Orijinal Araflt›rma
Original Investigation
Behçet Hastalar›nda Kronik Hastal›k Anemisi S›kl›¤›
Frequency of Anemia of Chronic Disease in Patients with Behcet’s Disease
Demet Çiçek, Baflak Kandi, Nevin ‹lhan*,
Selma Bakar Dertlio¤lu, Betül Demir
F›rat Üniversitesi T›p Fakültesi, Dermatoloji ve *Biyokimya Anabilim Dal›, Elaz›¤, Türkiye
121
Y
Yaazz››flflmmaa AAddrreessii//AAddddrreessss ffoorr CCoorrrreessppoonnddeennccee:: Dr. Demet Çiçek, F›rat Üniversitesi T›p Fakültesi Dermatoloji Anabilim Dal› 23119 Elaz›¤, Türkiye Tel.: 0424 233 35 55 Gsm: 0532 511 89 73 E-posta: dr.demetcicek@yahoo.com AAll››nndd››¤¤›› ttaarriihh:: 17.04.2007 KKaabbuull ttaarriihhii:: 15.05.2007
Özet
Amaç: Kronik hastal›k anemisi (KHA); serum demir, total demir ba¤lama kapasitesinde azalma ve demir depolar›nda art›fl ile
seyreden, hafif-orta fliddette bir anemi tablosudur. Kanserler, inflamatuvar hastal›klar ve kronik infeksiyonlar gibi çeflitli hastal›klarda KHA görülebilir.
Kronik seyirli ve inflamatuvar bir hastal›k olan Behçet hastal›¤›nda KHA geliflmesi olas› görünmektedir. Önceki çal›flmalarda Behçet hastal›¤›nda KHA s›kl›¤› hiç de¤erlendirilmemifltir. Bu nedenle çal›flmam›zda Behçet hastalar›nda KHA’y› araflt›rmay› amaçlad›k.
Gereç ve Yöntem: Çal›flmaya 40 Behçet hastas› ile 20 sa¤l›kl› gönüllü al›nd›. Hastalar›n serum demir, hemoglobin, ferritin,
doymam›fl demir ba¤lama kapasitesi (unsaturated iron binding capacity (UIBC)) ve total demir ba¤lama kapasitesi (total iron binding capacity (TIBC)) de¤erleri ölçüldü. Behçet hastalar› ve kontrol grubunda erkek için <13.5 mg/dL, kad›n için <12 mg/dL olan hemoglobin düzeyleri anemi olarak belirlendi. Anemisi olan hastalardan serum ferritin düzeyi <60 ng/mL olanlar demir eksikli¤i anemisi (DEA), >60 ng/mL olanlar KHA olarak yorumland› ve hastalar KHA ve DEA alt gruplar›na ayr›ld›.
Bulgular: Behçet hasta grubunda KHA %10 ve DEA %17.5 olarak bulundu. KHA olanlar›n hepsi aktif Behçet hasta grubunda
bulunmaktayd›. Kontrol grubunun %15inde DEA tespit edildi ve KHA’ya rastlanmad›. Serum hemoglobin ve ferritin düzeyi ile yafl, cinsiyet, ald›klar› tedavi ve hastal›k süresi aras›nda istatistiksel aç›dan anlaml› bir fark bulunamad› (p>0.05). Serum hemoglobin ve ferritin düzeyleri aras›nda istatistiksel aç›dan anlaml› bir korelasyon (r=0.06 ve p<0.001) mevcuttu.
Sonuç: Çal›flmam›zda Behçet hastalar›nda KHA ve DEA’y› s›ras›yla % 10 ve % 17.5 olarak bulduk. (Turkderm 2007; 41: 121-4) Anahtar Kelimeler: Behçet hastal›¤›, kronik hastal›k anemisi, demir eksikli¤i anemisi
Summary
Background and Design: Anemia of chronic disorders is a mild to moderate anemia characterized by decreased serum iron,
decreased total iron-binding capacity and increased iron stores. Anemia of chronic disorders occurs in a wide variety of diseases including cancer, chronic infections and inflammatory disorders.
