T.C.
SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
ILIMAN İKLİM MEYVE TÜRLERİNDE SERTİFİKALI FİDAN ÜRETEN İŞLETMELERİN EKONOMİK ANALİZİ: ISPARTA İLİ
ÖRNEĞİ
Ulukan BÜYÜKARIKAN
Danışman Doç. Dr. Mevlüt GÜL
YÜKSEK LİSANS TEZİ
TARIM EKONOMİSİ ANABİLİM DALI ISPARTA - 2014
© 2014 [Ulukan BÜYÜKARIKAN]
TAAHHÜTNAME
Bu tezin akademik ve etik kurallara uygun olarak yazıldığını ve kullanılan tüm literatür bilgilerinin referans gösterilerek tezde yer aldığını beyan ederim.
Ulukan BÜYÜKARIKAN
i İÇİNDEKİLER
Sayfa
İÇİNDEKİLER ... i
ÖZET ... iv
ABSTRACT ... v
TEŞEKKÜR... vi
ŞEKİLLER DİZİNİ ... vii
ÇİZELGELER DİZİNİ ... viii
SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ... xi
1. GİRİŞ ... 1
2. KAYNAK ÖZETLERİ ... 4
3. ARAŞTIRMA BÖLGESİ VE FİDAN ÜRETİMİ İLE İLGİLİ GELİŞMELER ... 9
3.1. Araştırma Bölgesi Hakkında Genel Bilgiler ... 9
3.1.1. İklim ve coğrafya ... 9
3.1.2. Nüfus yapısı ... 9
3.1.3. Bölge ekonomisi ... 10
3.2. Türkiye’de Meyve Fidanı İşletmeciliğindeki Gelişmeler ... 13
3.2.1. Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretimi ... 13
3.2.2. Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretiminin sektörel değerlendirilmesi ... 16
3.2.3. Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üreticilerinin bölgesel değerlendirilmesi ... 17
3.2.4. Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi ithalat ve ihracatı ... 18
3.3. Türkiye’de Meyve Fidanı ve Üretim Materyali Sertifikasyonu... 21
3.4. Türkiye’de Meyve Fidanı ile İlgili Birlik ... 26
4. MATERYAL VE YÖNTEM... 28
4.1. Materyal ... 28
4.2. Yöntem ... 28
4.2.1. İşletmelerin seçiminde uygulanan metot ... 28
4.2.2. İşletmelerin analizinde kullanılan yöntemler ... 29
5. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA ... 35
5.1. İşletmelerin Genel Yapısı ... 35
5.1.1. İncelenen işletmelerin hukuki statüsü ... 35
5.1.2. İncelenen işletmelerin faaliyet gösterdikleri alanlar ... 35
5.1.3. İşletmecilerin eğitim durumu ... 36
5.1.4. İşletmecilerin yaşları ve ticari deneyim süreleri ... 37
5.1.5. İşletmecilerin asıl meslekleri ... 39
5.1.6. İşletmelerin arazi mülkiyeti ve kullanım şekilleri ... 40
5.1.7. İşletmelerde üretilen fidan çeşitleri ... 43
5.2. İşletmelerin Sermaye Yapısı ... 44
5.2.1. Aktif sermaye ... 45
5.2.1.1. Çiftlik sermayesi... 45
5.2.1.2. İşletme sermayesi ... 50
5.2.2. Pasif sermaye ... 54
5.2.2.1. Yabancı sermaye ... 55
5.2.2.2. Öz sermaye ... 56
5.3. Fidan Yetiştiriciliğinin Ekonomik Analizi ... 57
ii
5.3.1. Gayrisafi üretim değeri ... 57
5.3.2 Üretim masrafları ... 58
5.3.2.1. Değişken masraflar ... 59
5.3.2.2. Sabit masraflar ... 60
5.3.3 Brüt kâr ... 62
5.3.4 Mutlak (Net) ve nisbi kâr ... 62
5.3.5 Birim maliyet ... 63
5.3.6 Sermaye devir hızı ... 64
5.4. Girdi Kullanımı ... 65
5.4.1. İşgücü ve çeki gücü kullanımı ... 65
5.4.2. Kimyasal gübre kullanımı... 67
5.4.3. Tarımsal mücadele ilacı kullanımı ... 68
5.5. Fidan Üretim Faaliyetlerinin Analizi ... 69
5.5.1. Fidancılıkta üretim şekilleri ... 69
5.5.1.1. İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan tohumu temin etme kanalları ... 69
5.5.1.2. İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan çöğürü temin etme kanalları ... 71
5.5.1.3. İşletmelerde vegetatif üretiminde kullanılan klon anaçları temin etme kanalları ... 72
5.5.1.4. İşletmelerin fidan üretiminde kullandıkları aşı materyalini temin etme kanalları ve kullanılan aşı çeşitleri ... 74
5.5.1.5. İşletmelerin satın aldıkları fidan üretim materyaline virüs testi uygulanma durumu ... 76
5.5.2. Fidan üretiminde bakım işlemleri ... 77
5.5.2.1. İşletmelerin fidan üretiminde kullandıkları araziye toprak tahlili yaptırma durumları ... 77
5.5.2.2. İşletmelerin fidan üretiminde karşılaştıkları hastalık ve zararlılar ... 77
5.5.2.3. İşletmelerin fidanlıkta kullandıkları ot mücadelesi yöntemleri ... 78
5.5.2.4. İşletmelerin fidancılıkta kullandıkları sulama yöntemleri ... 79
5.5.3. İşletmecilerin fidan yetiştiriciliği konusunda eğitim alma durumları ... 80
5.5.4. Fidancılık sektörüyle ilgili gelişmelerin takip kanalları ... 81
5.5.5. İşletmelerin fidancılık sektörüyle ilgili sahip olduğu belgeler 81 5.5.6. İşletmelerin fidan üretim materyali ithalat durumu ... 82
5.5.7. Fidan üreticilerinin üretimle ilgili tercihlerinin belirlenmesi ... 84
5.5.7.1. İşletme arazisinin ürünlere göre tahsis edilmesindeki kriterler ... 84
5.5.7.2. Üretilen çeşit ve anacın belirlenmesindeki kriterler ... 85
5.5.7.3. İşletmelerin yurt dışından yeni ıslah edilen anaç ve çeşitleri takip ederek üretim planlaması yapma durumu ... 86
5.6. Fidanların Satış ve Pazarlanması ... 87
5.6.1. Fidanların sökümü ve satışa hazırlanması ... 87
5.6.1.1. İşletmelerde üretilen fidanların sökümü ... 87
5.6.1.2. İşletmelerde sökülen fidanların muhafaza edilmesi .... 88
iii
5.6.1.3. İşletmelerde satılmayan fidanların durumu ... 89
5.6.2. Fidanların pazarlanması ... 89
5.6.2.1. Fidanların satış fiyatını belirlemedeki kriterler ... 90
5.6.2.2. Fidan satışının yoğun olarak yapıldığı aylar ... 91
5.6.2.3. İşletmelerin fidan satışında müşterileri yönlendirme durumu ... 92
5.6.2.4. İşletmelere göre müşterilerin satın aldıkları fidanları seçimindeki kriterler ... 92
5.6.2.5 İşletmelere göre müşterilerin satın aldıkları fidanlardaki anaç tercih etme durumları ... 93
5.6.2.6. İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidan tür ve çeşitlerine gerekli olan tozlayıcıdan haberdar olma durumları ... 94
5.6.2.7. İşletmelerin satış sonrasında müşterilerine teknik destek verme durumu ... 95
5.6.3. Fidan ihracatı ... 95
5.7. Fidancılık Sektörünün Sorunları ... 96
5.7.1. İşletmelere göre fidancılık sektörünün durumu ve geleceği . 96 5.7.2. İşletmelerin fidancılıkla ilgili karşılaştığı sorunlar ... 97
5.7.3. İşletmecilerin fidancılıkla ilgili uygulanan politikalara bakış açıları ... 98
5.7.4. Fidan üretimindeki değişimlerin nedenleri ... 101
6. SONUÇ VE ÖNERİLER ... 103
KAYNAKLAR ... 112
EKLER ... 118
EK A. Fotoğraflar ... 119
ÖZGEÇMİŞ ... 120
iv ÖZET
Yüksek Lisans Tezi
ILIMAN İKLİM MEYVE TÜRLERİNDE SERTİFİKALI FİDAN ÜRETEN İŞLETMELERİN EKONOMİK ANALİZİ: ISPARTA İLİ ÖRNEĞİ
Ulukan BÜYÜKARIKAN Süleyman Demirel Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. Mevlüt GÜL
Bu çalışmada, Türkiye meyve üretiminde büyük bir öneme sahip olan ılıman iklim meyve türleri fidancılığı ekonomik açıdan incelenmiştir. Bu amaçla, Isparta ilinde yürütülmüş olan çalışmada ılıman iklim meyve türleri fidanı üreten işletmelerin sermaye yapısı ortaya konulmuş, fidan üretiminde maliyet ve kârlılık durumu saptanmış, pazarlama yapısı incelenmiş, sektördeki sorunlar belirlenmiş ve bu sorunlara çözüm önerileri getirilmiştir. Ayrıca bölgede meyve fidanı üretimindeki değişimlerin nedenlerini tespit edilerek, uygulanan politikaların üretici üzerindeki etkisi belirlenerek çözüm önerileri getirilmiştir.
