B E L E D İ Y E C İ L İ K
İ S T A N B U L B E L E D İ Y E S İ N İ N 1 9 6 0 Y I L I B Ü T Ç E S İ
M Ü N A S E B E T İ Y L E D Ü Ş Ü N D Ü K L E R İ M İ Z
Yazan : Muhtar A C A R
İstanbul Belediyesi önümüzdeki yılın bütçesini hazırlamaktadır. Reisliğin teklifi Belediye Encümeninden geçip Belediye Meclisinin Şubat devresinde görüşülecektir. T a m bu hazırlık ve inceleme devresinde dü-şündüklerimizi açık bir samimiyetle Şehir Mümessillerinin ve umumî e f k â r ı n tetkik na-zarlarına arzetmekte fayda vardır.
Gazetelerde yer alan beyanlara göre 1960 bütçesinin tutarı 700 milyon lirayı bul-m a k t a ibul-miş. Görünüşte bu cazip bir rakabul-m- rakam-dır.
Sathî bir görüşle bir taraftan Belediye Gelirleri K a n u n u n d a hiçbir değişiklik yapıl-madığı halde Belediye gelirlerinde olağanüs-tü bir gelişmeyi bir taraftan da Belediye hiz-metleri bakımından muazzam bir inkişafı ifade eder sayılır. Hakikatte ise İstanbul Belediyesi son senelerde, önceleri tedricî su-rette. sonraları ise çok hızlı bir seyirle ge-rek malî cepheden gege-rek hizmet kapasitesi yönünden esaslı gerilemeler ve çöküntüler kaydetmiştir.
1958 ve 1959 senelerinin durumu: borç ödemekte acze düşmek ve hizmet ba-kımından da her işi, sızıltıya meydan ver-meden oluruna bağlamak şeklinde ifade ede-cek hale gelmiştir.
Bu son senelerde Belediye tasarrufu altında bulunan Serkldoryan binası, Atatürk Bulvarındaki blok apartmanlar, İtalyan Sefa-rethanesi binası, Çırağan Sarayı, Spor ve Sergi Sarayı, Florya tesisleri, Vatan cad-desindeki, Atatürk Bulvarındaki arsalar gibi ekserisi çok kıymetli olan hemen hemen bütün gayrimenkulierini elden çıkarmış, be-dellerini rantabl envestismanlara yatırmadığı gibi bu bedeller 100 milyonları aşan borçla-rını dahi itfaya yetmemiştir. Böylelikle malî itibarı en yüksek seviyeden çok kısa bir za-manda sıfıra doğru kaymıştır.
Belediyenin içinde bocaladığı kritik malî durumu iyice kavramak için 1960 yılı
bütçesinin detayları henüz malûm olmadı-ğından sadece 1959 bütçesini ele almak ve gerek bütçe tekniği, gerek malî portresi bakı-mından incelemek ve tahlil etmek kâfidir. Neticede kat'î bir kanaate varmak m ü m k ü n -dür.
Belediye bütçesinin zâhiren 700 milyon lirayı bulması bir iftihar vesilesi sayılmak-tadır. Filhakika 1959 bütçesinin de nazarî olarak 500 milyon lira gibi muazzam bir rakama yükseldiği görülmektedir. F a k a t bu yuvarlak ve göz kamaştırıcı rakamların na-zarîlik ve hayalîlik sınıfını aşarak realite sa-hasına ulaşamadığı aşağıdaki rakamların ma-tematik kat'iyet ifade eden dilinden anlaşıla-caktır.
Her şeyden evvel Belediye bütçesinin tanziminde bütçe tekniğine ve bütçe mev-zuatına, usullerine hiç mi, hiç riayet edilme-mektedir.
Çünkü gerek 5237 sayılı Belediye Ge-lirleri Kanununa, 1580 sayılı Belediye Ka-nununa ve diğer çeşitli kanunlara istinaden tahakkuk ve tahsili daimiyet arzeden vari-dat âdi varivari-dat bütçesini ve Belediyenin dai-mî hizmetlerinin karşılığı olan masraflar da âdi masraf bütçesini ve bina ve arsa satış bedelleri, tahvilât satışından elde edilen ha-sılat, yardımlar ve bağışlar gibi geçici vari-datın fevkalâde varidat bütçesini ve fevka-lâde varidatla yapılacak plânlı işlerin de fevkalâde masraf bütçesini teşkil etmesi büt-çe tekniği icap ve zaruretlerinden olduğu halde son yıllarda bu usul t a m a m e n terke-dilmiştir.