Behcet’s disease is a chronic and inflammatory disease. There is a possibility of anemia of chronic disorders in Behcet’s disease. But, frequency of anemia of chronic disorders in Behcet’s disease was never evaluated in previous studies. Thus, we aimed to determine the frequency of anemia of chronic disease in Behcet’s disease.
Material and Method: The study included 40 patients with Behcet’s disease and 20 healthy volunteers. Serum iron, hemoglobin,
ferritin, UIBC and TIBC levels were assessed. Anemia was determined as hemoglobin levels <13.5 mg/dl for men and <12 mg/dl for women in patients and control group. It was interpreted; serum ferritin level <60 ng/ml were evaluated as iron deficiency anemia, and serum ferritin level >60 ng/ml were evaluated as anemia of chronic disease. Patients were divided into anemia of chronic disease and iron deficiency anemia subgroups.
Results: Anemia of chronic disease and iron deficiency anemia frequencies were 10%, 17.5% in patients with Behcet’s disease.
All of patients who have anemia of chronic disease were in the group of active Behcet’s disease. 15% of control group was deter-mined iron deficiency anemia and anemia of chronic disease was not seen. There were no significant differences between age, sex, treatment disease duration and levels of serum iron, hemoglobin and ferritin of both groups (p>0.05). There was a signifi-cant correlation between leves of serum hemoglobin and ferritin (r=0.06 and p< 0.001).
Conclusions: In this study anemia of chronic disease and iron deficiency anemia frequencies were 10%, 17.5% respectively in
patients with Behcet’s disease. (Turkderm 2007; 41: 121-4)
Key Words: Behcet’s disease, anemia of chronic disease, iron deficiency anemia
Behçet hastal›¤› (BH) etyopatogenezi tam olarak bilinmeyen kronik, tekrarlay›c› ve histopatolojik olarak vaskülitle seyre-den multisistemik bir hastal›kt›r. Oral ve genital mukozada tekrarlayan ülserler, göz, deri, eklem, gastrointestinal sis-tem, santral sinir sistemi, vasküler ve respiratuar sistem bul-gular› hastal›¤a efllik eder1. Hastal›¤›n etyolojisi tam olarak bilinmemekle birlikte immün sistem homeostazisinde oluflan de¤iflikliklerin rol oynayabilece¤i düflünülmekte ve bu ne-denle kompleks otoinflamatuvar bir hastal›k olarak tan›m-lanmaktad›r2.
Kronik hastal›k anemisi; hafif-orta fliddette, s›kl›kla normok-rom-normositer, daha az s›kl›kla hipokrom-mikrositer karak-terdedir. Serum demir ve total demir ba¤lama kapasitesinde azalma ve demir depolar›nda art›fl ile seyreden hastal›k kan-serler, kronik infeksiyonlar ile romatoid artrit (RA) ve sistemik lupus eritematozus (SLE) gibi sistemik otoimmun hastal›klara efllik edebilmektedir3-11. Otoinflamatuvar bir hastal›k olan, pek çok sitokin ve mediatörün arac›l›k etti¤i BH’de kronik hastal›k anemisi geliflmesi olas› görünmektedir, fakat daha önceki ça-l›flmalarda BH’de anemi s›kl›¤› hiç de¤erlendirilmemifltir. Bu nedenle BH’de KHA s›k›l›¤›n› yans›tacak olan bu çal›flmay› planlad›k.
