DAVRANIŞ BİLİMLERİNDE ARAŞTIRMA (YÜKSEK LİSANS)
DOÇ. DR. ÖMAY ÇOKLUK BÖKEOĞLU
Bölüm II: Yöntem
Büyüköztürk ve diğerleri (2013)’e göre deneysel desen türleri;
1. Zayıf deneysel desenler 2. Gerçek deneysel desenler 3. Yarı deneysel desenler
4. Faktöryel desenler
Bölüm II: Yöntem
Karasar (2013)’e göre deneme modelleri 1. Deneme Öncesi Modeller
2. Gerçek Deneme Modelleri 3. Yarı Deneme Modelleri
Bölüm II: Yöntem
Karasar (2013)’e göre deneme modelleri;
1. Deneme Öncesi Modeller
• Gerçek bir deneme modeli niteliği taşımazlar.
• Bilimsel değerleri düşüktür
• Kendi içerisinde 3’e ayrılır;
a. Tek Grup Son Test Modeli: Gelişigüzel seçilmiş tek bir gruba bağımsız
değişkenin uygulanması ve bağımlı değişken üzerindeki etkisinin gözlendiği modellerdir.
Bölüm II: Yöntem
b. Tek Grup Öntest-Son Test Modeli: Yine gelişigüzel bir gruba bağımsız değişken uygulanır. Ancak diğer desenden farklı olarak bu kez hem işlem öncesinde, hem de sonrasında ölçüm alınır.
c. Karşılaştırmalı Eşitlenmemiş Grup Son-Test Modeli: Gelişigüzel seçilmiş ve başlangıçta benzerlikleri bilinmeyen iki grup bulunur.
Gruplardan biri deney, diğeri kontrol grubu olarak kullanılır. Sadece deneysel işlem tamamlandıktan sonra tek bir son ölçüm alınır.
Bölüm II: Yöntem
2. Gerçek Deneme Modelleri
• Bilimsel değeri en yüksek araştırmalar, gerçek deneme modelleri ile yapılan araştırmalardır.
Gerçek deneme modellerinin ortak özellikleri:
• Birden çok grup kullanılması
• Grupların yansız atanmasıdır.
Bundan dolayı da her deneme modelinde en az bir deney, bir de kontrol grubu bulunur.
• Kendi içerisinde 3’e ayrılır;
Bölüm II: Yöntem
a. Öntest-Sontest Kontrol Gruplu Model:
• Bu modelde yansız atama ile oluşturulmuş iki grup bulunur. Bunlardan biri deney, diğeri kontrol grubu olarak kullanılır.
• Her iki gruptan da hem deney öncesinde, hem de sonrasında ölçüm alınır.
• Bu desende en önemli nokta, deney öncesi ölçümler arasında anlamlı farklar bulunması durumunda önlemler alınması gerekliliğidir.
Bölüm II: Yöntem
b. Son Test Kontrol Gruplu Model:
• Yine yansız atama ile oluşturulmuş iki grup bulunur. Bunlardan biri deney, diğeri kontrol grubu olarak kullanılır.
• Gruplara sadece son test uygulanır.
• Burada grupların yansız atama ile oluşturulmasının, deney öncesi gruplararası benzerliği sağladığı kabul edilir. Böylece deney öncesi ölçmenin iç ve dış
geçerlik üzerindeki etkileri azaltılmış olur.
Bölüm II: Yöntem
c. Solomon Dört Grup Modeli:
• Yansız atama ile oluşturulmuş dört grup bulunur. Bunlardan ikisi kontrol, ikisi deney grubu olarak kullanılır.
• Deney öncesi ölçümler yani ön testler sadece bir deney, bir kontrol olmak üzere iki grupta yapılırken, son testler tüm gruplarda yapılır.
• Bu model iç ve dış geçerliği birlikte koruyan en güçlü deneme modelidir.
Bölüm II: Yöntem
3. Yarı Deneme Modelleri
• Bu modeller bilimsel değer açısından gerçek deneme modellerinden sonra gelir.
• Gerçek deneme modellerinin gerektirdiği kontrollerin sağlanamadığı ya da yeterli olmadığı durumlarda yarı deneme modellerinden
yararlanılır.