Bu usulün terkindeki en büyük mahzur, hattâ tehlike, geçici varidata güvenerek dai-mî hizmetlerin de açılması ve bu varidatın teminine imkân kalmayınca bütün Belediye hizmetlerinin dııruvermesi ihtimali, hattâ realitesidir.
Kaldı ki, 1959 bütçesine konan fevka-lâde mahiyetteki varidat 1959 senesinde
(Yeni Sabah) dan dahi tahakkuk ve tahsil kabiliyeti olmayan mücerret rakamlardan ibarettir. Başlıca mi-saller şunlardır:
Varidat bütçesinin 64 üncü faslına sa-tılacak tahviller karşılığı olarak 50 milyon lira konmuştur. Halbuki 50 milyon lira tah-vilâtın 40 milyon lirası daha önceden satıl-mış, karşılığı da istimlâk borçlarına çoktan ödenmiştir. Bakiye 10 milyon lira da Ziraat Bankasına borç karşılığı merhundur. Bina-enaleyh varidat bütçesinin 64 üncü faslına konan m u h a m m e n i n karşılığı bugün nakden mevcut değildir. Yine varidat bütçesinin 67 nci faslının 1 inci maddesine yapılacak yar-dım ve bağışlar "karşılığı unvaniyle 50 mil-yon lira konmuştur. Halbuki bütçeye ko-nacak muhammenlerin tevsik edilmiş olması kanunî şart olduğu halde hiçbir hakikî ve-ya hükmî şahıs böyle muazzam ve-yardım ve bağışa taahhüt etmiş değildir.
Aynı faslın 2. maddesine, ödünç alı-nacak paralar karşılığı namiyle konan 275.250.560 lira da hiçbir esasa istinat et-memektedir. Çünkü ortada bu kadar muaz-zam bir rakam üzerinden hangi bir banka veya malî müessese ile usulünde yapılmış bir istikraz mukavelesi mevcut değildir.
3. maddeye de, satılacak Belediye malı bina ve arsalar bedeli karşılığı olarak 6 mil-yon lira konmuş ise de Belediyenin elinde artık satılacak böyle büyük kıymette ne bina, ne de arsa kalmıştır. Hepsi daha ön-ceden satılmış, tutarları istimlâk borçlarına sarfedilmiş, yine de eski seneler borçlan tasfiye edilememiştir.
Sadece bu dört tertibe konan varidat muhammenlerinin tutarı 381.250.560 lirayı bulmaktadır. V e heyeti umumiyesi nazarî ve hayalîdir.
Diğer tertipler de bunlarla pekâlâ mu-kayese edilerek onlar hakkında da bir fikir edinilebilir.
liradan yalnız bu 381.250.560 lira düşüle-cek olursa 1959 bütçesi tutarının bir kalem-de 118.749.440 liraya düşüverdiği hayret ve ibretle görülür. Kaldı ki varidat m u h a m m e n -lerinde de şişirme rakamlar pek çoktur.
Bu nazarî ve hayalî varidata mukabil masraf bütçesine konan ödenekler de ge-çen yıl borçlarını ve 1959 senesinin masraf-larını karşılamaktan çok uzaktır. Meselâ en başta geçen sene ödenemeyen istimlâk borç-larının ve çeşitli istihkak bedellerinin karşı-lığı olarak 116. faslın 1. «Geçen yıl borçları maddesine» 70 milyon lira konmuştur. Hal-buki geçen senelerden müdevver bütün borç-lar 70 milyon liranın, hattâ 100 milyonun kat kat üstündedir.
Muhtelif fasıl ve maddelere konan bir kısım ödenekler de geçen senelerde birçok defalar, İller Bankasından, Ziraat Bankasın-dan, Emlâk Kredi Bankasından alınan borç-ların taksitlerine karşılık teşkil etmektedir.
381 küsur milyon lira mevhum gelir karşılığının kısmı âzami bu suretle geçen sene borçlarına ve borç itfa taksitlerine tahsis edildikten sonra, geriye 1959 senesin-de yapılacak istimlâk besenesin-delleri ve bütün imar masrafları karşılığı olarak 158 milyon lira kalmıştır ki, bu cia masraf bütçesinin 73. faslının 3. maddesine konmuştur. Bu mik-tarın sağlanması kabil olsa bile 1959 sene-sinde hesapsız ölçüsüz yıktırılan binaların istimlâk bedeline ve indirilip bindirilen mey-danların, yolların inşa masrafına yetmiye-ceği muhakkaktır.