Araştırmada kullanılan veriler, 2011-2012 üretim dönemine ait olup, Isparta ilinde sertifikalı ılıman iklim meyve türleri fidanı üreten 50 işletmeden yüz yüze anket yöntemi kullanılarak elde edilmiştir.
İncelenen işletmelerin ortalama işletme arazisi 535.78 da’dır. İşletmelerde aktif sermaye 3.645.368.15 TL’dir. Gayrisafi üretim değeri 359.228.60 TL, üretim masrafları 173.687.67 TL, brüt kâr 289.465.86 TL, net kâr 185.540.93 TL, nisbi kâr 2.07’dir.
İşletmelerde fidan üretim maliyeti, 2.20 TL/adet olarak hesaplanmıştır.
Sertifikalı meyve fidanı üretiminin geliştirilebilmesi için; sertifikasız meyve fidanı üretiminin önüne geçmek, üreticilere teknik destek sağlamak ve eğitim faaliyetleri düzenlemek, bölgede yeterli alt yapıya sahip bir fidan pazarı ve borsasının kurulması öngörülebilir.
Anahtar Kelimeler: Fidancılık, sertifikasyon, ılıman iklim, ekonomik analiz, Isparta.
2014, 120 sayfa
v ABSTRACT
M.Sc. Thesis
ECONOMIC ANALYSIS OF CERTIFIED NURSERY PRODUCING ENTERPRISES IN TEMPERATE CLIMATE FRUITS: A CASE OF ISPARTA
PROVINCE
Ulukan BÜYÜKARIKAN Süleyman Demirel University
Graduate School of Applied and Natural Sciences Department of Agricultural Economy
Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Mevlüt GÜL
In the present this study, temperate climate fruit nurseries, which are important in fruit production in Turkey, were examined to determine their economic impacts. The study was conducted in Isparta province. The temperate fruit producers were examined by capital structure nursery plants production, the production cost and profit, marketing and the problems in the sector were determined with their respective solutions. The suggestions were made to alleviate those problems. The, reasons behind the production of nursery plants types were also identified.
The data used in this study were collected from 50 certified nurseries in 2012.
Average land usage of enterprises was 535.78 da for plant nurseries and active capital of enterprises was 3.645.368.15 TL. Average sales at 50 enterprises were 359.228.60 TL for 2012. At the same time average production cost for was each enterprises 173.687.67 TL in 2012. Average gross profit was 289.465.86 absolute profit was 185.540.93 TL and relative profit rate 2.07 in 2012 for nurseries.
Average production cost of each nursery plant was calculated as 2.20 TL.
In order to develop the production of certified fruit nursery plants; uncertified production must be prevented and the training activities should be provided for technical support to producers in the region, with adequate infrastructure, and establishment of a nursery market and a stock market should be implemented.
Keywords: Nursery, certification, temperate climate, economic analysis, Isparta.
2014, 120 pages
vi TEŞEKKÜR
Bu araştırma için şahsıma yardımcı olan Sayın danışman hocam, Doç. Dr.
Mevlüt GÜL’e teşekkürü bir borç bilirim.
Ayrıca çalışmamda yardımını esirgemeyen değerli arkadaşlarım; Kutlan UZUNKAYA ve Awwal Mohammed YAHAYA’ya, hocalarım; Prof. Dr. Yalçın BOZKURT, Prof. Dr. Bahri KARLI, Yrd. Doç. Dr. Mehmet POLAT, Doç. Dr.
Bekir ŞAN, Doç. Dr. Adnan YILDIRIM, Zir. Yük. Müh. Mustafa KOCABAŞ, Yrd. Doç. Dr. Abdullah KANKAYA ile değerli bölüm hocalarıma teşekkürlerimi bir borç bilirim.
Ankette yer alan soruları samimiyetle cevaplayan; Eğirdir İlçe Merk. Tar.
Kalk. Koop., Serpil Köyü Fidan Üretim ve Pazarlama Koop., Büyükgökçeli Tar. Kalk. Koop., Gülbudak Ltd., Orkav A.Ş., Elma Tarım Ltd., Bayındırlar A.Ş., Mücahid Fidancılık, Eğirdir Mey. Seb. A.Ş., Eğirdir Meyvecilik Araştırma İstasyonu, Isparta Fidan Ltd., Filiz Fidancılık, Meltem Tarım, Suat UÇMAN, Tolga KANKAYA, Alpay EKEN, Ali SAĞLAM, Erol KÖSE, Halil BURDURLU, Hüseyin YILMAZ, Hamza YILDIZ, Abdurrahman COŞKUN, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Isparta İl Müdürlüğü olmak üzere çalışmada yardımlarını esirgemeyen kurum ve işletmelerdeki yönetici, ortak ve çalışanlara teşekkürlerimi sunarım.
3398-YL-12 No’lu proje ile tezimi maddi olarak destekleyen Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Yönetim Birimi Başkanlığı’na teşekkür ederim.
Her zaman yanımda olan ve hiçbir desteklerini esirgemeyen Annem, Babam ve çalışmamda bana yardımcı olan, bilgi ve tecrübesini paylaşan kardeşim Birkan BÜYÜKARIKAN’a sevgi, saygı ve teşekkürlerimi sunarım.