Gereç ve Yöntem
Çal›flmaya, Uluslaras› Behçet Hastal›¤› Çal›flma Grubu BH tan› kriterlerine göre12tan› alm›fl 40 Behçet hastas› (17 erkek, 23 kad›n) ile yafl ve cinsiyetleri uyumlu 20 sa¤l›kl› gönüllü (8 er-kek, 12 kad›n) al›nd›. Hastalarda oral aft, genital ülser, göz tu-tulumu, eritema nodozum benzeri deri lezyonlar›, akne, art-rit, artalji, orflit-epididimit, gezici yüzeyel tromboflebit, derin ven tromobozu, büyük damar tutulumu, nörolojik tutulum, gastrointestinal tutulum ve paterji pozitifli¤i varl›¤› araflt›r›ld›. BH’ nin aktif olup olmad›¤›na klinik bulgulara bak›larak karar verildi. Uluslararas› Çal›flma Grubu Tan› Kriterlerine göre BH tan›s› konulup, en az bir lezyonu olan hastalar aktif olarak de-¤erlendirildi. Çal›flmaya al›nan tüm kat›l›mc›lar çal›flma hak-k›nda bilgilendirildi ve onamlar› al›nd›.
Behçet hastalar› ve kontrol grubunda erkek için <13.5 mg/dL, kad›n için <12 mg/dL olan hemoglobin düzeyleri anemi olarak belirlendi3,4. Anemisi olan hastalardan serum ferritin düzeyi <60 ng/mL olanlar DEA, >60 ng/mL olanlar KHA olarak yorum-land›4,6.
Çal›flmaya dahil edilen 40 Behçet hastas› ve 20 sa¤l›kl› kont-rolden 12 saatlik açl›k dönemini takiben 10 mililitre
perife-rik venöz kan al›nd›. Al›nan kanlar K3 EDTA’l›, Sodyum Sit-rat’l› ve normal biyokimya tüplerine konularak laboratuar ortam›na al›nd›. Laboratuarda 1500xg’de 5 dk santrifüj edil-dikten sonra elde edilen serum ve plazmalar –20 0C’de sak-land›.
Al›nan kanlardan rutin biyokimyasal de¤erler, serum demiri ve total demir ba¤lama kapasitesi (TIBC), Olympus kitler (Olympus Corp, Tokyo-Japan) kullanarak, Olympus AU 600 Otoanalizörde rutin klinik yöntemler; ferritin, Immulite 2000 (Los Angles CA, USA) cihaz›nda uygun ticari kit (Immulite 2000, DPC Corp. Los Angles CA, USA) kullan›larak, chemilumi-nescent immunoassay yöntemi ile çal›fl›ld›. Transferrin saturas-yonu (TfS); (serum demiri/TIBC)x100 formülü ile hesapland›. Hematolojik analizler ve hemoglobin ölçümü Standart cyan-methemoglobin kolorimetrik metod ile (Bayer Diagnostics, Tarrytown, NY, USA) kullanarak ölçüldü.
‹statistiki analizler için SPSS v 11.0 paket program› kullan›ld›. Çal›flmada elde edilen de¤erler ortalama±SD olarak verildi. Gruplar aras› karfl›laflt›rmalar için Mann-Whitney U testi kulla-n›ld›. P<0.05 de¤erleri istatistiksel olarak anlaml› kabul edildi.
Bulgular
Çal›flmaya; 29’u aktif, 11’i inaktif olmak üzere toplam 40 Beh-çet hastas› ile 20 sa¤l›kl› kontrol grubu al›nd›. Hastalar›n yafl ortalamas› 35.97±12.37 y›l, kontrol grubunun yafl ortalamas› ise 35.30±5.75 y›l idi. Aralar›nda istatistiksel aç›dan anlaml› bir fark yoktu (p>0.05).
