌçççççççﺿﻮﻟا هﺎﻨﻌﻣ ﮫﺑ ٌداﺮُﻣ ﻰﻨﻌﻤﻟا ﻚﻟذ ُﻊﺒﺘﯾ ﺎﻣو ،باﺮççççççççççـ ﱠççççﺸﻟاو مﺎﻌﱠﻄﻟا ﻦﻣ ﻦﻋ ِﺔﯾﺎﻨﻜﻟا ﻲﺘﻟا ﺰﺠﻌﻟاو رﺎﻘﺘﻓﻻاو ﺔﺟﺎﺤﻟا ﻲﻧﺎﻌﻣ ﻊﺒﺘﯾ ﺎﻤـِﻟ ٍﺮْﻛذ َنود ،ﺎﻤﮭِﺘّﯾﺮـﺸﺑ تﺎﺒﺛﻹ ٍفﺎﻛ اﺬھو ،ﺔّﯿھﻮﻟُﻷا َﺔﻔﺻ ِناﺮﯾﺎﻐُﯾ ِنﺎَﻗﻮﻠﺨﻣ ﺎﻤﮭﱠﻧأ ﻰﻟإ ُﺮﯿﺸُﺗ ا ﻦَﻣ ﻰﻠﻋ َﻊﯿﻨçççﺸﱠﺘﻟاو ةرﻮ ﱡçççﺼﻟا َﺢﯿﺒﻘﺗ ﻂﻘﻓ ﺪﯿﻔُﯾ ٌبﺎﻨطإ ﮫﱠﻧﺈﻓ ؛ِﺔﺟﺎﺤﻟا ءﺎçççﻀﻗ ﻦِﻣ ِمﺎﻌﱠﻄﻟا َلُوﺎﻨﺗ ﱠﺗ ﺎﻤھَﺬﺨ ُﺪﻌﺑ َﻲﻋاد ﻻو ،ﺎﻤﮭُﻗزﺮﯾ ﻦَﻣ ﻰﻟإ رﺎﻘﺘﻓﻻاو ﺔﺟﺎﺤﻟﺎﺑ ﺎﻔِﺻُو َﺔﻈﺤﻟ ﱠﻢَﺗ ﺪﻗ ﺎﻤﮭِﺘّﯾﺮççـﺸﺑ َتﺎﺒﺛإ ﱠنﻷ ؛ﻦﯿﮭﻟإ ت) ُﻆﺣﺎﺠﻟا َﺐَھذ اﺬھ ﻰﻟإو .ﻢﻠﻋأ ﷲو ،ﺖَﺒﺜُﻤـﻟا ِتﺎﺒﺛإ ﻰﻟإ 255 ـھ -869 م :ﮫِﻟﻮﻘﺑ ( » ﮫﻟﻮﻗ ﻲﻓ اﻮﻟﺎﻗو :ﻰﻟﺎﻌﺗ » َمﺎَﻌﱠﻄﻟا ِن َﻼُﻛْﺄَﯾ « ﻤﱠﻧإ اﺬھ ﱠنإ ُلﺎﻨﯾ ﺎﻣو عﻮﺠﻟا ﻲﻓ ﱠنأ ىﺮُﯾ ﻻ ﮫّﻧﺄﻛ .ﻂﺋﺎﻐﻟا ﻦﻋ ًﺔﯾﺎﻨﻛ َنﺎﻛ ﺎ ﺎﻤﮭﱠﻧأ ﻰﻠﻋ ﺔﻟﻻﱠﺪﻟا ﻲﻓ ﮫﺑ ﻰﻔﺘﻜُﯾ ﺎﻣ ءاﺬﻐﻟا ﻰﻟإ ﺔﺟﺎﺤﻟا ﻲﻓ ﺲﯿﻟ ﮫّﻧأو ،ِﺔﻗﺎﻔﻟاو ِﺰْﺠَﻌﻟاو ِﺔﱠﻟﱢﺬﻟا ﻦﻣ ﮫَﻠھأ ﮫﻨﻋ ﻰﻟﺎﻌﺗ ُﷲ ُهﺎﻨﻏأ ﺪﻗ ًﺎﺌﯿçççççççﺷ ﮫﻟ ﻲﻋّﺪﯾو مﻼﻜﻟا ﻰﻠﻋ َﻲﻋﱠﺪﯾ ﻰﱠﺘﺣ ،نﺎﻗﻮﻠﺨﻣ « ) 41 ( ﻣو ، ِلﺎﺜﻤﻟا اﺬھ ﻦ .ﻢﯾﺮﻜﻟا نآﺮﻘﻟا ِﺮﯿﺴﻔﺘﺑ ﺔﯾﺎﻨﻜﻟﺎﺑ ِﺔﻓﺮﻌﻤﻟا ﺔّﯿﻤھأ ﺎﻨﯾأر