Ulukan BÜYÜKARIKAN ISPARTA, 2014
vii
ŞEKİLLER DİZİNİ
Sayfa Şekil 3.1. Türkiye’de 1981-2010 yılları arasında toplam meyve fidanı
üretimi ... 14
Şekil 3.2. Türkiye’de 1981-2010 yılları arasında toplam asma fidanı üretimi ... 15
Şekil 3.3. Türkiye’de 1981-2010 yılları arasında toplam çilek fidesi üretimi ... 15
Şekil 3.4. Türkiye’de meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretiminin bölgelere göre dağılımı ... 17
Şekil 3.5. Türkiye’de iller itibariyle meyve fidanı üretimi ... 18
Şekil 3.6. Türkiye’de fidan/fide ithalat ve ihracat değerleri ... 19
Şekil 3.7. Türkiye’de fidan/fide ihracatın ithalatı karşılama oranı ... 20
Şekil 3.8. Meyve fidanı ve üretim materyali sertifikasyon şeması ... 25
Şekil 5.1. Fidan yetiştiriciliği üzerine eğitim alınan kurumlar ... 80
Şekil 5.2. İşletmelerde sökülen fidanların muhafaza edilmesi ... 88
Şekil A.1. İşletmelerde kullanılan fidanlıklar ... 119
Şekil A.2. Fidanların satışa hazırlanması ... 119
viii
ÇİZELGELER DİZİNİ
Sayfa
Çizelge 1.1. Yaş meyve üreticisi ülkeler ... 2
Çizelge 3.1. Isparta ilinin nüfus yapısı ... 10
Çizelge 3.2. Isparta ilinin demografik yapısı ... 10
Çizelge 3.3. Isparta ilinde ihracatın sektörlere göre dağılımı ... 11
Çizelge 3.4. İldeki tarım alet ve makine sayıları ... 12
Çizelge 3.5. Türkiye’de 1981-2010 yılları arasında toplam meyve- asma fidanı ve çilek fidesi üretimi ... 14
Çizelge 3.6. Türkiye’de kamu ve özel kuruluşların belirli yıllara ait fidan/fide üretim miktarları ... 16
Çizelge 3.7. Türkiye’de fidan/fide ithalat ve ihracat miktarı ... 19
Çizelge 4.1. Fidan üreten işletmelerin değişken ve sabit masraf unsurları ... 31
Çizelge 5.1. İncelenen işletmelerin hukuki yapıları ... 35
Çizelge 5.2. İşletmelerin faaliyet gösterdikleri alanlar ve toplam gelir içindeki dağılımları ... 36
Çizelge 5.3. İşletmecilerin eğitim durumu ... 37
Çizelge 5.4. İşletme gruplarına göre işletmecilerin yaşları ... 38
Çizelge 5.5. İşletme gruplarına göre işletmecilerin deneyim süreleri ... 39
Çizelge 5.6. İşletmecilerin asıl mesleği ... 39
Çizelge 5.7. İşletmelerin arazi mülkiyet durumları ... 41
Çizelge 5.8. İşletmelerin arazi kullanım şekilleri ... 42
Çizelge 5.9. İşletmelerde üretilen fidan çeşitleri ... 43
Çizelge 5.10. Tarım işletmelerinde sermaye yapısı ... 45
Çizelge 5.11. İşletmelerde toprak sermayesi ... 46
Çizelge 5.12. Arazi ıslahı sermayesi ... 47
Çizelge 5.13. İşletmelerde bina sermayesi ... 48
Çizelge 5.14. Bitki sermayesi ... 49
Çizelge 5.15. İşletmelerde mevcut alet-makine sayıları ve sermayesi ... 51
Çizelge 5.16. Malzeme ve mühimmat sermayesi ... 52
Çizelge 5.17. İşletmelerde para sermayesi ... 53
Çizelge 5.18. İşletmelerde aktif sermaye ... 54
Çizelge 5.19. İşletmelerde yabancı sermaye ... 55
Çizelge 5.20. İşletmelerde pasif sermaye ... 56
Çizelge 5.21. Gayrisafi üretim değeri ... 57
Çizelge 5.22. İşletmelerde fidan üretimindeki işletme ve üretim masrafları ... 59
Çizelge 5.23. İşletmelerin fidan üretiminde değişken masrafları ... 60
Çizelge 5.24. İşletmelerin fidan üretiminde sabit masrafları ... 61
Çizelge 5.25. Fidan işletmelerinde brüt kâr ... 62
Çizelge 5.26. İşletmelerde net (mutlak) ve nisbi kâr ... 63
Çizelge 5.27. Birim fidan üretim maliyeti ... 64
Çizelge 5.28. İşletmelerde sermaye devir hızı ... 65
Çizelge 5.29. Fidan üretiminde işgücü ve çeki gücü kullanımı (saat/da) ... 66
Çizelge 5.30. İşletmelerde kimyasal gübre kullanımı ... 68
Çizelge 5.31. İşletmede birim alana tarım ilacı kullanım değeri ... 68
ix
Çizelge 5.32. İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan tohumu
temin etme kanalları ... 70
Çizelge 5.33. İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan tohuma katlama uygulama durumu ... 70
Çizelge 5.34. İşletmelerde generatif üretiminde kullanılan tohuma katlama ortamları ... 71
Çizelge 5.35. İşletmelerde generatif üretimde kullanılan çöğürü temin etme kanalları ... 71
Çizelge 5.36. İşletmelerde vegetatif üretimde kullanılan klon anacı temin etme kanalları ... 72
Çizelge 5.37. İşletmelerde kullanılan klon anaçların yetiştirilme yöntemleri ... 73
Çizelge 5.38. İşletmelerde doku kültürü laboratuvarı durumu ... 73
Çizelge 5.39. İşletmelerin fidan üretiminde kullandıkları aşı materyalini temin etme kanalları ... 74
Çizelge 5.40. İşletmelerin fidan üretiminde kullandıkları aşı çeşitleri ... 75
Çizelge 5.41. İşletmelerin satın aldıkları fidan üretim materyaline virüs testi uygulanma durumu ... 76
Çizelge 5.42. İşletmelerde fidan üretiminde kullanılan araziye toprak tahlili yaptırma durumları ... 77
Çizelge 5.43. İşletmelerde fidan üretiminde karşılaşılan hastalık ve zararlılar ... 78
Çizelge 5.44. İşletmelerde fidanlıkta kullanılan yabancı ot mücadelesi yöntemleri ... 78
Çizelge 5.45. İşletmelerde fidancılıkta kullanılan sulama yöntemleri ... 79
Çizelge 5.46. İşletmecilerin fidan yetiştiriciliği konusunda eğitim alma durumu ... 80
Çizelge 5.47. İşletmelerin fidancılık sektörüyle ilgili gelişmeleri takip kanalları ... 81
Çizelge 5.48. İşletmelerin fidancılık sektörüyle ilgili sahip olduğu belgeler ... 82
Çizelge 5.49. İşletmelerin fidan üretim materyali ithalat durumu ... 82
Çizelge 5.50. İşletmelerin fidan üretim materyali ithalatı yapmış olduğu ülkeler ... 83
Çizelge 5.51. İşletmelerde ithalatı yapılan üretim materyali ... 83
Çizelge 5.52. Fidan üretim materyali ithalatının yapılma nedenleri ... 84
Çizelge 5.53. İşletme arazisinin ürünlere göre tahsis edilmesindeki kriterler ... 84
Çizelge 5.54. Üretilen çeşit ve anacın belirlenmesindeki kriterler ... 85
Çizelge 5.55. İşletmelerin üretim planlaması yapma durumu ... 86
Çizelge 5.56. İşletmelerde üretilen fidanların söküm teknikleri ... 87
Çizelge 5.57. İşletmelerde sökülen fidanların muhafaza edilme yerleri ... 88
Çizelge 5.58. İşletmelerin fidanları satılmama durumundaki davranışları ... 89
Çizelge 5.59. Fidanların pazarlama kanalları ... 90
Çizelge 5.60. Üretilen fidanların satış fiyatının belirlemedeki kriterler ... 91
x
Çizelge 5.61. Fidan satışının yoğun olarak yapıldığı aylar ... 91
Çizelge 5.62. İşletmelerin müşterinini satın alacağı fidan çeşidinde yönlendirme durumu ... 92
Çizelge 5.63. İşletmelere göre müşterilerin satın aldıkları fidanı seçerken tercih ettiği kriterler ... 92
Çizelge 5.64. İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidanların anaçlarını tercih etme durumu ... 93
Çizelge 5.65. İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidanlarda tercih ettikleri anaç türleri ... 93
Çizelge 5.66. İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidan tür ve çeşitlerine gerekli olan tozlayıcıdan haberdar olma durumları ... 94
Çizelge 5.67. İşletmecilere göre müşterilerin satın aldıkları fidan tür ve çeşitlerine gerekli olan tozlayıcıya yönlendirilme durumları ... 94
Çizelge 5.68. İşletmelerin satış sonrasında müşterilerine teknik destek verme durumu ... 95
Çizelge 5.69. İşletmelerin fidan ihracatı yapma durumları ... 96
Çizelge 5.70. İşletmelerin fidan ihracatı yaptığı ülkeler ... 96
Çizelge 5.71. Fidancılık sektörünün durumu ve geleceği ... 97
Çizelge 5.72. İşletmelerin fidancılıkla ilgili karşılaştığı sorunlar ... 98
Çizelge 5.73. Türkiye’de meyve üreticilerine sertifikalı fidanlarla tesis edilen bahçelerde birim alana verilen fidan- fide desteklemeleri ... 99
Çizelge 5.74. İşletmecilere fidancılıkla ilgili uygulanan politikalara bakış açıları ... 100
Çizelge 5.75. Isparta ilinde yıllara göre üretilen sertifikalı meyve fidanı ... 101
Çizelge 5.76. İşletmecilere göre fidan üretimindeki değişimlerin nedenleri ... 102
xi SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ
ABD Amerika Birleşik Devletleri AR-GE Araştırma ve Geliştirme A.Ş Anonim Şirketi
cm Santimetre
ÇG Çeki gücü
ÇKS Çiftçi Kayıt Sistemi
da Dekar
DAP Diamonyumfosfat DM Değişken Masraflar
FAO Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü FÜAB Fidan Üreticileri Alt Birliği
GSH Gayrisafi Hâsıla
GSÜD Gayrisafi Üretim Değeri GSYİH Gayrisafi Yurtiçi Hâsıla
GTHB Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı
ha Hektar
İG İşgücü
İO İşletmeler Ortalaması İM İşletme Masrafları Koop. Kooperatif
kg Kilogram
km2 Kilometrekare LTD. Limited Şirketi
m2 Metrekare
MAP Mono Amonyum Fosfat
MK Mutlak kâr
N Anakitle Büyüklüğü
NK Nisbi kâr
NPK Azot Fosfor Potasyum ÖSFK Öz sermaye faiz karşılığı SM Sabit Masraflar
TİGEM Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü TİM Türkiye İhracatçılar Meclisi
TL Türk Lirası
TTSM Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkezi Müdürlüğü TUİK Türkiye İstatistik Kurumu
TV Televizyon
ÜM Üretim Masrafları
% Yüzde
°C Santigrat Derece
$ Amerikan Doları
€ Euro
1 1. GİRİŞ
Tarım, ulusal ekonomilerin temel faaliyet alanlarından ve endüstrilerinden birisi olup, dar anlamda insanların doğal kaynakları kullanarak bitkisel ve hayvansal kaynaklı üretimde bulunmalarıdır (Tufan, 1997).
