1831 yılından itibaren Osmanlı Devleti‟nde yapılan nüfus sayımları, belirli gerekçelere dayanarak yapılmaktaydı. XX. yüzyılın hemen baĢlarında da böyle bir nüfus sayımına ihtiyaç duyulmuĢ ve 1905/6 ile 1914‟te olmak üzere iki defa daha sayım yapılmıĢtı. Nitekim 1905/6 sayımı, hem teknik hem de siyasal nedenlerle yapılmıĢtı. Bu sayımın yapılması kararının ardındaki siyasi gerekçe Rumlar, Bulgarlar, Sırplar ve daha az bir oranda da Makedonya ve Trakya‟daki Vlahlar arasındaki milliyetçi mücadelelere dayanıyordu. Bu cemaatler, kendi yurttaĢlarının belli bir Hıristiyan cemaatinin önderi, özellikle de yerel Ortodoks kiliselerinin rahipleri olarak atanması için çalıĢıyorlardı. Böyle bir ortamda nüfus istatistikleri tartıĢ- malarına bir son vermek üzere Babıâli, yerel cemaatlerin temsilcilerinin katılımı ve desteğini alarak yeni bir sayımın yapılmasına karar verdi ve sayımı üç ay gibi kısa bir sürede sonuçlan- dırdı176
.
Bu sayım sonuçlarına göre, Osmanlı Devleti‟nin nüfusu 20.884.630‟a ulaĢmıĢtı. Nü- fusun cemaatlere göre dağılımı ise; Müslümanlar 15.518.478 (%74,26), Rumlar 2.822.773 (%13,5), Ermeniler 1.050.513 (%5,03), Yahudiler 256.003 (%1,23) ve diğer unsurlarla yaban- cılar 1.231.850 (%5,98) olarak tespit edilmiĢti177. 1906‟da Müslümanların ve gayr-i Müslim-
lerin genel nüfus içindeki oranı, XIX. yüzyılın sonlarıyla kıyaslandığında, çok az bir iniĢ- çıkıĢla, hemen hemen aynı seviyede bulunuyordu. Bu sayımda Aydın Vilayeti‟nin nüfus duru- mu ise Ģu Ģekildeydi178
:
Tablo-2: 1905/6 Genel Nüfus Sayımına Göre Aydın Vilayeti‟nin Nüfus Durumu
Sancak Müslüman % Rum % Ermeni % Yahudi %
Diğer (Katolik, Bulgar ve Yabancı) % Toplam Ġzmir 341.436 54,1 193.280 30,6 12.273 1,94 24.633 3,90 58.502 9,28 630.124 Saruhan 354.427 87 44.213 10,9 4.534 1,12 3.528 0,87 846 0,20 407.548 Aydın 216.493 87,1 27.344 11,1 836 0,34 2.909 1,17 725 0,29 248.307 Denizli 250.288 98,4 3.397 1,33 630 0,25 39 0,02 254.354 176 Karpat, a.g.e., s. 75
177 Osmanlı İmparatorluğu‟nun ve Türkiye‟nin Nüfusu 1500-1927, (Haz. Cem Behar), C.2, Devlet Ġstatistik Ens- titüsü, Ankara 2003, s.55-57; S.J. Shaw, “The Ottoman Census System and Population, 1831-1914”, s.13 178 Karpat, a.g.e., s.201
- 39 - MenteĢe 168.908 90,2 16.871 9,01 14 0,01 1451 0,77 4 0,01 187.248 Toplam 1.331.552 (%77,1) 285.105 (%16,50) 18.287 (%1,07) 32.521 (1,89) 59.356 (3,44) 1.727.581 (%100)
Yüzyılın baĢında vilayette toplam nüfus içerisinde Müslümanların/Türklerin oranı %77,1 olarak görülüyor ki, bu oran devletin genel nüfusu içerisindeki Müslüman oranından (%74,26) biraz fazlaydı. Vilayet içerisinde gayr-i Müslim nüfusun en fazla bulunduğu sancak, vilayet merkezi olan ve tabiatıyla ticarî faaliyetin en fazla geliĢtiği Ġzmir‟di. Ġzmir‟i Saruhan Sancağı izliyordu. Saruhan‟dan sonra sırasıyla Aydın, MenteĢe ve Denizli sancakları geliyor- du.