Bütün bu rakamlar her sene bütçesinin Belediyeye yüzlerce milyon lira açık vere-rek ve borç devredevere-rek pek kısa zamanda
ödeme kabiliyetini aşmış borçlar kalcısında Belediyeyi aciz ve iflâsa sürükleyeceğinin kat'î delilleridir.
Belediye bütçesinin kanuna t a m a m e n aykırı bir cephesi daha vardır. Belediye Ka-nununun 117. maddesi Belediye bütçelerinde maaş ve ücret gibi personel istihkaklarına ayrılacak ödeneğin, bütçe tutarının % 30 u-nu tecavüz edemiyeceğini âmirdir. Bu hü-küm Belediyelerin malî kudretleri fevkinde teşkilâta boğulmamasını istihdaf etmektedir. Bugün İstanbul Belediyesi bu nisbetin kat kat üstünde teşkilât ve personel masrafı ka-bul etmek ve ödemek suretiyle kanunun b u pek isabetli olan kat'î h ü k m ü n ü hiçe saya-rak ihlâl etmektedir.
Bu gayrikanunî d u r u m u bütçe rakam-ları yine beliğ bir şekilde ispat etmektedir. Şöyle ki:
Bütçede maaşlara ayrılan miktar 14.451.000 lira ücretlere tefrik edilen öde-nek 47.245.800 lira, yerli ve yabancı müte-hassıslar ve teknik elemanlar dahil olmak iizere geçici hizmetler ücretine 31.948.600 liradır. Bunların mecmuu olan özlük hakla-rının yekûnu; tam 93.645.400 lira tutmak-tadır.
500 milyon lira gösterilen bütçe yekû-nunda yukarıda tahlilî olarak gösterildiği üzere geçici fevkalâde varidat düşüldüğü takdirde normal bütçe geliri 118.749.440 liradan ibaret kalmaktadır. Aradaki nisbet ise % 80 civarındadır. Kanunî % 30 nisbe-tin ne kadar aşıldığı meydandadır.
Bir taraftan da bu rakamlar Belediye bütçesinin normal gelirlerinin onda sekizinin maaş ve ücretlere sarfedildiği ve geriye
dai-mî Belediye hizmetleri için onda iki kadar bir gelir karşılığı kaldığını tebarüz ettirmek-tedir. Ve bilhesap Beledî hizmetlere kalan miktarın rakamla ifadesi 25.104.040 liradan ibarettir.
Personel masraflarını teşkil eden 93.645.400 liranın fasıl fasıl ve m a d d e m a d -de tahliline geçilecek olursa, meslekî bilgi, ihtisas, ehliyet, kıdem, hakikî ihtiyaç gibi teme! unsurları hiç nazara alınmayarak «İşe adam» prensipi yerine «Adama iş» prensipi-nin tatbik edildiği ve böylelikle de hizmet randımanının asgarinin de altına düştüğü gerçekleri meydana çıkmaktadır.
1960 yılı bütçesi incelenirken tekmil bu hakikatlerin bütün çıplaklığı ile nazara alınarak Belediyede gerek malî, gerek idarî ve meslekî bir r e f o r m çığırı açmanın ve Belediyeyi bugünkü gidişiyle sürüklendiği çıkmazdan k u r t a r m a n ı n rasyonel çare ve tedbirleri aranmalıdır.
Bütün âmme müesseselerinde olduğu gibi. Belediye için de hayatî ehemmiyet taşı-yan bütçeyi yaldızlı yuvarlak rakamlarla zahiren cazip bir hale getirmek çok kolay olduğu kadar, realist ve objektif bir görüşle bütün teknik kaide ve usullerine ve mev-zuata riayet ederek tatbik kabiliyetini haiz bir ideal bütçe yapmak — o r t a ve az gelirli hemşeriye ağır malî külfet yüklemeyecek ve daha ziyade servet sahiplerine yönelecek şekilde gelir k a y n a k l a n arayıp bulmak ve kanun teklifleri yapmak işi de bu arada mevzuııbahis olduğu için — çok güçtür. Fa-kat şehrin ve şehirlinin muhtaç olduğu da ikincisidir.