Behçet hastalar›nda erkek/kad›n (E/K) oran› 17/23, kontrol grubunda ise 8/12 idi. Aktif hasta grubunun ortalama hastal›k süresi 4.88±4.11 y›l, inaktif hasta grubunun ortalama hastal›k süresi ise 11.87±13.16 y›l idi. Behçet hastalar›n›n ve kontrol grubunun demografik da¤›l›m› Tablo 1’ de verilmifltir. Aktif Behçet hastalar›n›n 22’sinde (%75.86) oral aft, 19’unda (%65.51) artralji, 9’unda (%31.03) genital ülser, 9’unda (%31.03) akneiform lezyonlar, 7’sinde (%24.13) göz tutulu-mu, 5’inde (%17.24) paterji pozitifli¤i, 5’inde (%17.24) artrit, 4’ünde (%13.79) gastrointestinal sistem tutulumu, 2’sinde eri-tema nodozum benzeri lezyonlar, 1’inde (%3.44) nörolojik tu-tulum, 1’inde (%3.44) epididimoorflit tesbit edildi. Hastalar›n hiçbirinde derin ven trombozu, arter anevrizmas› ve yüzeyel gezici tromboflebit tesbit edilmedi. Otuziki yafl›nda bir erkek hastada ise BH’ye ba¤l› olarak on y›ldan beri bilateral tam görme kayb› vard›. Behçet hastalar›n›n klinik özellikleri tablo 2’de verilmifltir.
Tablo 1. Behçet hastalar›n›n ve kontrol grubunun demografik ve laboratuar özellikleri
A
Akkttiiff HHaassttaa ‹‹nnaakkttiiff HHaassttaa KKoonnttrrooll n n 29 11 20 Cinsiyet (E/K) 13/16 4/7 8/12 Yafl (y›l) 33.21±9.52 38.73±15.22 35.30±5.75 Hastal›k Süresi 4.88 ± 4.11 11.87±13.16 Hgb (gr/dL) 13.1 ± 1.5 13.6 ± 1.9 12.8 ±1 Ferritin (ng/mL) 74.5 ±44.51 72.58±39,59 73.35±36,96 Serum demir (μgr/dL) 64.41±32.26 63.18±21.77 73.45±35,89 TIBC (μgr/dL) 334.03±62.64 336.9 ±45.73 338.85±43.20 UIBC (μgr/dL) 279.68±72.12 303.81±37.96 265.40±53.70 Çiçek ve ark.
Behçet Hastalar›nda Kronik Hastal›k Anemisi
Türkderm 2007; 41: 121-4
122
Göz ve nörolojik tutulumu olan 8 hasta sistemik kortikostero-id tedavisi (40 mg/gün), oral aft, genital ülser ve eritema no-dozum benzeri lezyonlar› olan 24 hasta kolflisin tedavisi (1.5 g/gün), eklem flikayeti olan 19 hasta nonsteroid anti-inf-lamatuvar tedavisi, oral aft ve genital ülseri bulunan 24 hasta topikal kortikosteroid tedavisi almaktayd›.
Behçet hasta grubunda 11 (%27.5 ) olguda anemi saptand›;
bunlar›n 4 (%10)’ü KHA, 7 (%17.5)’i DEA ile uyumluydu ve KHA olanlar›n hepsi aktif Behçet hasta grubunda bulunmak-tayd›. Kontrol grubunda sadece 3 (%15) olguda DEA tespit edildi ve KHA’ ya rastlanmad›. Serum hemoglobin ve ferritin düzeyi ile yafl, cinsiyet, ald›klar› tedavi ve hastal›k süresi ara-s›nda istatistiksel aç›dan anlaml› bir fark bulunamad› (p>0.05). Serum hemoglobin ve ferritin düzeyleri aras›nda istatistiksel aç›dan anlaml› bir korelasyon (r=0.01) mevcuttu (Tablo 1).