Elverişli iklim ve toprak yapısına sahip olan Türkiye’nin 2012 yılı GSYİH’sinde tarımın payı %8.1’dir. 2001 yılı arazi kullanım istatistiklerine göre Türkiye’de 218.044.477 da alanda tarımsal üretim yapılmakta ve bu arazinin 52.151.444 da sulanabilmektedir. Uluslararası standart sanayi sınıflandırmasına göre, Türkiye’nin 2012 yılı tarım ve orman ürünleri, ihracatındaki payı %3.4, ithalatındaki payı ise %3.1’dir (TUİK, 2013).
Bahçe bitkilerinin çeşitli kolları içerinde yer alan meyvecilik, Türkiye’de yaygın olarak yapılan tarımsal faaliyetlerden biridir (Yapıcı, 1992). Türkiye meyvecilik potansiyeli bakımından dünyada önemli bir konuma sahiptir ve birçok meyve türünün anavatanı konumundadır (Ağaoğlu vd., 2010).
Meyveler içerdiği kalori, vitamin ve madensel maddeler ile insanların beslenmesinde önemli bir yere sahiptir. Ayrıca meyveler; meyve suyu, konserve, reçel, marmelat, şekerleme, pekmez ve kurutma sektörlerinin önemli bir hammaddesini oluşturmaktadırlar (Özçağıran vd., 2005).
Dünyada toplam 55.7 milyon ha arazide yaş meyve üretimi yapılmakta olup, üretim miktarı da 609 milyon ton’dur. Dünyada yaş meyve üretiminde Çin yaklaşık %20’lik payı ve 122.1 milyon tonluk üretimi ile ilk sırada yer almaktadır. Bunu sırasıyla; 84.8 milyon tonluk üretim ile Hindistan, 39.2 milyon tonluk üretim ile Brezilya, 25.3 milyon tonluk üretim ile ABD ve 16.9 milyon tonluk üretim ile İtalya izlemektedir. Türkiye ise, 13.9 milyon ton yaş meyve üretimiyle dünya sıralamasında 10. sırada yer almaktadır. Dolayısıyla dünya meyve üretimindeki payı %2.29’dur. Dünya yaş meyve üretimi 2010 yılında, 2009 yılına kıyasla %2.32 oranında artış kaydetmiştir. Türkiye yaş meyve üretimi ise 2010 yılında bir önceki yıla göre, %1.95 oranında azalmıştır (Çizelge 1.1).
2
Çizelge 1.1. Yaş meyve üreticisi ülkeler Sıra Ülke Adı 2009
(ton)
Pay (%)
2010 (ton)
Pay (%)
Değişim oranı (%) 1 Çin 115.876.234 19.46 122.178.415 20.05 5.44 2 Hindistan 70.362.613 11.81 84.791.100 13.91 20.51 3 Brezilya 37.123.864 6.23 39.286.781 6.45 5.83
4 ABD 27.403.517 4.60 25.383.917 4.17 -7.37
5 İtalya 18.362.902 3.08 16.907.895 2.77 -7.92 6 Filipinler 15.980.190 2.68 16.181.731 2.66 1.26 7 Meksika 15.732.178 2.64 15.255.598 2.50 -3.03 8 İspanya 14.454.635 2.43 15.184.420 2.49 5.05 9 Endonezya 17.287.652 2.90 14.867.762 2.44 -14.00 10 Türkiye 14.222.927 2.39 13.945.604 2.29 -1.95 Genel toplam 595.555.679 100.00 609.369.080 100.00 2.32 Kaynak: (FAO, 2012)
Meyvecilik, meyve fidanı üretimiyle başlamaktadır. Meyve fidanlarının üretimiyle ilgili tüm işlemlerin yapıldığı faaliyetlere fidancılık denilmektedir.
Kârlı ve ekonomik bir meyvecilik için meyve bahçelerindeki kullanılacak fidanların ismine doğru, sağlıklı ve standart olmaları bir gerekliliktir. Bunu iyi bir budama, uygun bir terbiye sistemi, bitki koruma, sulama, gübreleme ve toprak işleme gibi işlemler takip etmektedir. Türkiye’de meyvecilik büyük önem arz etmesinden dolayı meyve fidancılığı da gelişmiştir (Yapıcı, 1992).
Meyve bahçesi tesisinde kullanılacak fidan, yetiştirilecek meyve ağacının özelliklerini doğrudan etkilemektedir. Dünya ölçeğinde fidancılık sektörü incelendiğinde, modern yetiştiriciliğinin temellerinden olan bodur, yarı-bodur anaç kullanımını konusundaki çalışmaların 1900’lü yıllarda ağırlık kazandığı görülmektedir. Günümüzde, meyvecilikte kullanılan klasik çöğür anaçlar, yerini bodur ve yarı-bodur klonal anaçlara bırakmıştır.
Meyveler, iklim isteklerine göre 3’e ayrılmaktadır. Bunlar (Ağaoğlu vd., 2010);
1- Ilıman iklim meyve türleri: Elma, armut, ayva, erik, şeftali, kayısı, badem, vişne, kiraz, ceviz, kestane, üzüm, çilek, fındık, ahududu, antepfıstığı,
2- Subtropik iklim meyve türleri: Limon, nar, portakal, altıntop, mandarin, çay, zeytin, incir, hurma,
3- Tropik iklim meyve türleri: Hindistan cevizi, muz, mango, papaya, ananas gibidir.
3
Isparta ili, Akdeniz iklimi ve karasal iklim arasında yer alan bir ılıman iklim yapısına sahiptir. Isparta, sertifikalı meyve fidanı üretimi açısından Türkiye’de önemli bir konumda yer almaktadır. Isparta ilinde 2012 yılı itibariyle 4.629.665 adet sertifikalı meyve fidanı üretimi yapılmıştır. Ayrıca İl, ılıman iklim meyve türleri içerisinde yer alan elmanın, Türkiye’de en çok üretiminin gerçekleştiği bölgedir.
Meyveciliğin temelini oluşturan fidancılığın hızlı ve verimli bir şekilde yapılabilmesi için, üretim sürecinin işleyişi ve ekonomisi hakkında yeterli bilgiye sahip olunması bir gerekliliktir.
Bu noktadan hareketle, çalışmanın temel amacı, Türkiye’deki fidancılık sektöründe, büyük bir öneme sahip olan ılıman iklim meyve türleri fidancılığının ekonomik açıdan değerlendirilmesinin yapılmasıdır. Bu amaçla, Isparta ilinde yürütülmüş olan çalışmada ılıman iklim meyve türleri fidanı üreten işletmelerin ekonomik yapısı ortaya konulmuş, fidan üretiminde maliyet ve kârlılık durumu saptanmış, pazarlama yapısı incelenmiş, sektördeki sorunlar belirlenerek, bu sorunlara çözüm önerileri getirilmiştir.
Ayrıca bölgede meyve fidanı üretimindeki değişimlerin nedenlerini tespit edilerek, uygulanan politikaların üretici gözündeki etkisi irdelenmiştir.
4 2. KAYNAK ÖZETLERİ
Konu ile ilgili yapılan literatür çalışması sonucunda, özellikle ulusal bazda yapılan çalışmalarda eksiklikler saptanmıştır. Araştırma teması ile ilgili yapılmış bazı çalışmalar ise; Tuzcu vd. (1976), Akdeniz, Ege ve Karadeniz bölgelerinde faaliyet gösteren 73 fidancılık işletmesinin ekonomik ve teknik yönden faaliyetlerini incelemişlerdir. İncelenen işletmelerdeki fidan yetiştirme alanlarının küçük olmasından kaynaklanan sorunların başta geldiğini belirlemişlerdir. Turunçgil fidanı üreten işletmelerin finansman problemlerinin olduğu, bunun yeterli kredi ve teşvik uygulamaları ile aşılabileceği öngörülmüştür. Fidanlıkta gelişme sağlanabilmesi için sertifikalı fidan üretim esaslarının düzenlenerek uygulanması gerektiği ifade edilmiştir.
