• Sonuç bulunamadı

20. yüzyılın başlarında Aydın ve Menteşe sancaklarında gayr-i müslimlerin demografik ve sosyo-ekonomik durumu (1900-1925)

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "20. yüzyılın başlarında Aydın ve Menteşe sancaklarında gayr-i müslimlerin demografik ve sosyo-ekonomik durumu (1900-1925)"

Copied!
330
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

T.C.

SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ

SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

TARĠH ANABĠLĠM DALI

ATATÜRK ĠLKELERĠ VE ĠNKILÂP TARĠHĠ BĠLĠM DALI

20. YÜZYILIN BAġLARINDA AYDIN VE MENTEġE

SANCAKLARINDA GAYR-Ġ MÜSLĠMLERĠN DEMOGRAFĠK VE

SOSYO-EKONOMĠK DURUMU (1900-1925)

DOKTORA TEZĠ

DANIġMAN

PROF. DR. NURĠ KÖSTÜKLÜ

HAZIRLAYAN

MUTTALĠP ġĠMġEK

KONYA 2013

(2)

I

ÖZET

20. Yüzyılın BaĢlarında Aydın ve MenteĢe Sancaklarında Gayr-i Müslimlerin Demografik ve Sosyo-Ekonomik Durumu (1900-1925)

XX. Yüzyılın baĢlarında, Osmanlı Devleti idaresi altında yer alan gayr-i Müslimlerin yaĢantılarına dair iki sancağı kapsayan bu araĢtırmamızda, gayr-i Müslimlerin demografik, sosyo-ekonomik durumları ile bölgenin asayiĢine etkileri ve mahalli idaredeki fonksiyonları, toplam altı bölüm halinde incelenmiĢtir. Birinci bölümde, gayr-i Müslimlerin vilayet ve sancak içerisindeki nüfusları verilmiĢ, Balkan SavaĢlarından itibaren yaĢanan geliĢmelere bağlı olarak ortaya çıkan demografik hareketlilik de, nedenleri ve sonuçları itibariyle ayrı ayrı değerlendirilmiĢtir.

Ġkinci bölümde, gayr-i Müslimlerin aile kurumu incelenmiĢ; niĢandan evliliğe, boĢanmadan eĢ ve çocuk durumuna, aile bireylerinin korunması uygulamalarından günlük yaĢama kadar birçok mevzu, ağırlıklı olarak ġer’iye sicillerinden faydalanılarak, ortaya konmaya çalıĢılmıĢtır.

Üçüncü bölümde, gayr-i Müslimlerin dinî hayatı ile eğitim-öğretim kurumları hak-kında bilgi verilmiĢtir. Osmanlı Devleti’nin kuruluĢundan itibaren bu alanda kendilerine sunulan bütün kolaylık ve hoĢgörünün devletin yıkılıĢına kadar devam ettiği, ibadet mekânlarının ve okullarının korunduğu, mezarlık tahsisi ve kilise inĢası gibi taleplere azami derecede olumlu cevap verilmeye çalıĢıldığı, her iki sancaktan verilen örneklerle tespit edilmiĢtir.

Dördüncü bölümde ise, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kendisini iyiden iyiye hissettiren dıĢ müdahaleler ve propaganda faaliyetlerine bağlı olarak baĢta casusluk ve çete faaliyetleri olmak üzere gayr-i Müslimlerin bölgenin asayiĢini bozucu hareketler içerisine girdikleri, ortaya konmaya çalıĢılmıĢtır.

BeĢinci bölümde, Aydın ve MenteĢe Sancaklarında yaĢayan gayr-i Müslimlerin ekonomik faaliyetleri üzerinde durulmuĢtur. BaĢta tarım ve hayvancılık olmak üzere ticari hayattaki etkileri ile maden üretimindeki faaliyetleri, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren değerlendirmeye alınarak, gayr-i Müslimlerin bölge ekonomisinde kat ettikleri mesafe hakkında bir fikir oluĢturulmaya çalıĢılmıĢtır.

Son bölümde ise, gayr-i Müslimlerin yerel idarî organlarda aldıkları rol, salnamelerin bize sağladığı bilgi çerçevesinde, değerlendirilmiĢtir. Ayrıca, 1909 yılından itibaren baĢlayan gayr-i Müslimlerin fiilen askerliği meselesinin her iki sancağa yansıması ile sağlık alanındaki etkileri de burada değerlendirdiğimiz diğer konulardandır.

(3)

II ABSTRACT

In the Beginning of the 20th Century,Demographic and Socio-Economic Status of

Non-Muslims at the Districts of Aydin and Mentese(1900-1925)

In the beginning of the 20th century,In this study including the lives of Non-Muslims,under administration of Ottoman Empire,who lived in the districts of Aydin and Mentese,Socio-Economic,Demographic Status of Non-Muslims,the effects of public order of the region,the functions of local government are analyzed in six sections.In the first section, the population of Non-Muslims both in the province and district are explained;and also population mobility depending on the developments since Balkan Wars,its causes and consequensces are evaluated separately.

In the second section,Family Association of Non-Muslims;engagement marriage,divorcement,spouse and children’s status,practices for the protection of family members and their daily lives are researched by using judicial records.

In the third section,religious life and educational institutions of Non-Muslims are informed.The examples given from both two districts have been identified that from the establishment of Ottoman Empire to the fall of state,tolerance and facility offered them continued,prayer places and schools were protected, demands such as construction of church and cemetery allocation were met positively.

In the fourth section,it is mentioned that since the second half of 19 th century,Non-Muslims participated in especially espionage and gang activities depending on foreign intervention and propaganda in order to disturb public order.

In the fifth section,it is focused on the economic activities of Non-Muslims who lived in the districts of Aydin and Mentese.In this section,it is explained how much Non-Muslims progressed in economy of region considering effects of their commercial life including agriculture and stockbreeding and mining activities since the second half of 19 th

century.

In the last section,Non-Muslims’roles in local administrative assemblies have been evaluated within the framework of information in the annuals.The issue of actual military service of Non-Muslims which started from 1909 and the effects of healthcare field are the other sucbjects in which we consider.

(4)

III

TABLOLAR LĠSTESĠ………..VI ÖNSÖZ………VII KISALTMALAR………...IX

GĠRĠġ………...1

A. AraĢtırmanın Amacı, Önemi ve Muhtevası…………..……….……1

B. AraĢtırmanın Kaynakları……….………...5

C. XIX. Yüzyılın Sonuna Kadar Osmanlı Devleti‟nde Gayr-i Müslimlerin Yönetimine Genel Bir BakıĢ ……….……….14

BĠRĠNCĠ BÖLÜM GAYR-Ġ MÜSLĠMLERĠN YERLEġĠM ALANLARI ve DEMOGRAFĠK DURUMU A. Ġdarî Taksimat ………..…..29

B. Gayr-i Müslimlerin YerleĢim Alanları………..……….….30

I. Rumlar……….…..31

II. Ermeniler……….…..32

III. Yahudiler………...33

C. XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti‟nde Nüfus Sayımları ve Gayr-i Müslimlerin Demografik Durumu ……….……….35

D. XX. Yüzyılın BaĢlarından Birinci Dünya SavaĢı‟na Kadar Gayr-i Müslimlerin Nüfusu ……….………..…….38

E. Balkan SavaĢlarından Lozan‟a Demografik Hareketlilik………...42

I. Balkan SavaĢları ve Yunanistan‟a Rum Muhacereti ………..……..42

II. Birinci Dünya SavaĢı Sırasında GerçekleĢtirilen Ermeni ve Rum Tehciri………...………....46

III. Mütareke Dönemi‟nde Yunanistan ve Adalar‟dan Batı Anadolu‟ya Rum Göçü……….……..…53

IV. Milli Mücadele Dönemi‟nde Gayr-i Müslimlerin Tehciri…...57

V. Lozan ve Türk-Rum Nüfus Mübadelesi………...59

ĠKĠNCĠ BÖLÜM GAYR-Ġ MÜSLĠMLERDE AĠLE KURUMU ve GÜNLÜK HAYAT A. Aile Kurumu…..………..……64

(5)

IV

a. NiĢan ………..……65

b. Nikâh………...66

II. BoĢanma………....69

III. Ailede EĢ Durumu……….71

IV. Ailede Çocuk Sayısı………..…73

V. Aile Bireylerini Korumaya Yönelik Uygulamalar……….…...75

1. Vesayet………....75

a. Hasta ve Kayıplara Yönelik Vesayet………..…..…76

b. Çocuklara Yönelik Vesayet………..77

2. Nafaka……….…80

a. YetiĢkinlere Yönelik Nafaka……….……....80

b. Çocuklara Yönelik Nafaka……….……...81

3. Eytam Sandığı……….……....82

B. Günlük Hayat…….……….……....88

I. YaĢanılan Mekânlar ve Yapılar………....88

II. Giyim EĢyaları………..…93

III. Günlük Hayatta Kullanılan Diğer EĢyalar………....97

IV. Yiyecek Maddeleri………..102

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM GAYR-Ġ MÜSLĠMLERĠN DĠNÎ HAYATI ve EĞĠTĠM-ÖĞRETĠM KURUMLARI A. Dini Hayat….………..104

I. Ġnanç ve Ġbadet Özgürlüğü…………..….………...104

1. Ayinleri………..108

2. Mezarlık Tahsisi………..………..111

II. Kilise ve Havralar………...……….113

1. Aydın ve MenteĢe Sancaklarında Kilise, Havra ve Manastırlar...116

2. Kilise ve Havraların ĠnĢa ve Tamiri………..…117

III. Din Adamları…….……….…….121

IV. Ġhtida (Müslümanlığı Seçmeleri)……….…127

1. Ġhtida………127

2. Ġhtida Eden Gayr-i Müslimler………..………130

(6)

V

I. Sıbyan Mektebi…………..………..136

II. RüĢtiye Mektepleri…………..………139

III. Ġdadi Mektepleri………..140

IV. Mektep ĠnĢa ve Tamiri……….…………142

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM GAYR-Ġ MÜSLĠMLERĠN PROPAGANDA, CASUSLUK, EġKIYALIK ve ÇETE FAALĠYETLERĠ ĠLE DĠĞER ASAYĠġ OLAYLARI A. Yunan Propagandası ve Casusluk Faaliyetleri…….………..147