Tablo 2. Behçet hastalar›n›n klinik özellikleri
N Noo 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 Y Yaaflfl 38 21 38 22 25 45 27 32 43 35 26 23 37 50 21 32 42 35 32 33 27 66 40 38 23 34 46 30 38 24 47 21 43 20 36 25 69 49 27 29 C Ciinnss K E K K K K K E K K E E E K K K K E K K E E E E E E K E E K K K K K E K E K K E O OÜÜ 1 2 1 2 1 2 1 1 2 1 1 2 1 2 1 1 1 1 1 1 2 1 2 2 2 1 1 2 1 2 2 2 2 1 1 1 2 2 1 2 G GÜÜ 2 2 2 1 2 2 1 2 2 0 1 2 2 2 2 2 2 2 2 1 1 2 2 0 2 1 1 2 2 0 0 2 2 2 1 2 2 2 1 0 G Göözz 0 0 0 0 2 0 2 2 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 2 2 0 0 0 0 1 2 1 1 0 2 1 0 2 0 0 2 0 2 0 1 A Akknnee 2 0 2 0 0 2 0 0 0 0 1 0 2 2 1 2 0 1 0 0 1 2 1 2 2 1 0 0 2 2 2 0 0 1 2 0 2 2 1 1 P Paattee 0 2 2 2 2 0 0 0 2 2 1 2 2 0 0 0 0 2 2 0 1 2 0 2 2 2 1 1 2 2 0 2 0 0 0 2 2 2 1 0 A Arrtt 2 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 0 0 0 0 1 1 2 0 2 1 0 2 0 0 0 2 1 1 0 2 2 2 0 A Arrjjii 2 1 1 2 2 1 1 2 1 1 0 0 0 1 1 1 1 0 0 0 1 1 1 2 2 0 1 1 2 2 2 0 2 1 1 2 2 1 2 1 N Nöörr 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 O Orrflfl 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 G G‹‹SS 0 1 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 D DVVTT 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 E ENNBBLL 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 0 2 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 2 0 0 0 0 0 2 0 0 0
OÜ- oral ülser, GÜ- genital ülser, ENBL- eritema nodozum benzeri lezyon, PATE- paterji, ART- artrit, ARJ‹- artralji, NÖR- nörolojik tutulum, ORfi- orfliopididimit, DVT- derin ven trombozu, 0- hiç olmam›fl, 1- aktif, 2- geçirilmifl
Çiçek ve ark. Behçet Hastalar›nda Kronik Hastal›k Anemisi Türkderm
2007; 41: 121-4
123
Tart›flma
Kronik hastal›k anemisi genellikle hafif-orta fliddette seyre-den, normokrom-normositer, daha az s›kl›kla hipokrom-mik-rositer karakterdedir. Temelde immün kaynakl› ve inflamatu-var özellikte olan hastal›kta serum demir, total demir ba¤la-ma kapasitesinde azalba¤la-ma ve demir depolar›nda art›fl gözlenir. Patofizyolojik olarak k›salm›fl eritrosit yaflam süresi, azalm›fl eritropoez, kemik ili¤inde eritropoetine yan›t›n azalmas› ve bozulmufl demir metabolizmas› fleklinde aç›klanmaktad›r8,9. Özellikle inflamatuvar hastal›klarda interlökin (IL)-1, IL6 ve tü-mör nekroz faktörü (TNF-α) gibi sitokin düzeylerindeki art›fl›n k›rm›z› kan hücrelerinin yaflam sürelerinin k›salmas›na yol aç-t›¤› düflünülmektedir6,7. KHA’li ve romatoid artritli 105 hasta ve anemisi olmayan romatoid artritli 127 hastadan oluflan bir çal›flmada, TNF-α, IL-1β ve IL-6 serum seviyelerinin KHA’li has-talarda KHA bulunmayanlardan anlaml› flekilde daha yüksek oldu¤unu belirlenmifltir. Bu çal›flmada hastalar›n IL-1düzeyi ile k›rm›z› kan hücrelerinin yaflam süresi aras›nda ters korelasyon bulundu¤u, tedavi edilen KHA’li ve romatoid artritli hastala-r›n TNF’ye karfl› oluflan antikorlahastala-r›nda azalma ile hemoglobin seviyelerinde bariz yükselme oldu¤u gösterilmifltir11. Behçet hastalar›n›n serumlar›nda TNFα, IL-1, IL6, IL8, IL10, IL12 gibi pek çok sitokinin ve mediatörün artt›¤› gösterilmifltir2. Kronik ve inflamatuvar bir hastal›k olan BH’de KHA geliflmesi muhte-meldir.