Taşdemir (1990), turunçgil ağaçlarından yüksek kaliteli ve bol verim alınabilmesi; bahçe tesisinde virüs ve virüs benzeri hastalıklardan temiz, kalem-anaç uyuşması iyi, nematotlardan arî, adına doğru, bir örnek ve hızlı gelişme gösteren sağlıklı fidanların kullanılmasıyla mümkün olabileceğini ileri sürmektedir.
Korkmaz vd. (1994), Adana, Mersin ve Hatay illerindeki turunçgil fidanı işletmeleriyle ilgili yapılan araştırma sonuçlarına göre; Adana’da altıntop, Mersin ve Hatay illerinde ise mandarin fidanı üretiminin en fazla yapıldığını belirlemişlerdir.
Kaplankıran vd. (1995) çalışmalarında, Hatay ilindeki turunçgil fidanı üreten işletmelerinin üretim yaptıkları tür ve çeşitlerin dağılımı ile işletmelerin bazı teknik özelliklerini incelemişlerdir. Araştırma bulgularına göre; fidan üretiminde %54.40 ile mandarin çeşitlerinin başta geldiğini, bunu altıntop fidanı üretiminin izlediğini belirlemişlerdir.
Roka vd. (1998), çalışmalarında ABD’nin Florida eyaletinde, 115 turunçgil fidanı işletmesinin bölge ekonomisine katkılarını incelemişlerdir. Ekonomik etkilerin ölçülmesinde; toplam satışlar, kullanılan girdiler, işletmelerin satış gelirleri ve istihdama yaptıkları katkılar kullanılmıştır. Turunçgil fidanı üreten
5
işletmelerin girdi kullanımı, istihdam ve toplam satışlar yoluyla bölge ekonomisine doğrudan ve dolaylı olarak önemli oranda katkı sağladığına değinmişlerdir. Bölgede turunçgil fidanı üretimi yapan firmaların, fidan satışından 30 milyon $’dan fazla bir gelir elde ettikleri tespit edilmiştir. Ancak, fidancılık sektörünün dolaylı etkileri dâhil edildiğinde, bu gelirin 60 milyon $’ın üzerinde olduğu sonucuna varmışlardır.
Çelik vd. (2000), meyve ve asma fidanı üretiminin mevcut durumunu inceleyerek, bu sektörde alınması gereken önlemleri ortaya koymuşlardır.
Sertifikalı fidan üretiminin geliştirilmesine yönelik olarak; kamu sektörünün fidan üretimini bırakarak, yalnızca özel sektöre baz üretim materyali temin etmek, üreticileri destekleme ve denetim görevine ağırlık vermeleri gerektiğini önermişlerdir.
Ergun vd. (2000) çalışmalarında, 15 kamu ve 73 özel fidancılık işletmesinden elde ettikleri verilere göre, bu sektörde yaşanan sorunları belirlemiş ve çözüm önerileri ortaya koymuşlardır. Türkiye genelinde sertifikalı fidan üretiminin yayılmasına katkıda bulunacak yapının oluşturulması gerektiğini ifade etmişlerdir. Kamu kuruluşlarında %67.2 olan sertifikalı fidan oranının, özel sektör fidancılığında %22 kadar olduğunu saptamışlardır. Bu oranın artırılabilmesi için sertifikalı fidan üretiminin, teşviklerle desteklenmesi gerektiğini önermektedirler.
Bağcı (2002), Isparta ilinin ekolojik koşullarında elma, kayısı, kiraz, şeftali meyve fidanları ile şeftali ve kayısı çöğürlerinin gelişimleri üzerine yüksek tünel uygulamasının etkilerini belirlemiştir. Yüksek tünel uygulamasından elde edilen sonuçlara göre; M9, M26, MM106 üzerine aşılı Starking Delicious elma çeşidinde aşı tutma oranları sırasıyla %90, %96.7, %86.6, açık arazi koşullarında ise sırasıyla %86.6, %96.7, %96.7 olduğunu hesaplamıştır.
Taşdemir (2002), virüs ve virüs benzeri hastalıkların turunçgil tarımı üzerinde pek çok olumsuz etkiye sahip olduğu ve ekonomik olarak turunçgil üretimini sınırlayıcı en önemli faktörlerin başında geldiğini bildirmektedir. Hastalıklı ağaçlardan alınan aşı gözleri ile yapılan fidan üretimi, hastalıkların
6
yayılmasında en büyük rolü oynadığını, bu nedenle hastalıklardan arındırılmış kaynaklardan elde edilen materyallerle fidan üretilmesi gerektiğini belirtmektedir.
Gençtan vd. (2003), Türkiye’de son yıllara kadar, meyve ve asma fidanı üretiminin önemli bir bölümünün kamuya ait işletmelerde üretilirken, 2000’li yıllarda fidan üretiminin tamamına yakını özel sektör fidancılık işletmeleri tarafından gerçekleştiğine değinilmiştir. Türkiye’nin değişik yörelerindeki fidan üretme istasyonları kapatılarak bu işletmelere; özel fidancılık şirketlerinin gereksinme duyduğu anaç, aşı kalemi ve aşı gözü gibi fidan üretimi için gerekli ana materyali üretme görevi verildiğini belirtmişlerdir.
Demirtaş (2005) çalışmasında, turunçgillerde virüsten arî-sertifikalı fidancılığın büyük bir ihtiyaç olduğuna değinmiştir. Ayrıca, depolama alanlarında yapılacak teknik iyileştirmelerin meyve kayıplarını önemli ölçüde azaltılabileceğini ifade etmiştir. Bir limon fidanın birim maliyetini; kamu işletmelerinde 2.83 TL, özel işletmelerde 1.74 TL olarak hesaplamıştır.
Merhaut ve Pitttenger (2005), ABD’nin Kaliforniya eyaletinde fidan üretimi yapan işletmelerin satış ve pazarlama sorunlarını incelemişlerdir. Fidan üretim ve pazarlamasında hükümete bağlı olan çevre düzenlemelerinin yetersizliğinden, sulama sorunlarından ve olumsuz hava koşullarından fidan üreticilerinin önemli derecede etkilendiklerine değinmişlerdir.
Yıldırım ve Koyuncu (2005) çalışmalarında, Isparta ili meyve fidancılığı işletmelerinde toplam 850.570 adet meyve fidanı üretildiğini; bunun %57’sini elmanın oluşturduğunu, bunu sırası ile kiraz (%16) ve şeftali (%10) türlerinin takip etmekte olduğunu belirtmişlerdir. Kamu ve özel fidan üreticilerinin klon anacı kullanımı %51, çöğür anacı kullanımı ise %49 olarak gerçekleşmekte olduğunu, klon anaçların elma üretiminde (%44) yaygın olarak kullanıldığını, kayısı, vişne ve armut fidanlarının ise tamamının çöğür anaçlar ile çoğaltılmakta olduğunu saptamışlardır. Bütün meyve türleri için geleneksel çeşitler yanında, dış satıma yönelik çeşitlerin de fidan üretimleri yaygınlaşmakta olduğunu tespit etmişlerdir. Fidancıların büyük oranda
7
durgun T göz aşısını tercih etmekte olduklarını, aynı zamanda masa başı aşı yöntemini de kullanmakta olduklarını saptamışlardır. Ayrıca yörede bir özel fidanlıkta organik fidan üretimi gerçekleştirilmekte olduğunu belirlemişlerdir.
Haoque vd. (2007), 2002-2003 yıllarında Bangladeş’in Gazipur ve Jessore ilçelerinde yürütülen çalışmada; 40 özel ve 4 kamu fidan işletmesinin sosyo- ekonomik durumunu incelemişlerdir. Özel fidancılık işletmesi sahiplerinin
%60’ı orta öğretim düzeyinde eğitim aldığını, kullandıkları arazilerin %50’sinin de kiralık olduğunu tespit etmişlerdir.
Hodges vd. (2008), ABD fidancılık sektörünün pazarlama sorunlarını ekonomik açıdan değerlendirmişlerdir. Pasifik dışındaki birçok bölgede, genellikle yerli çeşitlerin fidanlarının üretildiği, bazı bölgelerde ise pazarlama risklerine karşı sözleşmeli üretimin yapıldığı sonucuna varmışlardır.