B. EĢkıyalık ve Çete Faaliyetleri………...………..154

I. XX. yüzyılın BaĢlarından Mütareke Dönemine Kadar……..…………154

II. Mütareke Dönemi………...158

III. Yunan ĠĢgalinden Milli Mücadele‟nin Sonuna Kadar…………...……159

C. Kaçakçılık………..………..163

D. Günlük Hayatta KarĢılaĢılan Diğer AsayiĢ Olayları …..……….165

I. Yaralama………165

II. Adam Öldürme (Katl)………166

III. Tecavüz……….……….167

IV. Mülk Tecavüzü……….…….168

V. Hırsızlık……….…….170

VI. Kumar Oynatma……….171

VII. Ġftira ve Dolandırıcılık………...……172

VIII. Diğer AsayiĢ Olayları………173

BEġĠNCĠ BÖLÜM GAYR-Ġ MÜSLĠMLERĠN EKONOMĠK HAYATI A. Tarım ve Hayvancılık………….………175

I. Tarım………...175

II. Hayvancılık……….……….182

1. Küçük ve Büyük BaĢ Hayvancılık………...………..182

2. Arıcılık………..………….184

B. Ticaret…..………..…………185 I. XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti‟nde Ticarî ve Sınaî Durum

(7)

VI

ve Gayr-i Müslimler ………...………185

II. XX. Yüzyılın BaĢlarında Aydın ve MenteĢe Sancaklarında Gayr-i Müslimlerin Ticari ve Sınaî Hayattaki Yerleri...….…….….188

III. Meslek Grupları……….……..195

IV. Diğer Meslek Grupları……….………199

1. Balıkçılık………..……..199

2. Amelecilik, Araba Tamirciliği, Kâtiplik………..……..200

3. Çobanlık……….……200

V. AlıĢveriĢ AnlaĢmazlıkları ve Borçlanma……….……201

1. Aydın Sancağı………..…..201

2. MenteĢe Sancağı………...…..205

C. Madencilik………….………..….208

I. Osmanlı Devleti‟nde Madencilik……….208

1. Aydın Sancağı………210

2. MenteĢe Sancağı……….214

D. Rumlara Uygulanan Ekonomik Boykot………..217

I. MeĢrutiyet Dönemi‟nde Görülen Boykot Hareketleri ve 1913-1914 Boykotunun Sebepleri……….217

II. Boykotun Aydın ve MenteĢe Sancaklarına Etkisi………...……220

E. Rumların TerkedilmiĢ Malları (Emvâl-i Metrûke)……….222

I. Yunanistan‟a Göç Eden Rumların Emvâl-i Metrûkesi………223

II. Birinci Dünya SavaĢı Esnasında BaĢka Bölgelere Sevk Edilen Rumların Emvâl-i Metrûkesi………...……225

III. Yunan ĠĢgalinden Sonra Yunanistan‟a Giden Rumların Emvâl-i Metrûkesi…..……….230

F. Gayr-i Müslimlerin Ödedikleri Vergiler………..232

I. Bedel-i Askerî………..234

II. Emlak, Arazi ve Temettü Vergisi………236

III. Gümrük, Maden ve Canavar Vergisi………...……239

IV. Damga Vergisi ve Harçlar………...241

(8)

VII

ALTINCI BÖLÜM

TAġRA YÖNETĠMĠ, SAĞLIK ve ASKERÎ ALANDA GAYR-Ġ MÜSLĠMLER

A. Sancak, Kaza ve Nahiye Ġdaresi……….………..246

I. Osmanlı Devleti‟nde TaĢra TeĢkilatı Ġle Ġlgili Yapılan Düzenlemeler……….……….246

II. Sancak/Liva Ġdaresinde Gayr-i Müslimler………..……….247

III. Kaza Ġdaresinde Gayr-i Müslimler……….……….250

IV. Nahiye, Köy ve Mahalle Ġdaresinde Gayr-i Müslimler………….…..253

B. Sağlık Alanında Gayr-i Müslimler……….……….…256

C. Gayr-i Müslimlerin Askerliği…………..………260

I. 1909 Asker Alma Kanunu ve KarĢılaĢılan Sorunlar……….….262

II. Birinci Dünya SavaĢı Yıllarında Aydın ve MenteĢe Sancaklarında Gayr-i Müslimlerin Askerliği……….…..….264

SONUÇ……….266

BĠBLĠYOGRAFYA………..272

EKLER……….289

ĠNDEKS………312

(9)

VIII

TABLOLAR LĠSTESĠ

Sıra Tablo Adı Sayfa 1. 1881-82 Genel Nüfus Sayımına Göre Aydın Vilayeti‟nin Nüfus Durumu……… ..…37 2. 1905/6 Genel Nüfus Sayımına Göre Aydın Vilayeti‟nin Nüfus Durumu……….39 3. 1914 Nüfus Ġstatistiğine Göre Aydın Sancağı‟nın Nüfus Durumu………...40 4. 1914 Nüfus Ġstatistiğine Göre MenteĢe Sancağı‟nın Nüfus Durumu………..…41 5. 1900-1922 Yılları Arasında Aydın ve MenteĢe Sancaklarında YaĢayan

Gayr-i Müslim Ailelerin Çocuk Sayısı……….………..74 6. 1901 Yılında Aydın ve MenteĢe Sancağı‟nda Bulunan Gayr-i Müslim Ġptidaî

Mektepleri………137 7. 1916 Yılında MenteĢe Sancağı‟nda Bulunan Gayr-i Müslim Mektepleri………138 8. 1899 Yılında Aydın ve MenteĢe Sancaklarında Bulunan RüĢdî Derecesindeki

Okullar……… ....140 9. 1903 Yılında Aydın Sancağı‟nda Rumlara Ait Ġdadî Derecesindeki Mektepler……..142 10. Aydın Sancağı‟nda Gayr-i Müslimlere Ait Meslekler……….195 11. MenteĢe Sancağı‟nda Gayr-i Müslimlere Ait Meslekler………..198 12. XX. yüzyılın baĢlarında Aydın ve MenteĢe Sancaklarında YaĢayan Gayr-i

Müslimlere Ait Bedel-i Askerî Vergisi………236 13. 1904/1905 Yıllarında Ġzmir-Aydın Demiryolu Hattının Aydın Sancağı Dâhilinde

Bulunan Ġstasyonlarında ÇalıĢan Gayr-i Müslimlerin Temettü Vergileri…………....238 14. 1326 (1908) Salnamesine Göre Aydın Liva Ġdare Meclisi ve Farklı

Dairelerinde Bulunan Gayr-i Müslimler………..249 15. 1326 (1908) Salnamesine Göre MenteĢe Liva Ġdare Meclisi ve Farklı

Dairelerinde Bulunan Gayr-i Müslimler………..249 16. 1326 (1908) Salnamesine Göre Aydın Sancağına Bağlı Kazaların

Yönetiminde Bulunan Gayr-i Müslimler………..251 17. 1326 (1908) Salnamesine Göre MenteĢe Sancağı‟na Bağlı Kazaların

Yönetiminde Bulunan Gayr-i Müslimler………..252 18. 1326 (1908) Salnamesine Göre Aydın ve MenteĢe Sancaklarındaki

Nahiye Yönetiminde Bulunan Gayr-i Müslimler……….254 19. Aydın ve MenteĢe Sancaklarında Belediye Tabibi Olarak Görev

(10)

IX ÖNSÖZ

Osmanlı Devleti‟ndeki gayr-i Müslimlerin sosyal ve ekonomik hayatı ile ilgili çalıĢ-malar son zamanlarda kısmî bir artıĢ göstermiĢtir. Bu çalıĢçalıĢ-maların bir kısmı daha önce kaleme alınmıĢ kaynaklara göre yapılırken, diğer bir kısmı arĢiv belgeleri esas alınarak hazırlanmıĢtır. Bununla birlikte Osmanlı toplumunun önemli bir bölümünü oluĢturan gayr-i Müslimlerle ilgili olarak bütün Osmanlı coğrafyasını kapsayacak Ģekilde yapılan çalıĢmalar henüz istenilen seviyede değildir. Böyle bir çalıĢmanın gerçekleĢebilmesi için yerel tarih incelemelerinin bir araya getirilmesi gerekmektedir. ĠĢte bu noktada, belirli bir alan içerisinde yaĢayan gayr-i Müslimlerin hayatının bütün yönleriyle incelenmesi; hem sosyal ve iktisadî tarihimiz açısından hem de farklı dil, din ve kültüre sahip unsurların bir arada yaĢama becerilerinin ortaya çıkarılması bakımından büyük bir önem taĢımaktadır. Biz de bu bilinçle hareket ederek, Anadolu‟nun önemli bir coğrafî köĢesinde yer alan Aydın ve MenteĢe (Muğla) San-caklarındaki gayr-i Müslimlerin hayatlarını etraflı bir Ģekilde incelemeyi amaçladık.

Genel olarak bu araĢtırmamızın amacı, XX. Yüzyılın baĢlarında her iki sancakta yaĢamıĢ gayr-i Müslimlerin aile kurumlarını, yaĢadıkları mekânları, giyim-kuĢam ve yeme-içme alıĢkanlıklarını, din ve eğitim-öğretim hayatlarını, ekonomik hayat içerisindeki yerlerini ve Tanzimat‟tan itibaren katılmaya baĢladıkları yerel idarî mekanizmadaki durumlarını detaylı bir Ģekilde ortaya koymaktır. Ġncelediğimiz zaman dilimi, Osmanlı Devleti için siyasî, askerî ve ekonomik olarak sıkıntılı bir dönem olmuĢtur. Balkan SavaĢlarından Milli Mücadele‟ye kadar devlet, giriĢtiği savaĢlarda yenilmiĢ, büyük toprak kayıpları yaĢamıĢtır. Bu süreçte gayr-i Müslgayr-imlergayr-in bgayr-ir kısmı maalesef, düĢmanla gayr-iĢbgayr-irlgayr-iğgayr-i yaparak devletgayr-in aleyhgayr-inde faalgayr-iyet içerisine girmiĢti. ĠĢte bu noktada biz, Aydın ve MenteĢe Sancaklarında yaĢayan gayr-i Müs-limlerin bu süreçteki tutum ve davranıĢlarını da tespit etmeye çalıĢtık.

Diğer birçok Ģehirle ilgili gayr-i Müslimlerin sosyal ve ekonomik durumları ince-lenmiĢ olmasına karĢın, her iki sancakla ilgili günümüze kadar yapılan tarih araĢtırmalarında bu konu, henüz ilmî olarak ele alınıp incelenmiĢ değildir. ÇalıĢmamızda, arĢiv kaynakları, ġer‟iye sicilleri ve diğer kaynaklar kullanılarak, bilimsel bir disiplin içerisinde tespitler yapıl-maya çalıĢılmıĢtır.