• Kendi içerisinde 5’e ayrılır;
Bölüm II: Yöntem
a. Zaman Dizisi Modeli:
• Bu modelde gelişigüzel seçilmiş bir grup bulunur. İzleme yöntemi ile bağımlı değişken periyodik olarak ölçülür ve ölçümlerin ilk yarısında, örneğin 5
ölçümden sonra bağımsız değişken uygulanır.
• Sonraki ölçümler de periyodik olarak yapılır. Eğer sonraki ölçümlerde bir değişim gözleniyorsa, bunun uygulanan bağımsız değişkenden kaynaklandığı kabul edilir.
• Bu modelle yapılan araştırmalarda grafik kullanımına çok sık rastlanır.
Bölüm II: Yöntem
b. Eşit Zaman Örneklemli Model:
• Gelişigüzel oluşturulmuş tek bir grup üzerinde çalışılır.
• Ancak bu desende aynı grup eşit zaman aralıkları ve yansız seçimle belirlenen bir sırada, deney ve kontrol grubu olarak kullanılır ve her uygulamadan sonra, bağımlı değişken değeri ölçülür.
• Sonra bağımsız değişkenin farklı düzeylerini yansıtan ölçümler bir araya getirilerek ölçüm grupları (deney ve kontrol grupları) oluşturulur. Anlamlı bir istatistiksel
karşılaştırma yapabilmek için yeterli sayıda deney ve kontrol X’lerinin uygulanmış ve ölçmelerin yapılmış olması gerekir.
Bölüm II: Yöntem
c. Eşitlenmemiş Kontrol Gruplu Model:
• “Öntest-Sontest Kontrol Gruplu Model”e benzer. Aralarındaki tek ve en önemli fark, burada grupların yansız atama ile değil, gelişigüzel oluşturulmuş olmasıdır.
• Yansız atama için çaba harcanmamakla birlikte, grupların mümkün
olduğunca benzer olmasına özen gösterilir. Ayrıca hangi grubun deney, hangisinin kontrol olacağı yansız atama ile belirlenir.
Bölüm II: Yöntem
d. Öntest-Sontest Ayrı Örnek Grup Modeli:
• Yansız atama ile iki grup oluşturulur. Gruplardan birisi öntest, diğeri sontest için kullanılır.
• Her iki gruba da aynı bağımsız değişken düzeyi uygulanır. Burada gruplar yansız
atama ile oluşturulduğundan, ayrı gruplar üzerinde yapılan öntest ile sontestin sanki aynı grupta yapılmış gibi işlem göreceği düşünülür.
• Böylece de deney öncesi ölçmenin bağımlı değişkeni etkileme olasılığı ortadan kalkmış olur. Sonuçta, öntestten sonteste olan değişimin, deneysel işleme bağlı olduğu kabul edilir.
Bölüm II: Yöntem
e. Rotasyon Modeli:
• Birden çok grup, zaman ve deney değişkenlerinin, eşit sıra, zaman ve yansızlık ilkesine göre etkileştirilmelerinden oluşur.
• Buna göre her grup, eşit sürelerle ve yansız bir sıra içinde X bağımsız değişkenlerinin etkisi altında bırakılır. Her X’den sonra ölçme yapılır.
• Yani bir grupta X’ler 1, 2, 3, 4 diğer grupta 2,3,1,4 vb. uygulanır ve daha sonra 1,2,3,4 ler biraraya getirilerek değerlendirilir. Böylece uygulama sırasından doğacak yanılgılar önlenmeye çalışılır.
İç ve Dış Geçerlik
• İç geçerlik: Bağımlı değişkende gözlenen değişmelerin, bağımsız değişkenle açıklanabilirlik derecesidir.
• Dış geçerlik: Sonuçların deneklerin seçildiği büyük gruplara, evrene genellenebilirlik derecesidir.
(Büyüköztürk vd., 2013)
İç Geçerliği Etkileyen Faktörler
(Büyüköztürk vd., 2013; Karasar, 2005)
1. Zaman: Denenen bağımsız değişken dışında kalan önemli diğer bazı değişkenler, zamanla denenen değişken gibi etkili olabilmektedir. Zaman uzadıkça bu tür
istemedik değişkenlerin kontrolü de güç olmaktadır.