Fakayode vd. (2008), Nijerya’daki süs bitkisi ve fidancılık sektörü incelenmiş, fidancılık sektöründe sermayenin önemli bir unsur olduğuna değinilmiş ve yetersiz kredi ve fon kaynaklarının, üretim için engel teşkil ettiği sonucuna varmışlardır.
Saydam (2010), Bademli Fidancılık Tarımsal Kalkınma Kooperatifindeki fidan üretimi yapan ortakların, toprak analizi yaptırdıkları, fakat analiz sonuçlarına göre gübre kullanmadıklarını tespit etmiştir. Üreticilerin klasik yöntemleri bırakarak, modern tekniklerle sertifikalı meyve fidanı üretimine geçmelerini önermiştir.
Söylemezoğlu vd. (2010), Türkiye’de meyve ve asma fidanı üretiminin 2004- 2008 yılları arasındaki durumu, sektörel-bölgesel değerlendirmesi, sertifikalı meyve-asma fidanı ithalat-ihracatı, sertifikalı fidan üretimi kullanımına yönelik desteklemeler, mevzuat, sertifikalı meyve-asma fidancılığının geliştirilmesine yönelik öneriler sunulmuştur. Türkiye meyve fidancılığındaki plansız ve dağınık yapılaşmanın üretimi ve üretilen ürünlerin kalitesi üzerinde olumsuz etkilere sebebiyet verdiğini tespit etmişlerdir. Bu durum ticari değeri yüksek
8
çeşitlere olan talebin karşılanamaması sonucunda, fidan üretim materyali ithalatının yoğun olarak yapılmasına sebep olduğunu belirlemişlerdir.
Çakalli (2012), sağlıklı ve sertifikalı fidanlarla tesis edilecek meyve bahçelerinin, istikrarlı kalkınmanın gereklerinden olduğuna değinmiştir.
İşletme başına net ortalama gelirin 20 bin € olduğunu hesaplamıştır.
Wu (2013) çalışmasında, fidan yetiştirmenin iki yıllık bir süreci kapsadığına değinmiş ve fidan yetiştiriciliğinin bir üretim dönemindeki masrafları finansal açıdan incelemiştir. Açık havada yetişen fidanların, fidan başına yaklaşık maliyetin en iyi koşullarda 9.34 $, en kötü koşullarda ise 14.19 $ olduğu hesaplamıştır. Serada yetişen bir fidanın yaklaşık maliyetinin en iyi koşullarda 7.98 $, en kötü koşullarda ise 14.21 $ olarak tespit etmiştir.
9
3. ARAŞTIRMA BÖLGESİ VE FİDAN ÜRETİMİ İLE İLGİLİ GELİŞMELER
Bu bölümde; araştırma kapsamında yer alan Isparta ili, coğrafi özellikleri, demografik yapısı, ekonomik faaliyetleri ile Türkiye fidan üretimindeki gelişmeler irdelenmiştir.
3.1. Araştırma Bölgesi Hakkında Genel Bilgiler
3.1.1. İklim ve coğrafya
Isparta ili Akdeniz Bölgesinin batı bölümünde ve iç kesimlerde yer almakta ve Göller Yöresinin merkezi konumundadır. Isparta’nın yüzölçümü 8933 km2 ve rakımı 1035 m’dir. Isparta ili, 30°20’ ve 31°33’ doğu boylamları ile 37°18’ ve 38°30’ kuzey enlemleri arsında yer almaktadır. Isparta ili doğudan Konya iline bağlı Beyşehir, Doğanhisar ve Akşehir; kuzeyden Afyon ilinin Çay, Şuhut, Dinar, Dazkırı; güneyden Antalya iline bağlı Serik ve Manavgat; batıdan Burdur il merkezi Ağlasun ve Bucak ilçeleriyle komşudur. Isparta ili Akdeniz iklimi ile Orta Anadolu da hüküm süren karasal iklim arasındaki geçiş bölgesinde yer almakta ve bu sebepten dolayı her iki iklimin de özellikleri görülmektedir. Isparta ilinin 30 yılı aşkın gözlemlere göre yıllık ortalama sıcaklığı 12°C’dir. İlde tespit edilen en yüksek sıcaklık 38.7°C en düşük sıcaklık ise -21°C’dir. Isparta’nın yıllık ortalama donlu gün sayısı 84.30’dur.
Isparta’da akarsular Aksu ve Köprü Irmağı haricinde genelde kuru ya da çok az şekilde akış göstermektedir. Isparta il sınırları içerisinde Eğirdir, Kovada ve Gölcük gölleri bulunmaktadır (IİKTM, 2013).
3.1.2. Nüfus yapısı
2012 yılı Türkiye toplam nüfusu 75.627.384 kişidir. Isparta ilinin nüfusunun Türkiye toplam nüfusu içindeki payı %0.55’tir. 2012 döneminde Isparta ilinin net göç hızı %1.31’dir. Türkiye’de nüfus artış hızı %1.35’tir. Isparta ili
%1.31’lik nüfus artış oranı ile Türkiye nüfus artış oranına yakındır (TUİK, 2013).
10
2012 yılında Isparta ilinde 416.663 kişi ikamet etmektedir. 2012 yılı Isparta ili nüfusunun 283.459 kişisi il ve ilçe merkezlerinde ikamet ederken, 133.204 kişisi ise belde ve köylerde ikamet etmektedir (Çizelge 3.1).
Çizelge 3.1. Isparta ilinin nüfus yapısı
İlçeler İl/ilçe merkezi Belde/köy Toplam
Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Merkez 198.385 99.199 99.186 21.519 10.904 10.615 219.904 110.103 109.801
Aksu 1.845 918 927 2.932 1.417 1.515 4.777 2.335 2.442
Atabey 4.132 2.058 2.074 1.601 781 820 5.733 2.839 2.894
Eğirdir 16.891 8.816 8.075 16.795 8.331 8.464 33.686 17.147 16.539 Gelendost 5.437 2.596 2.841 11.304 5.606 5.698 16.741 8.202 8.539
Gönen 3.654 1.821 1.833 4.148 1.988 2.160 7.802 3.809 3.993
Keçiborlu 6.924 3.489 3.435 7.895 3.816 4.079 14.819 7.305 7.514 Senirkent 5.972 3.028 2.944 6.974 3.350 3.624 12.946 6.378 6.568 Sütçüler 2.461 1.266 1.195 9.159 4.484 4.675 11.620 5.750 5.870 Şarkîkaraağaç 9.747 4.660 5.087 16.901 8.313 8.588 26.648 12.973 13.675
Uluborlu 6.213 3.311 2.902 1.213 603 610 7.426 3.914 3.512
Yalvaç 19.811 9.666 10.145 32.412 16.024 16.388 52.223 25.690 26.533
Yenişarbademli 1.987 1.037 950 351 176 175 2.338 1.213 1.125
Toplam 283.459 141.865 141.594 133.204 65.793 67.411 416.663 207.658 209.005 Kaynak: TUİK, 2013
Isparta ilinin 2012 yılına ait demografik yapısı incelendiğinde; genç nüfusun yüksek bir orana sahip olduğu görülmektedir. Isparta ili nüfusunun %20.1’ini 0-14 yaş grubu, %24.4’ünü 15-29 yaş grubu, %28.1’ini 30-49, %27.4’ünü ise 50 ve üzeri yaş grubu oluşturmaktadır (Çizelge 3.2).
Çizelge 3.2. Isparta ilinin demografik yapısı
Yaş grubu
Toplam Erkek Kadın
Kişi sayısı Oran (%) Kişi sayısı Oran (%) Kişi sayısı Oran (%)
0-14 83.867 20.1 43.162 20.8 40.705 19.5
15-29 101.773 24.4 52.725 25.4 49.048 23.5
30-49 117.021 28.1 58.262 28.1 58.759 28.1
50+ 114.002 27.4 53.509 25.8 60.493 28.9
Toplam 416.663 100.0 207.658 20.8 209.005 100.0
Kaynak: TUİK, 2013
3.1.3. Bölge ekonomisi
Isparta ilinin GSYİH’si, 2001 yılında 557.265 TL’dir (1987 fiyatlarıyla). Isparta ilinde ihracatçı firmaların kanuni merkezleri bazında, 2012 yılı toplam ihracatı ise 179.015.000 $’dır.
Isparta ilinde, 2012 döneminde faaliyet gösteren firmaların Türkiye geneli ihracatındaki payı %0.13’dür. Isparta ilinde faaliyet gösteren firmaların ihracat
11
yaptığı ürünlerin başında %22’lik payı ile çimento, cam, seramik ve toprak ürünleri, %18’lik payı ile maden ve metaller, %12’lik payı ile kimyevi maddeler ve mamulleri, %8’lik payı ile yaş meyve ve sebze takip etmektedir (Çizelge 3.3).