Bu konuyu araĢtırmam için beni teĢvik eden, araĢtırmanın her aĢamasında katkıda bulunan, elindeki kaynakları benimle paylaĢan, çalıĢmamı büyük bir sabırla okuyarak ve yan-lıĢlarımı düzelterek yardımlarını esirgemeyen Hocam Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ‟ye teĢek-kürü bir borç bilirim. Ayrıca, Osmanlı Türkçesini okuyup transkript edebilmemde büyük

(11)

X

emekleri olan ve konumla ilgili olarak eserlerinden ve çalıĢmalarından istifade ettiğim Prof. Dr. Ramazan TOSUN ile yine desteklerinden dolayı Prof. Dr. Ramazan ÇALIK‟a ve değerli tavsiyeleri için Doç. Dr. Ġbrahim SOLAK‟a ayrı ayrı teĢekkür ediyorum. Yine Ģer‟iye sicilleri ve salnameleri mikrofilmlerden okurken desteklerini gördüğüm Ankara Milli Kütüphane çalıĢanlarına ve çalıĢmalarım esnasında büyük bir anlayıĢ ve sabır gösteren eĢim ġule ġim-Ģek‟e de buradan teĢekkür etmek isterim.

Muttalip ġĠMġEK Konya 2013

(12)

XI

KISALTMALAR a.g.e. Adı geçen eser

a.g.m. Adı geçen makale

a.g.t. Adı geçen tez

A.{DVNSGMC.d Rumların Ahkâm ve Berat Defteri

ATASE Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt BaĢkanlığı ArĢivi Belgeleri

AVS Aydın Vilayet Salnamesi

B.A.A.K BaĢbakanlık Aile AraĢtırma Kurumu B.D.Ġ.E. BaĢbakanlık Devlet Ġstatistik Enstitüsü

BCA BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi Belgeleri

BEO Bab-ı Âli Evrak Odası Belgeleri

Bkz. Bakınız

BOA BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi

C. Cilt

çev. Çeviren

DH.EUM.AYġ Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye AsayiĢ Kalemi Belgeleri (AsayiĢ Kalemi‟ne ait fon kodunu gösteren bu kısaltmanın arkasından gelen ilk rakam belgenin dosya numarasını, ikinci rakam ise vesika (gömlek) numa-rasını iĢaret etmektedir. Örneğin: DH. EUM. AYġ, 222/33, bu kalemin 222 numaralı dosyasının 33. belgesidir. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi‟ne ait diğer belgeler de aynı Ģekilde gösterilmiĢtir.)

DH.EUM.EMN Dâhiliye Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Emniyet Kalemi Belgeleri DH.EUM.KLU Dâhiliye Emniyet-i Umumiye Kalem-i Umûmi Müdüriyeti Belgeleri DH.EUM.MEM Dâhiliye Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Memurîn Kalemi Belgeleri DH.EUM.2.ġb Dâhiliye Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Ġkinci ġube Belgeleri

DH.EUM.3.ġb Dâhiliye Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Üçüncü ġube Belgeleri

DH.EUM.5.ġb Dâhiliye Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti BeĢinci ġube Belgeleri

DH.EUM.6.ġb Dâhiliye Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Altıncı ġube Belgeleri

DH.H Dâhiliye Hukuk Kısmı Belgeleri DH.HMġ Dâhiliye Hukuk MüĢavirliği Belgeleri

DH.ĠD Dâhiliye Nezareti Ġdare Belgeleri

DH.Ġ.UM Dâhiliye Ġdâre-i Umumiye Belgeleri

DH.KMS Dâhiliye Kalem-i Mahsus Müdüriyeti Belgeleri DH.MKT Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi Belgeleri DH.ġFR Dâhiliye ġifre Kalemi Belgeleri

(13)

XII

DĠA Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi

DUĠT Dosya Usûl-ı Ġradeler Tasnifi

Haz. Hazırlayan

HR.HMġ.ĠġO Hariciye Hukuk MüĢavirliği ĠstiĢare Odası Belgeleri

HR.SYS Hariciye Siyasi Kısım Belgeleri

IRCICA Ġslam Tarih, Sanat ve Kültür AraĢtırma Merkezi

ĠA Ġslam Ansiklopedisi

Ġ.AZN Adliye Mezahib Ġradeler Tasnifi

Ġ.MMS Meclis-i Mahsus Ġradeler Tasnifi

Ġ.MVL Ġrade Meclis-i Vâlâ Belgeleri

MF.d Maarif Nezareti Defterleri

MF.MKT Maarif Mektubî Kalemi Belgeleri ML.VRD.d Maliye Varidat Muhasebesi Defterleri

MMZC MNS

Meclis-i Mebusan Zabıt Cerideleri Maarif Nezâreti Salnamesi

MV Meclis-i Vükelâ Mazbataları

Nr./nr. Numara

S. Sayı

s. Sayfa

ġD ġûra-yı Devlet

ġS ġeri‟ye Sicili (Bu kısaltmanın arkasından gelen ilk rakam defter, ikinci ra-kam hüküm, üçüncü rara-kam ise, sayfa numarasını ifade etmektedir. Örne-ğin, Söke ġS 282, 14/15; 282 Numaralı Söke ġer‟iye Sicili, Hüküm No: 14, sayfa no:15)

TBMMZC Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi

TTK Türk Tarih Kurumu

ty Tarihi yok

Yay. Yayınları

Y.PRK.ASK Yıldız Perakende Askerî Maruzat Belgeleri

Y.PRK.MYD Yıldız Perakende Yaverân ve Maiyyet-i Seniyye Erkân-ı Harbiye Dairesi

Belg.

Y.PRK.UM Yıldız Perakende Umum Vilayetler Tahrirâtı Belgeleri

(14)

- 1 - GĠRĠġ

A. AraĢtırmanın Amacı, Önemi ve Muhtevası I. AraĢtırmanın Amacı ve Önemi

Bilindiği gibi, XX. yüzyılın ilk çeyreği, Osmanlı Devleti‟nin büyük toprak kayıpları neticesinde varlığını koruyamadığı, Anadolu‟nun iĢgale uğradığı ve bu toprak parçası üzerin-de yeni bir Türk üzerin-devletinin teĢekkül ettiği bir zaman dilimi olması itibariyle, büyük bir öneme sahiptir. Özellikle Balkan SavaĢlarından itibaren baĢlayan süreç, adeta Balkanlarda ve mü-teakiben Anadolu‟da Türk varlığının tartıĢmaya açıldığı çok kritik geliĢmeleri içermektedir. Batılı Devletlerin „Şark Meselesi‟ çerçevesinde, Anadolu‟daki Türk varlığını sona erdirme projesinin nihai safhasını oluĢturan Birinci Dünya SavaĢı ve sonrasında imzalanan Mondros Mütarekesi‟yle Osmanlı Devleti, kâğıt üzerinde var olan, ama fiilen „devlet‟ vasfının ortadan kalktığı bir durumla karĢılaĢmıĢtı. Mütarekenin hemen sonrasında ise Anadolu iĢgale uğramıĢ ve bu uğurda giriĢilen Milli Mücadele neticesinde de, yeni Türk devletinin temelleri atılmıĢtı. ĠĢte bu noktada, gerek Osmanlı Devleti‟nin varlığını muhafaza etme çabaları ve gerekse Milli Mücadele ile birlikte yeni bir devletin teĢekkülü safhasında, asırlarca Türklerin idaresi altında huzur içerisinde yaĢayan gayr-i Müslim unsurların demografik ve sosyo-ekonomik durumları, gerçekten, derinlemesine incelenmesi gereken hususların baĢında gelmektedir. Ġncelediğimiz döneme ait gayr-i Müslimlerle ilgili çalıĢmalar son zamanlarda artıĢ göstermektedir. Ancak, bu araĢtırmaların büyük çoğunluğunda, bu unsurların olumsuz faaliyetleri üzerine yoğunlaĢıl-dığı, vakıanın sosyal tarih perspektifinden yeterince analiz edilmediği görülmüĢtür.

Acaba, asırlarca huzur içerisinde yaĢadıkları topraklarda gayr-i Müslimlere, bu son dö-nemde siyasî, sosyal veya ekonomik olarak baskı mı yapılıyordu da, bu Ģekilde olumsuz faali-yetler içerisine giriyorlardı? Osmanlı Devleti‟nin kuruluĢundan itibaren her alanda kendilerine gösterilen ve daha önce hiç görmedikleri hoĢgörü ve kolaylıklar, acaba XX. yüzyılın baĢla-rında kendilerinden esirgenmiĢ miydi? Aile hayatları, gelenek ve görenekleri, dinî hayatları, eğitim-öğretim faaliyetleri, ekonomik yapı içerisindeki avantajlı durumları, olağanüstü Ģartların oluĢtuğu bu zaman zarfında, devlet tarafından askıya mı alınmıĢtı da gayr-i Müslim-ler, olumsuz tavır takınmıĢlardı? Bu ve benzeri sorulara bir cevap olması açısından, XX. yüzyılın ilk çeyreğinde, gayr-i Müslimlerin demografik, sosyal ve ekonomik hayatlarını bir bütün olarak ele almak; ortaya koydukları olumsuz tutum ve davranıĢların, yeni bir devletin teĢekkülü aĢamasında nasıl bir yapı içerisinde yer alacaklarını tespit etmek açısından büyük kolaylıklar sağlayacaktır.

(15)

- 2 -

Bu hususlara bağlı olarak, giderek küreselleĢen dünya Ģartlarında, bir bölgedeki veya bir toplum içindeki alt kültür gruplarını veya alt dinî ve sosyal grupların algı ve hayatlarını konu alan çalıĢmalar daha fazla önem kazanmaktadır. Türkiye‟de de son zamanlarda Osmanlı döneminde yaĢayan gayr-i Müslim topluluklarla ilgili çalıĢmalar ön plana çıkmaktadır. Ancak bu alanda Ģimdiye kadar yapılan çalıĢmaların yeterli seviyede olmadığı da bir gerçektir. Biz de bu noktadan hareketle, „parçadan bütüne ilkesi‟ gereğince, Batı Anadolu‟nun güney-batı kesiminde yer alan Aydın ve MenteĢe Sancaklarında yaĢayan gayr-i Müslimlerin demografik, sosyo-ekonomik ve diğer durumlarını araĢtırma konusu olarak tercih ettik. AraĢtırmamızın amacı, XX. yüzyılın ilk çeyreğinde, yani Osmanlı Devleti‟nin çok sıkıntılı bu döneminde, Aydın ve MenteĢe Sancaklarında yaĢayan gayr-i Müslimlerin nüfus durumunu, iç ve dıĢ geliĢmelere bağlı olarak ortaya çıkan nüfus hareketliliğinin bölgeye etkisini, bu unsurların sosyal ve ekonomik durumlarını, savaĢ yıllarında düĢmanla iĢbirliği yapmalarına rağmen, gayr-i Müslimlere ait ibadet yerlerinin yapım ve onarımıyla ilgili devletin hassasiyetini; bun-lara mukabil Balkan SavaĢlarından Milli Mücadeleye kadar devam eden „on yıllık savaş‟ döneminde gayr-i Müslimlerin bölgenin asayiĢini bozmak için yaptıkları faaliyetleri ortaya koymaktır.