RA ve SLE gibi sistemik otoimmun hastal›klar, kanserler, infek-siyonlar gibi birçok kronik hastal›¤›n KHA’ne yol açt›¤› göste-rilmifltir. Romatoid artritte anemi prevalans›n›n %33-60 ora-n›nda oldu¤u ve yar›dan fazlas›n›n da KHA oldu¤u bildiril-mektedir10. Kronik obstrüktif akci¤er hastal›¤› geleneksel ola-rak polisitemi ile birlikte olmas›na ra¤men, sistemik inflamas-yonun hastal›¤a efllik etmesi nedeniyle hastal›kta KHA gelifl-mesi ihtimali üzerinde durulmaktad›r. Ancak kronik obstrük-tif akci¤er hastal›¤›nda aneminin gerçek prevalans› henüz ke-sinleflmemifltir. Van der Meer ve ark13. kronik kalp yetmezli¤i bulunan 74 hastada anemi varl›¤›n› araflt›rm›fllar ve hastalar›n %24’ünde anemi saptam›fllard›r. Çal›flmada, eritropoetin plaz-ma seviyesinin yüksekli¤i ve hemoglobin düzeyinin düflüklü¤ü ile hastalar›n yaflam süreleri aras›nda negatif iliflki bulundu¤u-nu ve bu durumun artm›fl mortaliteyle iliflkili oldu¤ubulundu¤u-nu gös-termifllerdir. Anemik hastalarda iki y›ll›k ölüm oran› %33, ane-mik olmayanlarda %14; yüksek eritropoetin düzeyi (>22.6 mU/ml) olanlarda iki y›ll›k ölüm oran› %32 iken eritro-poetin düzeyi (<22.6 mU/ml) olanlarda ise iki y›ll›k ölüm oran› %16 olarak belirtilmifllerdir. Ancak hastalar› KHA yönünden de¤erlendirmemifllerdir. Kronik kalp yetmezli¤inde anemi oranlar› de¤iflik literatürlerde %9.9- %55.6 olarak bildirilmek-tedir13,14. Ezekowitz ve ark. kronik kalp yetmezli¤i olan 12065 hastada yapt›klar› bir çal›flmada %17 oran›nda anemi ve ane-mik hastalar›n %58’inde KHA saptam›fllar ve aneminin kronik kalp yetmezli¤inde mortaliteyi art›rd›¤›n› ileri sürmüfllerdir14. Romatoid artrit, psoriatik artrit ve SLE hastalar›nda anemi s›k-l›¤› ve nedenlerinin araflt›r›ld›¤› bir çal›flmada 201 RA’l› hasta-n›n %23’ünde demir eksikli¤i anemisi (DEA), %11’inde KHA; 40 psoriatik artritli hastan›n %18’inde DEA, %14’ünde KHA ve 35 SLE’li hastan›n %19’unda DEA, %40’›nda ise KHA sap-tanm›flt›r15.
Biz çal›flmam›zda Behçet hastalar›n›n %10’unda KHA tespit ettik. Sonuçlar›m›z literatürde bildirilen RA ve psoriatik artrit vakalar› ile uyumluluk göstermekteydi. DEA s›kl›¤›, Orta-Gü-ney Amerika ve Asya ülkelerinde yetiflkin erkeklerde %1.9-14 ve kad›nlarda %15-64, ülkemizde baz› yöresel çal›flmalarda; erkeklerde %11.9, kad›nlarda %17.3 olarak bildirilmifltir16,17. Çal›flmam›z da DEA s›kl›¤› %17.5 olarak saptand› ve bu oran literatürle benzerlik göstermekteydi.
Sonuç olarak; günümüzde KHA’n›n sadece yaflam kalitesini de¤il yaflam süresinin de olumsuz yönde etkiledi¤i bilinmek-tedir. Behçet hastalar›n›n takip ve tedavisinde bu durum dik-kate al›nmal› ve bu konuda daha genifl kapsaml› çal›flmalar yap›lmal›d›r.