Çizelge 3.3. Isparta ilinde ihracatın sektörlere göre dağılımı
Mamul ve ürünler 2011 2012
Değer (1.000 $)
Ağaç mamulleri ve orman ürünleri 11.000 9.537
Çelik 1.002 15
Çimento, cam, seramik ve toprak ürünleri 34.849 39.552
Değerli maden ve mücevherat 0 0
Demir ve demir dışı metaller 90 221
Deri ve deri mamulleri 301 207
Diğer sanayi ürünleri 4 0
Elektrik - elektronik 175 286
Fındık ve mamulleri 0 11
Halı 0 1
Hazır giyim ve konfeksiyon 1.911 5.273
Hububat, bakliyat, yağlı tohumlar ve mamulleri 288 560
İklimlendirme sanayi 8.209 10.419
Kimyevi maddeler ve mamulleri 19.552 21.677
Kuru meyve ve mamulleri 19 74
Maden ve metaller 33.844 32.953
Makine ve aksamları 6.020 1.090
Meyve sebze mamulleri 9.883 16.301
Savunma ve havacılık sanayi 317 655
Hayvancılık ve su ürünleri 6.123 7.387
Süs bitkileri ve mamulleri 1.323 266
Taşıt araçları ve yan sanayi 281 2.357
Tekstil ve hammaddeleri 16.714 15.005
Yaş meyve ve sebze 11.138 15.166
Toplam ihracat 163.041 179.015
Türkiye ihracatı genel toplam 133.172.548 137.709.929
Kaynak: TİM, 2013
Isparta ilinde tarım önemli bir sektördür. 2012 yılında ildeki toplam tarım alanı 2.072.440 da’dır. Bu alanın 1.260.198 da ekilen, 373.153 da ise nadas alanıdır. Isparta ilinde 384.571 da meyve, 54.064 da sebze ve 454 da arazide süs bitkisi yetiştirilmektedir (TUİK, 2013).
Ekonomik açıdan, gül ve gül mamulleri Isparta’nın dünya çapında prestij kazanmasını sağlayan en önemli ürün gruplarından birisidir. Isparta’da 1892’den itibaren gül yağı üretimi yapılmaktadır ve günümüzde 15 adet gül yağı fabrikası faaliyette bulunmaktadır.
12
2011 yılında Isparta ili meyve üretiminde ilk sırayı 609.929 ton ile elma, ikinci sırayı 50.419 ton ile üzüm, üçüncü sırayı 24.819 ton ile kiraz, dördüncü sırayı 14.258 ton ile kayısı almaktadır (TUİK, 2013). Isparta ili elma üretimi açısından da Türkiye’de birinci sırada yer almaktadır.
Isparta’daki tarımsal alet ve ekipman sayıları incelendiğinde; traktör sayılarında bir önceki yıla oranla %2.30, damla sulama tesis sayılarında ise
%24.40’lık bir artışın meydan geldiği gözlemlenmektedir (Çizelge 3.4).
Çizelge 3.4. İldeki tarım alet ve makine sayıları
Alet ve makineler 2010 2011 Değişim oranı
Adet Oran (%)
Biçerdöver 61 61 0.00
Traktör 11.615 11.884 2.30
Atomizör 1.441 1.487 3.20
Balya Makinesi 100 117 17.00
Damla Sulama Tesisi 7.157 9.467 32.30
Diskli Tırmık (Diskarolar) 1.176 1.244 5.80
Fide Dikim Makinesi 5 8 60.00
Römork (Tarım Arabası) 12.016 12.095 0.70
Sap Döver ve Harman Makinesi (Batöz) 2.277 2.225 -2.30
Süt Sağım Tesisi 36 48 33.30
Kaynak: TUİK, 2013
Isparta tarımda kooperatifleşme açısından gelişmiş bir ildir. Isparta ilinde tarımsal amaçlı kurulan 120 adet tarımsal kalkınma, 68 adet sulama ve 14 adet su ürünleri kooperatifi ile 1 adet tarımsal kalkınma kooperatifleri birliği, 6 adet üretici ve 3 adet yetiştiriciler birliği bulunmaktadır (IGTHB, 2013). Bölge, soğuk hava depoculuğu açısında da gelişmiş bir konumda yer almaktadır.
13
3.2. Türkiye’de Meyve Fidanı İşletmeciliğindeki Gelişmeler
Türkiye’de standartlara uygun, modern anlamda meyve fidanı üretimi, ilk olarak 1930’lu yıllarda kamu kuruluşlarında başlamıştır. Daha sonra “Devlet Üretme İstasyonları” kurulmuş, fidan üretiminde gerek kalite, gerekse sayısal anlamda iyileşme sağlanmıştır. Özellikle 1980’li yıllardan sonra ekonomik yapıdaki dönüşümle birlikte, Türkiye’de uygulanan serbest piyasa ekonomisinin bir gereği olarak, meyve fidanı üretiminin özel kuruluşlara devredilmesi Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından benimsenmiştir.
Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Türkiye’de ılıman iklim meyve türlerinde virüssüz, ismine doğru (kaynağı ve hangi çeşitle aşılı olduğu bilinen) sağlıklı ve sertifikalı fidan üretimini sağlamak amacıyla, 1981 yılında başlattığı “Türkiye’de ılıman iklim meyve türlerinde sağlıklı, fidan üretimi ve organizasyonu” projesini başlatmıştır. Bu projede, merkez görevini yapmak üzere, Karacabey Merkez Üretme İstasyonu Müdürlüğü kurulmuştur. Daha sonra kuruluşun ismi “Karacabey Fidan ve Fide Sertifikasyonu Müdürlüğü”
olarak değiştirilmiştir. Bu kuruluş, adından da anlaşılacağı gibi ülkedeki kamu ve özel kuruşlara ait fidanlıklara gereksinim duydukları, sağlıklı materyalleri vermek ve bunların rutin kontrolünü yapmakla görevlendirilmiştir (Gençtan vd., 2003).
3.2.1. Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretimi
Türkiye’de 1981-85 yıllarında toplam 23 milyon, 1986-90’da 33 milyon, 1991- 95’de 85 milyon, 1996-00’de 183 milyon, 2001-05’de 44 milyon ve 2006- 10’da 366 milyon adet meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretimi yapılmıştır.
1981–85 dönemiyle 2006-10 dönemi karşılaştırıldığında; toplam meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretiminde, 16 kat bir artışın olduğu görülmektedir (Çizelge 3.5).
14
Çizelge 3.5. Türkiye’de 1981-2010 yılları arasında toplam meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretimi
Yıllar Toplam (adet) İndeks*
1981-85 22.842.435 100
1986-90 32.916.825 144
1991-95 85.544.669 374
1996-00 183.682.151 804
2001-05 44.385.091 194
2006-10 366.204.489 1608
Kaynak: Anonim, 2012
*İndeks:1981-1985=100 alınmıştır.
Türkiye’de meyve fidanı üretim sayıları, Şekil 3.1’de verilmiştir. Buna göre;
1981-85 yıllarında toplam 20 milyon, 1986-90’da 15 milyon, 1991-95’de 44 milyon, 1996-00’de 99 milyon, 2001-05’de 33 milyon ve 2006-10’da 172 milyon adet meyve fidanı üretilmiştir (Anonim, 2012).
Şekil 3.1. Türkiye’de 1981-2010 yılları arasında toplam meyve fidanı üretimi Türkiye’de asma fidanı üretim sayıları, Şekil 3.2’de verilmiştir. Buna göre;
1981-85 yıllarında toplam 2 milyon, 1986-90’da 15 milyon, 1991-95’de 18 milyon, 1996-00’de 22 milyon, 2001-05’de 8 milyon ve 2006-10’da 20 milyon adet asma fidanı üretilmiştir. 1981-85 dönemiyle 2006-10 dönemi karşılaştırıldığında; toplam asma fidanı üretiminde, 10 kat bir artış olduğu görülmektedir (Anonim, 2012).