Bölge Anadolu coğrafyasında önemli bir yere sahiptir. Hiç Ģüphesiz bu iki sancağın Ege sahiline kıyısı olması nedeniyle ekonomik faaliyetlere bağlı olarak burada belirli bir gayr-i Müslgayr-im nüfus bgayr-irgayr-ikmgayr-iĢtgayr-i. Bu potansgayr-iyele bağlı olarak, baĢta Batılı devletlergayr-in sgayr-iyasgayr-i mak-satlarını Osmanlı idaresi altındaki gayr-i Müslimler üzerinden gerçekleĢtirmeye çalıĢmaları ile özellikle Yunanistan‟ın Rumlar arasında yaymaya çalıĢtığı „Megali idea‟ fikrinin bu coğraf-yada karĢılık bulması, bölgenin önemini artıran hususlar arasında yer almaktadır.

AraĢtırma alanı olarak bu iki sancağı birlikte seçmemizin nedenlerinden ilki, Aydın ve MenteĢe Sancaklarının, iklim ve fizikî yapı itibariyle, bazı istisnalar dıĢında, benzer özellikler arz eden bir yapıya sahip oldukları görülmektedir. Bundan dolayı, bölgedeki ekonomik faaliyetler büyük oranda benzerlik göstermektedir. Her iki sancakta yaĢayan gayr-i Müslimlerin de baĢta tarım olmak üzere, ticaret ve diğer ekonomik faaliyetlerdeki durumları-nın benzer yönleri oldukça fazladır. Ġkincisi; sosyal ve dinî durumların değerlendirilmesinde de görüleceği üzere, Aydın ve MenteĢe Sancaklarında bulunan gayr-i Müslimlerin hassasiyet ve önceliklerinin de benzer yönleri hissedilir bir Ģekilde fazladır. Üçüncüsü ise, Balkan SavaĢ-larından Milli Mücadele dönemine kadar, gerek Batılı devletlerin, gerekse Yunanistan‟ın böl-gede yaĢayan gayr-i Müslimler üzerinde yaptığı propaganda faaliyetlerine verilen tepkilerin de büyük oranda benzerlik gösterdiği görülmektedir. Dolayısıyla, bu iki sancağın birlikte

(16)

- 3 -

değerlendirilmesi, hem bir bütünlük oluĢturması, hem de bize bazı noktalarda kıyaslama im-kânı sağlaması açısından faydalı olmuĢtur.

AraĢtırma alanımıza dair son dönemde yapılmıĢ, arĢiv belgelerine dayalı araĢtırmaların arttığı görülmektedir. Ancak her iki sancakla ilgili yapılan bu çalıĢmalarda gayr-i Müslimlerin sosyal ve ekonomik hayatına ıĢık tutacak bilgiler oldukça sınırlıdır1. Hatta Aydın ve MenteĢe

Sancaklarında yaĢayan gayr-i Müslimleri konu edinen müstakil bir çalıĢmanın Ģimdiye kadar yapılmadığını belirtmek lazım.

Bunun yanında Olcay Pullukçuoğlu Yapucu‟nun “Modernleşme Süreci‟nde Bir San-cak: Aydın”2

adlı eseri, XIX. yüzyılın ortalarından XX. Yüzyılın baĢlarına kadar devam edecek süreçte (1845-1914) Aydın‟ın sosyal, ekonomik ve kültürel hayatına ıĢık tutması ve bazı baĢlıklarda gayr-i Müslimler hakkında bilgiler vermesi açısından önemlidir. Yine Ünal TürkeĢ‟in “Kurtuluş Savaşı‟nda Muğla”3

adlı eseri Muğla ve kazalarında yaĢayan gayr-i Müslimlerin sosyo-ekonomik hayatlarına dair bize oldukça faydalı bilgiler vermektedir.

Engin Berber‟in “II. MeĢrutiyet Döneminde Aydın Vilayetinde Ġç Güvenlik Sorunu”4

adlı makalesi adı geçen dönemde Aydın ve MenteĢe sancaklarında yaĢayan gayr-i Müslimle-rin güvenliği bozucu faaliyetleri ile ilgili bize bilgi veren diğer bir çalıĢmadır. Bize bir fikir vermesi açısından Erdoğan KeleĢ‟in “XIX. Yüzyılın Ġkinci Yarısında Muğla‟da Gayrimüs-limlerin Sosyo-Ekonomik ve Hukuki Durumları”5 adlı makalesi ile daha çok XIX. yüzyılın ortalarını kapsayan ve temettuat defterlerine dayanılarak yapılan araĢtırmalar da her iki

1 Bazıları için bkz: Mustafa Özdemir, 275 Numaralı Söke Şeriyye Sicili Transkripti (1-212 arası hükümler), BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Adnan Menderes Ün. SBE, Aydın 2009; Saadet Tekin, Tanzimat‟tan

Cum-huriyet‟e Nazilli, BasılmamıĢ Doktora Tezi, Dokuz Eylül Ün., Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılâp Tarihi Ens., Ġzmir

1997; Arzu Tozduman, Aydın Güzelhisarı‟nın Sosyal ve İktisadî Durumu, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġstanbul Ün. SBE.,Ġstanbul 1992; Cihan Özgün, Tanzimat‟tan Cumhuriyet‟e Aydın İlinde İktisadî Değişim, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Ün. Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılap Tarihi Ens., Ġzmir 2006; Ahmet Cengiz, R.1305,H.1308, 1313, 1315, 1316, 1323 ve 1326 Tarihli Salnamelere Göre Aydın Sancağı”, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Ün. SBE, Van 1999; Hakkı Gürkan Ganız, Milli Mücadele Başlarında Aydın

Sancağı (1919-1920), Adnan Menderes Ün. SBE, Aydın 2009; Mehmet Mutlu, 162 Numaralı Meğri Şeriyye Sicillerine Göre (H.1323-1329/M.1904-1911) Meğri (Fethiye) Kazası‟nda Sosyal ve Ekonomik Durum,

BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Muğla Ün. SBE, Muğla 2000; Mustafa Türker, H.1320 (M.1902) Tarihli

Şeriyye Siciline Göre Fethiye Şehri, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġnönü Ün. SBE, Malatya 2006; Yüksel

Kırca, Bodrum‟a Ait 167 Numaralı Şeriyye Sicili Defteri‟nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Muğla Ün. SBE, Muğla 2000; Selçuk Soytürk, Marmaris Şeriyye Sicillerine Göre

H.1303-1329/M.1885-1911Tarihleri Arasında Marmaris‟te Sosyo-Ekonomik Durum, BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi,

Muğla Ün. SBE, Muğla 2004; Resul TaĢ, 149 Numaralı Milas Şeriyye Sicili Defteri H.1324-1327/M.1906-1909

(Transkripsiyon ve Değerlendirme), BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ġnönü Ün. SBE, Malatya 1999

2

Olcay Pullukçuoğlu Yapucu, Modernleşme Süreci‟nde Bir Sancak: Aydın, Kitap Yayınevi, Ġstanbul 2008 3

Ünal TürkeĢ, Kurtuluş Savaşı‟nda Muğla, Ġstanbul 1973

4

Engin Berber, “II. MeĢrutiyet Döneminde Aydın Vilayetinde Ġç Güvenlik Sorunu”, Askeri Tarih Bülteni, S.28, ġubat 1990

5

Erdoğan KeleĢ, “XIX. Yüzyılın Ġkinci Yarısında Muğla‟da Gayrimüslimlerin Sosyo-Ekonomik ve Hukuki Du-rumları”, Akademik Araştırmalar Dergisi, S.19, s. 217-246

(17)

- 4 -

sancakta yaĢayan gayr-i Müslimlerin yaĢadığı mekânlar ile ekonomik durumları hakkında bize kıyaslama imkânı sunması açısından önemli bilgilere sahiptir6

.

Netice itibariyle, Aydın ve MenteĢe Sancaklarında yaĢayan gayr-i Müslimlerin demog-rafik ve sosyo-ekonomik durumlarının, tamamen arĢiv kaynaklarına bağlı kalınarak ortaya konmasının; bu dönemle ilgili, gayr-i Müslimler hakkında yapılacak genel değerlendirmelere bir dayanak teĢkil etmesi ve değerlendirmelerin daha somut temellere oturtulması açısından ayrı bir önemi vardır.

II. AraĢtırmanın Muhtevası

AraĢtırmamız zaman bakımında, Türk tarihi açısından sosyal, siyasî ve askerî, hareketlilik ve çalkantıların yoğunlaĢtığı XX. yüzyılın ilk çeyreğini; mekân bakımından ise değiĢik açılardan birbirlerinin ayrılmaz bir parçası durumunda olan Aydın ve MenteĢe Sancaklarının o dönemdeki sancak sınırlarını ihtiva etmektedir. ġüphesiz yeri geldiğinde sağlıklı analiz ve değerlendirmeler için bu zaman sınırının öncesi ve sonrasına atıflarda bulunulmuĢ, mekân açısından da gerektiğinde bu sınırların dıĢına çıkılma mecburiyeti doğmuĢtur.

XX. Yüzyılın baĢlarında, Osmanlı Devleti idaresi altında yer alan gayr-i Müslimlerin yaĢantılarına dair iki sancağı kapsayan bu araĢtırmamızda, gayr-i Müslimlerin demografik, sosyo-ekonomik durumları ile bölgenin asayiĢine etkileri ve mahalli idaredeki fonksiyonları, toplam altı bölüm halinde değerlendirilmiĢtir. Birinci bölümde, gayr-i Müslimlerin vilayet ve sancak içerisindeki nüfusları ortaya konmaya çalıĢılmıĢ, Balkan SavaĢlarından itibaren yaĢanan geliĢmelere paralel olarak ortaya çıkan demografik hareketlilik de, nedenleri ve sonuçları itibariyle ayrı ayrı değerlendirilmiĢtir. Nüfus konusuyla ilgili, BOA, BCA ve ATASE arĢivleri bize yeterince bilgi sağlamıĢtır. Ancak yine de, bazı hususlarda karĢılaĢılan belge yetersizliği durumunda ise, diğer bölgelerdeki uygulamalar çerçevesinde değerlendir-meler yapılmıĢtır.