2. Denek Seçimi: Deneklerin gruplara yansız atanmaması ya da eşleştirmenin olamaması durumunda daha başlangıçta ayrı grupların oluşması söz konusu olacaktır.
3. Deneklerin Olgunlaşması: Özellikle zamana bağlı yürütülen çalışmalarda, örneğin boylamsal çalışmalarda, deneysel uygulamalar arasında değişim ya da olgunlaşmaya bağlı olarak, deneklerin deneyin sınırları dışındaki yaşantılarında farklılaşma olabilir.
İç Geçerliği Etkileyen Faktörler
4. Veri Toplama Aracı: Araç etkisi, ölçme araçlarının deneysel koşullarda farklılaşması durumunda ortaya çıkar. Bu tehdit, deneklere verilen
testlerin farklı olması, farklı gözlemcilerin birey ya da objeleri değerlendirmeleri gerektiği durumlarda ortaya çıkabilir.
5.Deneklerin Geçmişi: Deney süresince “geçmiş” olarak tanımlanabilen ve bilinmeyen bir değişken, denekleri etkileyebilir. Araştırmacılar
deneklerin geçmişlerinin yol açacağı etkiden kurtulmak için, deneysel manipülasyon dışında, aynı deneyimlere sahip denek grupları seçerler.
İç Geçerliği Etkileyen Faktörler
6.Denek Kaybı Etkisi: Denekler deney başladıktan sonra çeşitli
nedenlerle deneyden ayrılabilirler. Yansız atama ya da eşleştirme ile oluşturulan gruplarda denek kaybının olması, sonuçlar üzerinde etkili olabilir. Bu nedenle başlangıçta grupların büyük tutulması yararlı
olabilir.
7.Öntest (Deney Öncesi Ölçüm) Etkisi: Aynı testin aynı deneklere belirli aralıklarla iki kez uygulanması, kişinin testin formuna ve içeriğine aşina olması nedeniyle sontest puanları üzerinde belli bir etkiye sahip olabilir.
İç Geçerliği Etkileyen Faktörler
• 8.Etkileşim Etkisi: Bağımlı değişken üzerinde etkisi incelenen iki ya da daha fazla değişkenin kombinasyonu, bu değişkenlerin birbirinden bağımsız bir şekildeki etkilerinden farklı bir etkiye sahip olabilir. Bu durum özellikle yansız atamanın olmadığı durumlarda önemli olabilir.
• 9.Beklenti Etkisi: Deneklerin ya da araştırmacıların deneysel koşullar hakkında oluşan beklentileri, sonuçları ya da performansları beklenti yönünde etkileyebilir.
• 10.İstatistiksel Regresyon: Özellikle performans testleri için geçerlidir.
Regresyon ortalamaya doğru çekilme ya da gerilemelidir.
Dış Geçerliği Etkileyen Faktörler (Büyüköztürk vd., 2013)
1.Örnekleme Etkisi: Sınırlı bir alandan seçilen kişilerin, başka yerlerdeki kişileri temsil etmesi çok olası değildir. Bu durumda sonuç, araştırmaya dahil bireyler için geçerli olur.
2.Tepkisellik Etkisi ya da Beklentilerin Etkisi: Bir deneye katıldığını bilen deneklerin ölçme aracı ya da deneysel işleme dair edindikleri bilgiler, bu tür bilgiye sahip olmayanlara göre deneysel koşullardaki davranışlarını farklılaştırabilir.
Dış Geçerliği Etkileyen Faktörler
3.Öntest/Deneysel Değişken Etkileşim Etkisi: Deney öncesi ölçme ile deneysel değişkenin etkileşimi, sadece deneysel değişkene bağlı bir değişmeden farklı bir etki ortaya çıkartabilir. Öntest uygulanmayan bir durum ile, ön testin uygulandığı bir deneyde oluşacak değişkenlik
farklıdır.
Kaynakça
• Büyüköztürk, Ş., Çakmak, E.K., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. ve Demirel, F.
(2013). Bilimsel araştırma yöntemleri. Ankara: Pegem Akademi
• Karasar, N, (2013). Bilimsel araştırma yöntemi. Ankara: Nobel yayıncılık