20 15
44
99
33
172
0 50 100 150 200
1981-85 1986-90 1991-95 1996-00 2001-05 2006-10 Meyve fidanı üretim miktarı
(milyon adet)
15
Şekil 3.2. Türkiye’de 1981-2010 yılları arasında toplam asma fidanı üretimi Türkiye’de çilek fidesi üretim sayıları Şekil 3.3’de verilmiştir. Buna göre;
1981-85 yıllarında toplam 0.3 milyon, 1986-90’da 2 milyon, 1991-95’de 23 milyon, 1996-00’de 62 milyon, 2001-05’de 4 milyon ve 2006-10’da 175 milyon adet çilek fidesi üretilmiştir. 1981–85 dönemiyle 2006–10 dönemi karşılaştırıldığında; toplam çilek fidesi üretiminde, 583 kat bir artış olmuştur (Anonim, 2012).
Şekil 3.3. Türkiye’de 1981-2010 yılları arasında toplam çilek fidesi üretimi
2
15
18
22
8
20
0 5 10 15 20 25
1981-85 1986-90 1991-95 1996-00 2001-05 2006-10 Asma fidanı üretim miktarı
(milyon adet)
0,3 2
23
62
4
175
0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 120,0 140,0 160,0 180,0 200,0
1981-85 1986-90 1991-95 1996-00 2001-05 2006-10 Çilek fidesi üretim miktarı
(milyon adet)
16
3.2.2. Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretiminin sektörel değerlendirilmesi
Türkiye’de hem özel sektör hem de kamu kuruluşlarınca fidan üretimi gerçekleşmekle birlikte, son yıllarda kamu kuruluşlarının üretimindeki payı oldukça azalmıştır. Ayrıca kamu kuruluşlarına ait fidan üretimi; sadece birkaç üretme istasyonu araştırma enstitüleri ve Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TİGEM) tarafından kısıtlı miktarda yapılmaktadır (Gençtan vd., 2003).
Türkiye’de meyve fidan-fide üretiminin sektörlere göre payları Çizelge 3.6’da verilmiştir. Buna göre; 1992 yılında özel sektörün meyve fidanı üretimdeki payı %30.6 iken, 2010 yılında bu pay %97.5’e yükselmiştir. Asma fidanı üretimindeyse, 1992 yılında özel sektörün üretimdeki payı %20.8 iken, 2010 yılında %84.9 olduğu görülmektedir. 1992 yılında çilek fidesi üretiminin tamamı kamu kuruşlarınca üretilirken, 2010 yılında ise üretimin tamamı özel sektör tarafından yapılmıştır (Anonim, 2012).
Çizelge 3.6. Türkiye’de kamu ve özel kuruluşların belirli yıllara ait fidan/fide üretim miktarları
Fidan tipi Yıl
Sektöre göre fidan üretimi
Kamu Özel Toplam
Adet (%) Adet (%) Adet
Meyve fidanı üretimi
1992 3.445.528 69.4 1.521.320 30.6 4.966.848 1997 3.438.696 17.7 16.266.950 82.3 19.405.646 2001 1.283.956 8.4 13.935.322 91.6 15.219.278 2008 422.194 2.0 20.687.498 98.0 21.109.692 2010 753.463 2.5 29.943.913 97.5 30.822.128
Asma fidanı üretimi
1992 2.594.219 79.2 681.100 20.8 3.275.319 1997 2.454.642 56.4 1.899.600 43.6 4.354.242 2001 1.565.450 48.4 1.672.010 51.6 3.237.460 2008 162.852 5.3 2.936.778 94.7 3.099.630
2010 124.752 15.1 701.048 84.9 825.800
Çilek fidesi üretimi
1992 825.000 100.0 - - 825.000
1997 610.000 6.3 9.000.000 93.7 9.610.000 2001 40.000 0.3 12.020.000 99.7 12.060.000
2008 - - 43.363.000 100.0 43.363.000
2010 - - 1.780.000 100.0 1.780.000
Kaynak: Anonim, 2012
17
3.2.3. Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üreticilerinin bölgesel değerlendirilmesi
2010 yılı verileri baz alındığında; Türkiye’de 37 ilde sertifikalı meyve fidanı üretimi yapan 18’i kamu kurumu, toplam 294 adet işletme bulunmaktadır.
Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretimi yapan firmaların bölgelere göre dağılımında; Akdeniz Bölgesi 102 firma ile ilk sırada yer almaktadır. Bunu 68 firmayla Marmara, 45 firmayla Ege, 31 firmayla Karadeniz, 21 firma ile İç Anadolu, 15 firma ile Güneydoğu Anadolu ve 12 firma ile Doğu Anadolu Bölgesi takip etmektedir (Anonim, 2012).
2010 yılında sertifikalı meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretimi 63.618.586 adettir. Türkiye fidan üretiminden aldığı %39 pay ve 25 milyon adet üretim ile Akdeniz Bölgesi en önemli üretim sahasıdır (Şekil 3.4).
Şekil 3.4. Türkiye’de meyve-asma fidanı ve çilek fidesi üretiminin bölgelere göre dağılımı
Türkiye, 2010 yılı sertifikalı meyve fidanı üretiminin illere göre dağılımı Şekil 3.5’te verilmiştir. Buna göre; Isparta ili %21.2’lik pay ile ilk sırada yer almaktadır. Bunu sırasıyla %11.1 pay ile Bursa ve %9.1 pay ile Manisa ve diğer iller takip etmektedir (Anonim, 2012).
39
19 19
10
6 5 2 Akdeniz
Ege Marmara İç Anadolu
Güneydoğu Anadolu Karadeniz
Doğu Anadolu Oran (%)
18
Şekil 3.5. Türkiye’de iller itibariyle meyve fidanı üretimi
3.2.4. Meyve-asma fidanı ve çilek fidesi ithalat ve ihracatı
Meyve-asma fidanı ve çilek fidesinin 2010 yılı ihracatı incelendiğinde; Türkiye 831.150 kg fide/fidan ithal etmiştir. Aynı dönemde, Türkiye 920.398 kg fide/fidan ihracatı gerçekleştirmiş olup, bu ihracattan elde edilen döviz miktarı ise 905.323 $, ithalata harcanan miktar ise 7.549.035 $’dır (Çizelge 3.7).
Elde edilen verilerde, tür bazında anaç ya da çeşit bilgisi bulunmamakla birlikte, meyve fidanı ithalat değerlerinin yüksek seviyelerde seyretmesi, yeni meyve çeşitleri üretmek için yurtdışından fidan üretim materyali ithalatındaki artıştan kaynaklanmaktadır.
Türkiye’de fidan-fide ihracatının ithalatını karşılama oranı oldukça düşüktür.
Nitekim ihracatın ithalatı karşılama oranı 2001 yılında %41.94, 2010 yılında ise %12.00’dir.
21,2
11,1 9,1
6,1 5,3
4,6 4,4 4,3 4,1 3,9
0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0
Oran (%)
19
Çizelge 3.7. Türkiye’de fidan/fide ithalat ve ihracat miktarı
Yıllar
İthalat İhracat Fidancılık
sektöründe ihracatın
ithalatı karşılama
oranı (%) Miktar (kg) İndeks Değer ($) Miktar (kg) İndeks Değer ($)
2001 143.086 100 219.409 32.887 100 92.020 41.94
2002 73.226 51 199.216 9.168 27 96.237 48.30
2003 193.625 135 906.517 15.865 48 185.818 20.50
2004 100.213 70 1.218.828 35.969 109 574.088 47.10
2005 136.862 96 1.943.102 1.616 5 18.044 0.93
2006 171.074 120 3.150.218 1.000 3 15.388 0.49
2007 638.370 446 4.883.885 155.451 470 667.884 13.67
2008 518.617 362 5.645.165 224.203 679 613.863 10.87
2009 466.128 326 4.676.253 553.230 1676 517.577 11.07
2010 831.150 581 7.549.035 920.398 2788 905.323 12.00
Kaynak: Anonim, 2012
*İndeks:2001=100 alınmıştır.
Türkiye’de fidan/fide ithalat ve ihracat değerleri Şekil 3.6’da verilmiştir. Buna göre; Türkiye fidan-fide ithalat ve ihracatı artış eğilimi göstermektedir. Buna karşın, meyve fidanı ihracatı, ithalata nazaran düşük seviyede artış göstermektedir (Anonim, 2012).
(1.000 $)
Şekil 3.6. Türkiye’de fidan/fide ithalat ve ihracat değerleri
Türkiye’de fidan/fide ihracatının ithalatı karşılama oranı Şekil 3.7’de verilmiştir. Buna göre; fidancılık sektöründe ihracatın ithalatı karşılama oranı,
219 199
906 1.219 1.943
3.150
4.884 5.645
4.676 7.549
92 96
185 574
18 15
668 614 518 905
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
İthalat
İhracat