Ġkinci bölümde, gayr-i Müslimlerin aile kurumu incelenmiĢ; niĢandan evliliğe, boĢan-madan eĢ ve çocuk durumuna, aile bireylerinin korunması uygulamalarından günlük yaĢama kadar birçok mevzu, ağırlıklı olarak ġer‟iye sicillerinden faydalanılarak, ortaya konmaya çalı-ĢılmıĢtır. Ancak burada bir-iki hususa değinmekte fayda görüyoruz. Bilindiği gibi, Osmanlı Devleti evlenme, boĢanma ve bununla ilgili diğer meselelerde gayr-i Müslimleri dinî

6

Bazıları için bkz: Volkan Levent Akgünlü, XIX. Yüzyılın Ortalarında Temettüat Kayıtlarına Göre Muğla‟nın

Sosyo-Ekonomik Yapısı, (Edt. Ahmet Yiğit), Muğla 2008; Emrah Solmaz, Temettuat Defterlerine Göre Meğri (Fethiye) Kazası (H.1261/M.1844-45), BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Ün. SBE, Konya 2011; Lütfi

Budak, 19. Yüzyıl Ortalarında Çine‟nin Sosyo-Ekonomik Yapısı (Temettuat Defterlerine Göre), BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Adnan Menderes Ün. SBE, Aydın 2007

(18)

- 5 -

leriyle baĢ baĢa bırakmıĢ ve bu konuda herhangi bir müdahalede bulunmamıĢtır. Bu serbestlik 1917 yılında yürürlüğe konulan Hukuk-ı Aile Kararnamesi‟ne kadar devam etmiĢtir. Dolayı-sıyla bu yıla kadar belirttiğimiz meselelerle ilgili Ģer‟iye sicillerine fazla bir bilgi yansımamıĢ-tır. Bu durum bazı baĢlıklarda sağlıklı değerlendirme yapma olanağımızı engellemiĢtir. Buna bir de, bölgesel anlamda gayr-i Müslimlerle ilgili yapılan çalıĢmaların yetersizliği eklenince, belirttiğimiz eksiklik daha da bir etkisini göstermiĢtir.

Üçüncü bölümde, gayr-i Müslimlerin dinî hayatı ile eğitim-öğretim kurumları hak-kında bilgi verilmiĢtir. Osmanlı Devleti‟nin kuruluĢundan itibaren bu alanda kendilerine sunu-lan bütün kolaylık ve hoĢgörünün devletin yıkılıĢına kadar devam ettiği, ibadet mekânlarının ve okullarının korunduğu, mezarlık tahsisi ve kilise inĢası gibi taleplere azami derecede olum-lu cevap verilmeye çalıĢıldığı, her iki sancaktan verilen örneklerle tespit edilmiĢtir.

Dördüncü bölümde ise, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kendini iyiden iyiye hissettiren dıĢ müdahaleler ve propaganda faaliyetlerine bağlı olarak baĢta casusluk ve çete faaliyetleri olmak üzere gayr-i Müslimlerin bölgenin asayiĢini bozucu hareketler içerisine girdikleri, ortaya konmaya çalıĢılmıĢtır.

BeĢinci bölümde, Aydın ve MenteĢe Sancaklarında yaĢayan gayr-i Müslimlerin ekono-mik faaliyetleri üzerinde durulmuĢtur. BaĢta tarım ve hayvancılık olmak üzere ticari hayatta-ki ethayatta-kileri ile maden üretimindehayatta-ki faaliyetleri, XIX. yüzyılın ihayatta-kinci yarısından itibaren değer-lendirmeye alınarak, gayr-i Müslimlerin bölge ekonomisinde kat ettikleri mesafe hakkında bir fikir oluĢturulmaya çalıĢılmıĢtır.

Son bölümde ise, gayr-i Müslimlerin yerel idarî organlarda aldıkları rol, salnamelerin bize sağladığı bilgi çerçevesinde, değerlendirilmiĢtir. Ayrıca, 1909 yılından itibaren baĢlayan gayr-i Müslimlerin fiilen askerliği meselesinin her iki sancağa yansıması ile sağlık alanındaki etkileri de burada değerlendirdiğimiz diğer konulardandır.

AraĢtırmamızın bazı baĢlıklarında her iki sancağı da aynı oranda sağlıklı değerlendir-memizi engelleyen bazı hususlar mevcuttur. Özellikle MenteĢe Sancağı‟yla ilgili Ģer‟iye sicil-lerinde gayr-i Müslimleri ilgilendiren kayıtların yetersizliği bunlardan birisidir. Aynı durum Aydın ve Nazilli kazaları için de geçerlidir. Yine Ġzmir‟de yayınlanan gazetelerin MenteĢe Sancağı‟yla ilgili neredeyse hiçbir bilgiye yer vermemesi de, bu sancakla ilgili değerlen-dirmelerimizin yerine göre eksik kalmasına neden olmuĢtur.

(19)

- 6 - B. ARAġTIRMANIN KAYNAKLARI

I. ArĢiv Kaynakları

1. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi(BOA)

Gayr-i Müslimlerin idarî, demografik, sosyal ve ekonomik durumlarıyla ilgili her türlü bilgiye ulaĢabileceğimiz BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi, bu noktada büyük bir öneme sahiptir. Bu arĢive ait belgeler, zengin içeriğiyle araĢtırmamızın hemen her konusunda bize bilgi sağla-mıĢtır. Bu arĢive ait belgeleri üç bölümde değerlendirebiliriz. Ġlki, cemaatlere ait defterler, ikincisi, Babıâli Sadaret Dairesi‟ne ait belgeler ve üçüncüsü de farklı nezaretlere ait belgeler-dir.

Divan-ı Hümayun tarafından tutulan “Gayr-i Müslim Cemaat Defterleri”, cemaatlere ait her türlü hak ve imtiyazlar ile mezheplerin patrik ve metropolitlerine ait hükümleri içer-mektedir7. Bunlardan “Rumların Patriklik, Metropolitlik, Piskoposluk Berat Defteri” ve “Rumların Ahkâm Defteri”nde, Aydın ve Söke Metropolitliklerine yapılan tayinlere dair bil-giler bulunmaktadır.

Babıâli Sadaret Dairesi‟ne ait belgeler içerisinde ise iradeler, ġura-yı Devlet ve Mec-lis-i Vükela kararları ile Babıâli Evrak Odası‟na ait yazıĢmalar yer almaktadır. Yıldız Sara-yı‟na ait belgeleri de bu kısımda değerlendirebiliriz. ġimdi bunlara kısaca bir bakalım:

PadiĢahın emri, fermanı ve arzusu gibi anlamları ihtiva eden irade; Osmanlı dip-lomatiğinde, padiĢahın emrinin baĢkâtip tarafından sadrazama sunulan belgeyi ifade etmekte-dir 8. 1832 yılından sonra görülmeye baĢlayan bu usul, devletin yıkılıĢına değin devam etmiĢ-tir. BaĢta nezaret ve daireler esas alınarak düzenlenen iradeler, 1916‟dan itibaren dosya usulüne göre sınıflandırılmıĢ ve konularına göre ayrılmıĢtır9

. AraĢtırmamızda iradelerle ilgili yararlandığımız belgeler; gayr-i Müslimlere ait kilise ve kabristan inĢası, mevcut kiliselere ruhsat verilmesi, maden imtiyazı, din adamları ve tabiplerin taltif edilmesi gibi konuları ihtiva etmektedir.

ġûrâ-yı Devlet‟e gelince, Sadaretten buraya havale olunan evrak, Evrak Odası‟nda, geldiği daire veya vilayetler itibariyle ilgili deftere özet olarak kaydedilir ve konusuna göre ait olduğu daireye gönderilirdi. Bu dairelerde görüĢülen meseleler, kanunlar çerçevesinde karara bağlanırdı10

. AraĢtırmamızda, ġûrâ-yı Devlet kararlarına dair istifade ettiğimiz belgeler;

7

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Osmanlı ArĢivi Daire BaĢkanlığı Yayınları, Ġstanbul 2010, s. 46 8 Midhat Sertoğlu, Osmanlı Tarih Lûgatı, Enderun Kitabevi Yay., Ġstanbul 1986, s. 163

9 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, s. 299-305 10

Mehmet Karaaslan, “Tanzimat ve ġurayı Devlet”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Yıl 2005, s.355

(20)

- 7 -

maden ihalesi, Rum ve Musevilerin mektep inĢası, kabristan kurulması ve mevcut kiliselere ruhsat alınması gibi konuları içermektedir.

Meclis-i Vükelâ, sadrazamın riyaseti altında Ģeyhülislâm ile nazırlardan oluĢan ve devletin iç ve dıĢ siyasetinde önemli iĢlerle ilgili karar veren (bugünkü Bakanlar Kurulu‟na denk gelen) meclisin adıdır11. Bu kısma ait belgelerin içeriğini ise, maden imtiyazı, gayr-i Müslimlerin emval-i metrûke sorunları, kiliselere ve özel mülke ruhsat verilmesi gibi konular oluĢturmaktadır.

Bâb-ı Âlî Evrak Odası‟nda ise, sadaretten yazılan tezkire ve tahrirâtın kayıt ve saklama iĢleri yerine getirilmekteydi12

. Bu kataloğa ait kullandığımız belgelerde; gayr-i Müslimlerin kabristan yapımı, piskoposların ödüllendirilmesi, maden iĢletenlere ruhsat verilmesi gibi ko-nular yer almaktadır.

Yıldız Sarayı ArĢivi‟ne gelince, II. Abdülhamit‟in otuz üç yıllık saltanatı müddetince birçok evrak burada tutulduğundan, sarayda büyük bir arĢiv oluĢmuĢtu. Burada baĢta Yıldız Esas Evrakı olmak üzere Mütenevvî Mâruzat Evrakı ve Yıldız Perakende Evrakı dosyaları adı altında, büyük önem arz eden belgeler toplanmıĢtı13. Yıldız Sarayı ArĢivine ait kullandığımız

belgelerin içeriğini Rumların kaçakçılık ve eĢkıya faaliyetlerine dair geliĢmeler oluĢturmak-tadır.