Kaynaklar
1. Freysdott›r J, Lav SH, Fortune F. gd T cells in Behçet’s disease and re-current, aphthous stomatitis. Clin Exp Immunol 1999; 118: 451-7. 2. Ako¤lu T. Behçet hastal›¤› patogenezi. Aktüel T›p Dergisi 1997;
2: 80-6.
3. Izaks GJ, Westendorp RGJ, Knook DL; The definition of anemia in older persons. JAMA 1999; 281; 1714-7.
4. Richer SA. practical guide for differentiating between iron defi-ciency. Anemia and Anemia of Chronic Disease in Children and Adults. 1997; 22: 82-101.
5. Hansen TM, Hansen NE, Birgens HS, Holund B, Lorenzen I. Serum ferritin and the assessment of iron deficiency in rheumatoid arthritis. Scand J Rheumatol 1983; 12: 353-9.
6. Vreugdenhil G, Baltus CA, van Eijk HG, Swaak AJ. Anaemia of chronic disease: diagnostic significance of erythrocyte and sero-logical parameters in iron deficient rheumatoid arthritis pati-ents. Br J Rheumatol 1990; 29: 105-10.
7. Glossop JR, Dawes PT, Hassell AB, Mattey DL. Anemia in rheumatoid arthritis: association with polymorphism in the tumor necrosis factor receptor I and II genes. J Rheumatol 2005; 32: 1673-978.
8. Weiss G, Goodnough LT. Anemia of chronic disease. NEngl J Med 2005; 352: 1011-23.
9. Means RT Jr. Recent developments in the anemia of chronic dis-ease. Curr Hematol Rep 2003; 2: 116-21.
10. Wilson A, Yu HT, Goodnough LT, Nissenson AR. Prevalence and outcomes of anemia in rheumatoid arthritis: a systematic review of the literature. Am J Med 2004; 116: 50-7.
11. Salvarani C, Casali B, Salvo D, et al. The role of interleukin1, erythropoietin and red cell bound immunoglobulins in the anaemia of rheumatoid arthritis. Clin Exp Rheumatol 1991; 9: 241-6.
12. The International Study Group for Behcet's disease. Evaluation of diagnostic ('classification') criteria in Behcet's disease-towards inter-nationally agreed criteria. Br J Rheumatol. 1992; 31: 299-308. 13. van der Meer P, Lipsic E, Henning RH, de Boer RA, Suurmeijer AJ,
van Veldhuisen DJ, van Gilst WH. Erythropoietin improves left ventricular function and coronary flow in an experimental model of ischemia-reperfusion injury. Eur J Heart Fail 2004; 6: 853-9. 14. Ezekowitz JA, McAlister FA, Armstrong PW. Anemia is common
in heart failure and is associated with poor outcomes: insights from a cohort of 12065 patients with newonset heart failure. Cir-culation 2003; 107: 223-5.
15. Segal R, Baumoehl Y, Elkayam O, Levartovsky D, Litinsky I, Paran D, Wigler I, Habot B, Leibovitz A, Sela BA, Caspi D. Anemia, serum vitamin B12, and folic acid in patients with rheumatoid arthritis, psoriatic arthritis, and systemic lupus erythematosus. Rheumatol Int 2004; 24: 14-9.
16. Beutler E, Lichman M A, Coller B S: Iron deficiency, ed. Williams E, Hematology fifth edition. Philadelphia: 1995: 490-511. 17. Dilek ‹, Erkoç R, Sayarl›o¤lu M, ve arkadafllar›. Van ili merkez ve
k›rsal kesiminde eriflkinlerde hematolojik de¤erler. XXVI. Ulusal hematoloji Kongresi, 31 Ekim-3 Kas›m 1998, P89, Ankara. Çiçek ve ark.
Behçet Hastalar›nda Kronik Hastal›k Anemisi
Türkderm 2007; 41: 121-4