Son olarak nezaretlere ait belgelere bakacak olursak; bunları da Dâhiliye, Hariciye, Maarif ve Zabtiye olarak tefrik edebiliriz. Bunlar içerisinde Dâhiliye Nezareti‟ne ait belgeler, hiç Ģüphesiz, oldukça zengin bir içeriğe sahiptir. Bilindiği gibi, Tanzimat döneminde çeĢitli defalar kurulup kaldırılan ve nihayet 1877 yılında yeniden teĢekkül ettirilen Dâhiliye Nezâ-reti, bu tarihten itibaren bağımsız bir nezaret olarak varlığını devam ettirmiĢtir. Nezâret teĢki-latında çeĢitli kalemler ve komisyonlar yer almıĢtır14

. Bu nezaretin on altı kalemine ait yararlandığımız belgelerin içeriğine baktığımızda ise; gayr-i Müslimlerin nüfusu, Birinci Dünya SavaĢı ve Milli Mücadele yıllarında güvenlik gerekçesiyle gayr-i Müslimlerin iç böl-gelere sevki, askerlik görevinden kaçan gayr-i Müslimlerle ilgili yazıĢmalar, Rumların çete teĢkili, casusluk ve eĢkıyalık faaliyetleri gibi konuları ihtiva ettiği görülmektedir.

Dâhiliye Nezâreti‟nin dıĢında Hariciye, Maârif ve Zabtiye Nezâretlerine ait kullandı-ğımız belgelere baktıkullandı-ğımızda ise, bunların gayr-i Müslimlerin emvâl-i metrûke meselesi, gayr-i Müslim okullarının iĢleyiĢi ve güvenlikle ilgili konuları içerdiği görülmektedir.

11 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, s.334 12 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, s. 326 13

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, s. 336 14 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, s. 359

(21)

- 8 - 2. BaĢbakanlık Cumhuriyet ArĢivi (BCA)

BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet ArĢivi Daire BaĢkanlığı tarafından tasnif edilip „Temel Bilgi Sistemi‟ne aktarılan kataloglarda15; Maliye, Mübadele,

Ġmar ve Ġskân, Dâhiliye, Nafıa Nezaretleri ile Muhtelit Mübadele Komisyonu‟na ait yazıĢ-malar bulunmaktadır. Bu belgeler arasında; Birinci Dünya SavaĢı yıllarında Batı Anadolu‟dan Yunanistan‟a hicret edip Milli Mücadele yıllarında terk ettikleri yerlere tekrar geri dönmek isteyen Rumlara karĢı yapılması gereken muameleyle ilgili vilayet ve nazırlıklar arasındaki yazıĢmalar, Anadolu‟dan ayrılan gayr-i Müslimlerin geride bıraktıkları emval-i metrûkelerle ilgili yapılacak iĢlemlere dair yazıĢmalar, mübadeleye tabi gayr-i Müslimlerin hangi hal ve Ģartlarda gönderileceği ve buna bağlı olarak mübadeleye tabi olup ihtida eden gayr-i Müslimlerin durumu, mübadillerin yol masrafları ve nakil Ģartları, borcu olan gayr-i Müslim-lerin ülke dıĢına çıkıĢına müsaade edilmemesi gibi hususları ihtiva eden ve Büyük Millet Meclisi Riyaseti tarafından çıkarılan kararnameler yer almaktadır.

Yukarıda verilen bilgilerden de anlaĢılacağı üzere Cumhuriyet ArĢivi belgeleri daha çok Milli Mücadele ve sonrasında Aydın ve MenteĢe‟deki gayr-i Müslimlerin ve özellikle Rumların durumu ve bunlara ait diğer meseleler konusunda bize bilgi sunmaktadır.

3. Genelkurmay BaĢkanlığı Askeri tarih ve Stratejik Etüt BaĢkanlığı ArĢivi (ATASE)

ATASE ArĢivi‟nde mütarekeden sonra baĢlayıp Milli Mücadele yılları zarfında Aydın ve MenteĢe Sancaklarında gayr-i Müslimlerin durumlarıyla ilgili belgeler bulunmaktadır. Ar-Ģivden yararlandığımız belgeleri tasnif ettiğimizde; Mahallî, mülkî ve askerî makamların, bir üst makamlarıyla, Ġstanbul Hükümeti ve Ankara Hükümetiyle; Kuvâ-yı Milliye komutanla-rının veya sorumlulakomutanla-rının mülkî ve askerî makamlarla yapılan yazıĢmalar ile gayr-i Müslim ahaliden bizzat sadarete ve Yunan ĠĢgal Kumandanlığına gönderilen yazıları kapsamaktadır.

Belgelerin içeriğine baktığımızda ise; gayr-i Müslimlerin askerlik meselesi, casusluk yapmaları ve buna karĢı alınan tedbirler, daha önce Yunanistan‟a firar eden ancak mütareke-den sonra geri dönen Rumlara uygulanacak muamele, Aydın ve Muğla‟nın sahile yakın bölge-lerinde Rumların çete teĢkili ve asayiĢi bozmaları, Yunan iĢgaliyle birlikte Rumların da silah-lanarak iĢgale destek vermeleri gibi hususların yanında; iĢgalle birlikte daha önce huzur içeri-sinde yaĢadıkları bölgelere huzursuzluğun gelmeiçeri-sinden memnun olmayan ve Yunan iĢgalin-den Ģikâyet eiĢgalin-den aklıselim gayr-i Müslimlerin Yunan ĠĢgal Kumandanlığına yazdığı yazıları ihtiva eden belgeler bulunmaktadır.

(22)

- 9 - II. ġer’iye Sicilleri (ġS)

Kadılar tarafından tutulduğu için kadı sicilleri de denen “Şer‟iye sicilleri”; her çeĢit dava zabıtları, mukavele, senet, vakfiye, vekâlet, vesayet, tereke, taksim, evlenme ve boĢanma kayıtları ile narhlar ve esnaf teftiĢine ait belgeleri ihtiva etmekteydi. Buna ilaveten verilen hüküm ve kararları, devlet merkeziyle yapılan yazıĢmalarla, ferman, emir, divan tezkeresi gibi belgeleri de içermekteydi16

.

XIX. yüzyılın üçüncü çeyreğine kadar idari, siyasi ve iktisadi meseleleri aydınlatan ġer‟iye sicil kayıtları, özellikle Mecelle‟nin tanziminden sonra sınırlı bir alana münhasır kal-mıĢ ve neticede Cumhuriyet‟in ilanına kadar devam etmiĢtir17

.

ġer‟iye sicilleri Osmanlı taĢra toplumunun hayatını birebir yansıtması açısından önemli olduğu gibi gayr-i Müslim tebaanın ekonomik ve sosyal hayatta iĢgal ettiği mevki, Müslüman tebaa ile olan iliĢkileri, ticari sahadaki faaliyetleri noktasında oldukça doyurucu bilgiler vermektedir. Aydın ve MenteĢe Sancaklarına ait elimizde oldukça fazla sicil defteri bulunmaktadır ve bu da bize gayr-i Müslimlerin sosyal ve ekonomik hayatı ile ilgili sağlıklı değerlendirme yapabilme olanağı sunmaktadır. Ancak Aydın Sancağı‟nın merkez kazasına ait ġer‟iye sicillerine ait hiçbir defter Ģu an için elimizde bulunmamaktadır. Zira Yunan iĢgali esnasında Aydın‟da çıkan yangında bu defterlerin yanmıĢ olması kuvvetle muhtemeldir. Nazilli ġer‟iye sicilleri de günümüze ulaĢmayan kaynaklardan bir diğeridir.

Aydın ve MenteĢe Sancaklarına bağlı kazalara ait mevcut ġer‟iye sicillerinin tamamı Ġzmir Müzesi‟nde bulunmaktadır. Bu defterlerin mikrofilme aktarılmıĢ birer kopyası ise Ankara Milli Kütüphane‟de yer almaktadır. Biz de bu kopyalardan yararlanarak araĢtırmamızı yaptık. XX. Yüzyılın ilk çeyreğini kapsayan dönemde Aydın ve MenteĢe Sancaklarına ait bütün defterler tarafımızdan taranmıĢ ve gayr-i Müslimlerle ilgili çeĢitli konulara ait dava kayıtlarından yararlanılmıĢtır18

. Tespitlerimize göre, gayr-i Müslimlerle ilgili; Aydın‟ın Söke, Çine ve Karacasu kazalarına ait defterlerde bin beĢ yüz civarında; MenteĢe Sancağı‟nda ise Muğla, Marmaris, Milas, Bodrum ve Megri (Fethiye) kazalarına ait defterlerde toplam üç yüz civarında dava kaydı bulunmaktadır. Davaların içeriği özellikle Söke Kazası‟na ait davalarda

16 Ġsmail Hakkı, “ġer‟i Mahkeme Sicilleri”, Ülkü Mecmuası, C.IV, S.29, Ankara 1935, s. 366; Nuri Köstüklü,

Sosyal Tarih Perspektifinden Yalvaç‟ta Aile (1892-1908), Günay Ofset, Konya 1996, s. 13

17 Ömer Faruk Teber, “Osmanlı Devleti Adli Yapısında Bir Kesit: ġeri‟ye Sicilleri”, Erdem, C.12, S. 35, 2002, s.540

18 Aydın ve MenteĢe Sancaklarına ait ġer‟iye sicil defterleri için bkz: Ahmet Akgündüz, Şeriyye Sicilleri

Mahi-yeti, Toplu Kataloğu ve Seçme Hükümler, C. II, Türk Dünyası AraĢtırmaları Vakfı Yayınları, Ġstanbul 1988, s.

204-210; Taramalarımız sonucu gayr-i Müslimlere ait dava kaydı bulunan, Aydın Sancağıyla ilgili; Çine‟ye ait 6, Karacasu‟ya ait 1 ve Söke‟ye ait 25 defter olmak üzere toplam 32 defterden faydalanılmıĢtır. MenteĢe Sanca-ğıyla ise; Muğla‟ya ait 2, Milas‟a ait 8, Megri (Fethiye)‟ye ait 3, Marmaris‟e ait 2 ve Bodrum‟a ait 2 defter olmak üzere toplam 17 defterden istifade edilmiĢtir.

(23)

- 10 -

oldukça zengindir. Bunda Söke‟ye ait ġer‟iye sicil defteri sayısının fazlalığı ve sancakta yaĢayan gayr-i Müslim nüfusun neredeyse yarıya yakınının bu kazada yaĢıyor olması etkili olmuĢtur.

Aydın Sancağı‟na ait sicil kayıtlarında vekâletname, vasi tayini, miras, alacak, eytam sandığı, satıĢ, nafaka, veraset gibi günlük hayatı tanzim eden davaların yanında; hırsızlık, tecavüz, darp, sahtekârlık, kaçakçılık, silah kullanma, eĢkıyalık, firar gibi asayiĢi ilgilendiren dava örneklerini de görmek mümkündür. MenteĢe Sancağı‟na ait sicil kayıtları ise; vekâlet-name, vasi tayini, alacak, miras, eytam sandığı, satıĢ, nafaka ve mülk tecavüzü ile ilgili dava-lardan oluĢmaktadır. MenteĢe Sancağı‟na ait sicil kayıtlarındaki dava çeĢitliliğinin daha az ol-ması bu sancakla ilgili değerlendirmelerimizin bazı baĢlıklarda sınırlı kalol-masına neden olmuĢ-tur.

Milli Kütüphane‟nin mikrofilm kayıtlarında 330 numaralı Milas ġer‟iye Sicili‟nin Söke‟ye ait davalardan ve aynı Ģekilde 276 numaralı Söke ġer‟iye Sicili‟nin de Çine‟ye ait da-valardan oluĢtuğu görülmüĢtür. Bu defterlere ait dava kayıtlarını kullandığımızda dipnotta ön-ce Milli Kütüphane‟de kayıtlı olduğu Ģekilde kaynak gösterilmiĢ, hemen yanına da düzeltme açıklaması yapılmıĢtır.

AraĢtırma dönemimiz, Osmanlı‟nın en buhranlı dönemlerine denk geldiğinden, belge ve bilgi temininde sıkıntılarımız olmakla birlikte, elimizde yeterince ġer‟iye sicilleri gibi de-ğerli bir kaynağın bulunuĢu, sosyal ve ekonomik hayata ıĢık tutması açısından bize büyük fayda sağlamıĢtır. Bu araĢtırmamızda sicil kayıtları bizim en fazla istifade ettiğimiz kaynaktır.

III. Salnameler

Farsça kökenli bir kelime olan “salname” dilimizdeki “yıllık” kelimesiyle eĢ anlam-lıdır. Genel olarak geçmiĢ yılların veya bir yılın bütün olaylarını, her türlü icraatını, istatistik, ticaret, sanayi, iktisat, tarih, fen ve biyografi bilgilerini özet halinde vermek üzere her sene düzenlenip yayımlanan tabir olarak kullanılmaktaydı19. Bütün iktidar alanını kapsayan devlet

salnameleri ilk defa H.1263/M.1847 senesinden itibaren yayımlanmaya baĢlamıĢtır. “Salna-me-i Devlet-i Âliye-i Osmaniye” adıyla yayımlanan devlet salnameleri 1912 senesine kadar her sene düzenli olarak çıkarılmıĢtır. 1869 senesinde „Vilayet Salnameleri‟ ve sonraki za-manlarda diğer nezaretlere ait salnameler çıkarılmıĢtır.

Vilayet salnameleri; o vilayetin yönetimi, ekonomik yapısı, eğitimi, coğrafi ve tarihi bilgileri, nüfus, meslek ve iĢ imkânları ile diğer önemli bilgileri ihtiva etmekteydi. Bütün bu

19 Sertoğlu, a.g.e., s. 297

(24)

- 11 -

bilgilerin toplu halde bu kaynaklarda bulunması, vilayet tarihleri ve –araĢtırma alanımızla ilgili olarak – gayr-i Müslimlerin demografik ve sosyo-ekonomik durumları açısından büyük bir öneme sahiptir.

Aydın Vilayeti‟ne ait toplam 25 salname bulunmaktadır. H.1296-1326/M.1879-1908 seneleri arasını kapsayan bu salnamelerden zaman dilimi olarak araĢtırmamızı ilgilendiren 1899-1908 yılları arasına ait beĢ salname tarafımızdan incelenmiĢtir. Aydın Vilayet Salna-meleri‟nin çoğu Ankara ve Ġzmir Milli Kütüphanesi‟nde bulunmaktadır20

. Ankara Milli Kü-tüphanesi‟nde bulunan salnamelerin kopyaları, kütüphanenin bilgisayar ortamına aktarılarak araĢtırmacıların hizmetine sunulmuĢ durumdadır.

Salnameler, birçok konuda yararlanılan kaynaklardan olsa da, verilen bazı istatistik bilgileri noktasında dikkat edilmesi gerekmektedir. Özer Ergenç‟in de belirttiği gibi, salname-lerde “veriler incelendiğinde ve birbiriyle karşılaştırıldığında belli bir ölçüde tahmine dayandıkları ve bu nedenle tam anlamıyla gerçeği yansıtmadıkları izlenimi vermelerine”21

karĢın yine de araĢtırmamızla ilgili bazı hususlarda eksik bilgileri tamamlaması açısından bu kaynaklardan istifade ettik.

Bu salnamelerden gayr-i Müslimlerin sancak, kaza ve nahiye idarelerinde aldıkları görevleri, eğitim ve din kurumları ve vergi bilgileri noktasında faydalandık. Yalnız nüfusla ilgili diğer arĢiv kaynaklarıyla salnamelerdeki bilgiler uyuĢmadığında, biz diğer arĢiv kaynak-larını referans aldık. Örneğin 1326 (1908) yılına ait vilayet salnamesinde, Aydın‟ın Söke Ka-zası‟na ait nüfus cetvelinde, herhangi bir Ermeni ve Yahudi nüfusuna yer verilmemiĢtir22

. Oy-sa, XX. yüzyılın baĢlarından Milli Mücadele yıllarına kadar kazada Ermeni yaĢadığı; Söke Kazası‟na ait 1902 ila 1919 yılları arasını kapsayan mahkeme sicillerinden anlaĢılmaktadır. Zira bu sicil kayıtlarında, kazada Ermenilere ait müstakil bir mahalle vardı23. Yine 1916 yılında Söke‟de yaĢayan Ermenilerin, daha önce inĢa ettikleri kiliseleri için bir ruhsat talebinde bulundukları ve kazadaki Ermeni nüfusunun 131 kiĢi olduğu; BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi‟ne ait bir belgeden anlaĢılmaktadır 24. Bu bilgiler göz önüne alındığında, gayr-i

Müs-limlere ait nüfus bilgilerinin verilmesinde, salnameler yerine diğer kaynaklar tercih edilmiĢtir.

20 Hasan Duman, Osmanlı Salnâmeleri ve Nevsâlleri Bibliyografyası ve Toplu Kataloğu, C. I, Ankara 2000, s.81-82

21 Özer Ergenç, “Salnamelerde Ġzmir”, 1885-1985 Türkiye Ekonomisinin 100 Yılı ve İzmir Ticaret Odası

Sem-pozyumu, Ġzmir 1986, s.147

22

1326 (1908) AVS, s.474

23 Ermeni Mahallesi‟nde yaĢayan Ermenilerle ilgili dava kayıtları için bkz: Söke ġS 235, 45/161, 1320 (1902); Söke ġS 235, 198/250, 1321 (1904); Söke ġS 253, (yok)/78, 1330 (1912); Söke ġS 282, 176/124, 1336 (1917); Söke ġS 282, 105/236, 1337 (1919)

(25)

- 12 -

Dolayısıyla salnamelerdeki böyle hataların varlığı, bu noktada daha sağlıklı kaynakların kullanılması zaruretini ortaya koymaktadır.

Vilayet salnamelerinden baĢka Maarif Nezareti‟nin H.1317, 1318 ve 1321/ M.1899, 1900 ve 1903 yıllarına ait salnameleri de tarafımızdan incelenmiĢ ve Aydın ve MenteĢe san-caklarında yaĢayan gayr-i Müslimlerin eğitim hayatı ile ilgili bilgilerden istifade edilmiĢtir.

IV. Süreli Yayınlar

AraĢtırma dönemimizle ilgili olarak Ġzmir‟de çıkan “Ahenk, Köylü ve Anadolu” gazetelerinin Ġzmir Ahmet PriĢtina Kent ArĢivi‟nde (APĠKAM) bulunan eksikli koleksiyonları tarafımızdan taranmıĢ25

, gayr-i Müslimlerin sosyo-ekonomik hayatlarına ıĢık tutan bilgiler alınmıĢtır. Ġzmir‟de öteden beri yayınlanmakta olan bu gazeteler, yerel basının belli baĢlı tem-silcileri olup Birinci Dünya SavaĢı ve Milli Mücadele yıllarında yayın hayatlarına belirli süre-ler ara vermiĢ olsalar da varlıklarını devam ettirmiĢsüre-lerdi26. Adı geçen gazeteler, Aydın

Vilayeti‟nin merkezi olan Ġzmir‟de çıkmasından dolayı genellikle Ġzmir sancak merkeziyle ilgili doyurucu bilgilere sahip iken, araĢtırma alanımız olan Aydın ve MenteĢe Sancaklarıyla ilgili pek fazla bilgi ihtiva etmemektedir. Hatta MenteĢe Sancağı‟nda yaĢayan gayr-i Müslimlerle ilgili bu gazetelerde bilgiye rastlamak nerdeyse mümkün olmamaktadır. Buna rağmen gazetelerden elde edilen bilgileri Ģu Ģekilde sıralayabiliriz:

Birinci Dünya SavaĢı baĢlarında ve sonrasında Rumların mübadele durumu, mübadeleden dönen Rumların uygun yerlere yerleĢtirilmesi, emval-i metruke sorunu vb,

1908 yılında meydana gelen boykotaj ve Aydın Sancağı‟na yansıması,

1914 yılında gayr-i Müslimlere karĢı uygulanan boykotajın Aydın Sancağına yansıması, Devlet memuriyetinde görev yapan gayr-i Müslimlere ait bilgilerdir.

Netice itibariyle gazetelerden aldığımız bilgiler zengin bir içeriğe sahip olmasa da bazı konularda bize bilgi sunması bakımından önemlidir.

V. Hatıralar

Aydın ve MenteĢe Sancaklarında yaĢayan gayr-i Müslimlere dair bilgi veren kaynaklar-dan birisi de hiç Ģüphesiz hatıralardır. Özellikle M. ġefik Aker‟in „57. Tümen ve Aydın Milli Mücadelesi (1918-1920)‟27

adlı hatırat, Aydın ve Muğla‟nın 57. Tümen‟in sorumluluk saha-sında bulunmasaha-sından dolayı, bölgede yaĢayan gayr-i Müslimlerin mütareke dönemi ve Milli

25 Bu gazetelerin bazı nüshaları Ankara Milli Kütüphane‟de mevcuttur. Ancak eksikli de olsa en fazla koleksiyon Ġzmir (APĠKAM)‟de bulunmaktadır. Bkz: Eski Harfli Türkçe Süreli Yayınlar Kataloğu, C.I, Milli Kütüphane BaĢkanlığı Yayınları, Ankara 1987, s.4, 11, 103 ve 145

26 Zeki Arıkan, Mütareke ve İşgal Dönemi İzmir Basını (30 Ekim 1918-8 Eylül 1922), Atatürk AraĢtırma Merke-zi, Ankara 1989, s.5

(26)

- 13 -

Mücadele yıllarındaki tutum ve davranıĢları hakkında doyurucu bilgiler vermesi bakımından önemlidir. Hatıraların ve olayların belgelere dayanılarak verilmesi ve eserin “bir vesikalar mecmuası hüviyeti”ni taĢıması, bu kaynağın güvenirliğini artırmaktadır28

.

Batı Anadolu‟da Yunan iĢgalinin baĢladığı sıralarda Aydın Belediye BaĢkanı Yardım-cısı olarak görev yapan ve Aydın‟ın iĢgali sonrasında Çine‟ye gelerek Kuva-yı Milliye‟nin teĢekkülünde rol alacak on yedi kiĢiden birisi olan Asaf Gökbel‟e ait „Milli Mücadele‟de Ay-dın‟29

adlı hatıra da gayr-i Müslimlerin Aydın ve çevresindeki tutum ve davranıĢlarıyla ilgili bilgi veren diğer bir önemli kaynaktır.

Bunların yanında kısmen hatıra mahiyetinden olan Celal Bayar‟ın „Ben de Yazdım‟ adlı eserinin 6,7 ve 8. ciltleri ile Rahmi Apak‟ın „İstiklâl Savaşı‟nda Garp Cephesi Nasıl Kuruldu‟ adlı hatıralarda gayr-i Müslimlerin tutum ve davranıĢları ile Milli Mücadele yıllarındaki faali-yetlerine iliĢkin bilgi bulmak mümkündür30

.

AraĢtırmamızda yukarıdan beri tanıtmaya çalıĢtığımız arĢivler ve diğer kaynaklar esas alınmıĢ olup, bunun yanında konuyla ilgili mevcut telif ve tetkik eserler de gözden geçirilmiĢ-tir.

C. XIX. Yüzyılın Sonuna Kadar Osmanlı Devleti’nde Gayr-i Müslimlerin Yönetimine Genel Bir BakıĢ

Osmanlı Devleti‟nin en önemli özelliklerinden birisi de farklı etnik köken ve dinlere sahip olan insanları, baĢarılı bir Ģekilde yönetmesidir. Bu yönetim altında, Müslümanlar, Hıristiyanlar ve Yahudiler kendi kültürel yapılarını koruyarak barıĢ içinde birlikte yaĢamıĢlar-dı. Bir Ġslâm devleti olarak Osmanlılar, Ġslâm Hukuku‟ndaki „zimmet akdi‟ gereğince gayr-i Müslimlere din ve ibadet özgürlüğü tanımıĢ, onların can ve mal emniyetlerini garanti altına almıĢtır31. Bilindiği gibi Ġslâm Hukuku‟nda gayr-i Müslimler, Ġslâm devleti hâkimiyetinde

yaĢamayı kabul ettikleri takdirde, kendilerine „Allah ve peygamberin zimme‟si verilir ve böyle kimselere „zimmî‟ denirdi. Ġslâm ülkesinde devamlı oturan zimmîlere „gayr-i Müslim tebaa‟ veya „gayr-i Müslim reaya‟ da denirdi32. Zimmet antlaĢması ile zimmîlerin can ve mal

28

Nuri Köstüklü, Milli Mücadele‟de Denizli, Isparta ve Burdur Sancakları, Atatürk AraĢtırma Merkezi, Ankara 1999, s.XX

29 Asaf Gökbel, Aydın Milli Mücadelesi, CoĢkun Matbaası, Aydın 1964

30 Celal Bayar, Ben de Yazdım, C.6, Ġstanbul 1968, C.7, Ġstanbul 1969, C.8, Ġstanbul 1972; Rahmi Apak, İstiklâl

Savaşı‟nda Garp Cephesi Nasıl Kuruldu, TTK, Ankara 1990

31

Ġlber Ortaylı, “Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Millet Sistemi”, Türkler, C.X, (Ed. Hasan Celal Güzel), Ankara 2002, s.216

32 Zimme; himaye (koruma), sahip çıkma, koruma mecburiyeti, birinin emniyetini taahhüt etme gibi manalara gelmektedir. Abdülkadir ġener, “Ġslâm Hukukunda Gayr-i Müslimler”, Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu-

(27)

- 14 -

nulmazlıkları, vicdan ve ibadet hürriyetleri Ġslâm devletinin teminatı altına alınırdı. Böylece Ġslâm halifesi; ülkesinde oturma hakkı kazanan zimmîyi düĢmana karĢı korumakla mükellefti. Bunun karĢılığında da zimmî, Müslüman idareye bağlılığını ve sadakatini gösterip, cizye ödemekle yükümlüydü33

.

Bu çerçevede, diğer Ġslâm devletlerinde olduğu gibi, Osmanlı Devleti‟nde de gayr-i Müslim Osmanlı vatandaĢlarının hukukî statüsünün belirlenmesinde Ģer‟i hukukun önemli bir katkısı olmuĢtur. Ancak Osmanlı, kendi özel Ģartlarından kaynaklanan düzenlemeleri de sis-teme baĢarılı bir Ģekilde uyarlamıĢtır. Bu noktada Osmanlı‟nın zimmîlerle ilgili getirdiği en önemli yenilik, „millet sistemi‟ denilen bir yapı içerisinde gayr-i Müslim tebaaya özel bir ko-num sağlamasıdır34. Buna göre, Osmanlı Devleti‟nin hâkimiyeti altında bulunan toplulukları,

din ya da mezhep esasına göre yönetmesine, millet sistemi denilmekteydi. Din ya da mezhep-lerine göre gruplandırılan topluluklara „millet‟ adı verilmiĢti. Bu sistem içerisinde millet tabiri Arapça‟da muayyen bir sözü ya da vahiy kitabını kabul eden insan topluluğu anlamına gel-miĢ, klâsik Ġslâm literatüründe de millet terimi, din, mezhep ya da bunlara bağlı topluluk anlamında kullanılmıĢtır35. Din ve mezhep kıstası, Osmanlı Devleti‟ndeki kiĢileri

grup-landırmakta da esas olarak alınmıĢ ve çeĢitli ırk, din ve mezheplere mensup kiĢiler, etnik kö-kenlerine bakılmaksızın Türk, Rum, Bulgar, Arap olarak değil; Müslüman, Hıristiyan, Yahudi olarak dikkate alınmıĢlar ve gruplandırılmıĢlardı: Rum Milleti, Musevi Milleti gibi.

Bu genel bilgileri verdikten sonra Ģimdi de millet sisteminin ortaya çıkıĢı ve tarihi ge-liĢimine dair bazı bilgiler vermek istiyoruz. Osmanlı Devleti‟nde kuruluĢtan itibaren Müslü-man Türklerle gayr-i Müslimler iç içe yaĢamıĢlardı. Ancak bu dönemde devlet ile gayr-i Müslim reaya arasındaki iliĢkiler hukuki bir zemine oturtulmamıĢ, gayr-i Müslimlere hukuki bir statü tanınmamıĢtı36

. Gayr-i Müslimlere devlet yapısı içinde özerk bir statü verilmesi ve millet sisteminin genel çizgileri ile ortaya çıkması, II. Mehmet devrinde, Ġstanbul‟un Fethi‟nden sonra gerçekleĢmiĢtir. 1453 yılında Sultan Mehmet, Rum, Yahudi ve Ermeni

33

Gülnihal Bozkurt, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığında Gayrimüslim Osmanlı

Vatandaş-larının Hukuki Durumu (1839-1914), TTK, Ankara 1996, s.8; Cevdet Küçük, “Osmanlı Devleti‟nde „Millet

Sistemi”, Yeni Türkiye, 2000, S.32, s.408; Ahmet Özel, “Gayrimüslim”, İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ġstanbul 1988, s.418- 427; Ali ġafak, “Mukâyeseli Hukuk Açısından Azınlık Haklarına Kısa Bir BakıĢ (Osmanlı Uygulamasından Örneklerle)”, Yeni Türkiye, S.32, 2000, s.435

34 Gül Akyılmaz, “Tanzimat‟tan Önce ve Sonra Osmanlı Devleti‟nde Gayrimüslimlerin Hukuki Statüsü”, Yeni

Türkiye, 2001, S.38, s.671; Fatih Öztürk, “The Ottoman Millet System”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Ġstanbul 2010, S.16, s.71-75

35 Bilal Eryılmaz, “Osmanlı Devleti‟nde Farklılıklara ve HoĢgörüye Kavramsal Bir YaklaĢım”, Yeni Türkiye, 2000, S.32, s. 416; Nuri Adıyeke, “Islahat Fermanı Öncesinde Osmanlı Ġmparatorluğu‟nda Millet Sistemi ve Gayrimüslimlerin YaĢantılarına Dair”, Osmanlı, C.4, (Ed. Kemal Çiçek/Cem Oğuz), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s.255; Ortaylı, a.g.m., s.217; Athanasia Anagnostopoulou, “19.Yüzyıl-20 Yüzyıl BaĢı Ön Asya Rum Ortodoks Cemaati‟nin Durumu”, Birikim, Ġstanbul 1995, S.73, s.24

Referanslar

Benzer Belgeler

[r]

[Concor] - [康肯錠] 返回 藥品介紹 藥師 藥劑部藥師 發佈日期 2010/02/11 <藥物效用>

He has published widely on various aspects of second language acquisition and language learning motivation, and he is the author of several books, including Research

TAKE INTO CONSIDERATION CONSIDER REGARD YAYMAK SEND OUT SEND OFF GIVE OUT GIVE OFF EMIT ÜRETMEK PRODUCE MANUFACTURE COME UP WITH UYGUN SUITABLE PROPER APPROPRIATE CONVENIENT

Berthe Gaulis, Adana’dan Beyrut üzerinden ülkesine döndükten sonra, Mustafa Kemal Paşa’ya da söz verdiği gibi, Türk davası lehinde çalışmalarını sürdürmüştür.

Bu çalışma streptozotosin (50 mg kg -1 ) ile Tip 1 diyabet oluşturulan ratlarda zakkum ( N. oleander ) çiçeğinden elde edilen etanolik liyofilize ekstresinin

ÖZ Din ve felsefe arasında bir çatışma söz konusu mudur? Bu soru gerek Yahudi ve Hıristiyan gerekse Müslüman olsun bir dine inanan düşünürlerin çoğunu