Vilayette Rumlar en fazla Ġzmir Sancağı‟nda bulunuyordu. Ġkinci sırada ise Aydın yer alıyordu. Biraz sonra detaylı bir Ģekilde ifade edeceğimiz gibi, Aydın Sancağı‟nın da umumi- yetle, sahile yakın kesimlerde ikamet ediyorlardı. MenteĢe Sancağı ise, Rum nüfusuna sahip olma oranı bakımından dördüncü sırada yer alıyordu.
Vilayette %1,07 gibi oldukça düĢük bir nüfus oranına sahip olan Ermenilerin genelde Ġzmir Sancağı‟nda yaĢadıkları görülüyordu. Aynı Ģekilde Aydın‟da da az bir nüfusa sahip olan Ermenilerden, MenteĢe Sancağı‟nda sadece 14 kiĢi bulunuyordu.
Vilayetin genel nüfus durumuna göz attıktan sonra Ģimdide Aydın ve MenteĢe Sancak- larının kaza kaza nüfus oranlarını vererek gayr-i Müslimlerin sancaklardaki nüfus dağılıĢını değerlendirmek istiyoruz. Ancak burada bir hususun altını çizmekte fayda görüyoruz. Yuka- rıda da ifade ettiğimiz gibi, gayr-i Müslimlerin nüfus durumuyla ilgili, bize bilgi sağlayan kaynaklardan birisi de vilayet salnameleridir. Salnamelerde, gayr-i Müslimlerin sancak, kaza ve hatta nahiyelerdeki nüfus dağılıĢına kadar bilgiler yer almaktadır. Ancak, salnamelerdeki nüfus bilgileri çok dikkatli incelendiğinde, rakamlar arasında tutarsızlıkların olduğu görül- mektedir179. Ayrıca zikredilen yıllarda, bazı kazalarda gayr-i Müslim yaĢamasına rağmen, buradaki gayr-i Müslim nüfusu ile ilgili herhangi bir nüfus bilgisi verilmediği görülmektedir. Örneğin 1326 (1908) yılına ait vilayet salnamesine göre, Aydın‟ın Söke Kazası‟nda herhangi bir Ermeni ve Yahudi nüfusu bulunmuyordu180. Oysa yukarıda da ifade edildiği üzere, bu
dönemde Söke‟de Ermenilere ve Yahudilere ait birer müstakil mahalle mevcuttu. Bunun için,
179 Örneğin, Bodrum Kazasına ait nüfus bilgilerinin toplamlarında tutarsızlıklar mevcuttu. Bkz: 1319 (1901) AVS, s. 385; Diğer bir örnek ise, Milas Kasabası‟nda Rum nüfusu 1.381 olarak gösterilirken kaza genelinde Rum nüfusu 890 olarak verilmiĢtir. Bunun için bkz: 1323 (1905) AVS, s.387
180
1326 (1908) AVS, s.474; Her ne kadar J. McCarthy, baĢta Aydın Vilayet Salnameleri olmak üzere, devletin batı vilayetlerine ait salnamelerin güvenle kullanılabileceğini ifade etse de, zikredilen hususlar göz önüne alındığında, bu bilgilere ihtiyatlı yaklaĢmanın zarureti ortaya çıkmaktadır. J. McCarthy‟nin bu hususla ilgili değerlendirmeleri için bkz: Justin McCarthy, Müslümanlar ve Azınlıklar, (Çev. Bilge Umar), Ġnkılâp Kitabevi, Ġstanbul 1998, s.178
- 40 -
gayr-i Müslimlerin sancak içerisindeki nüfuslarıyla ilgili bilgileri salnamelerden değil de, Os- manlı Devleti‟nin son nüfus sayımı olan 1914 yılına ait nüfus bilgilerinden vermek istiyoruz. Bilindiği gibi, son Osmanlı sayımı 1914 yılında gerçekleĢtirilmiĢti. Fakat bu sayım, bizzat mahallinde değil, taĢradaki nüfus idarelerinin yıl içindeki değiĢikliklerle ilgili verdikleri bilgiler dikkate alınarak yapılmıĢtı181. Bu Ģekilde tespit edilen verilere göre Aydın ve MenteĢe
Sancaklarının nüfus bilgileri Ģu Ģekildeydi:
Tablo-3: 1914 Nüfus Ġstatistiğine Göre Aydın Sancağı‟nın Nüfus Durumu182
Kaza Müslüman % Rum % Ermeni % Yahudi %
Diğer (Katolik, Bulgar ve Yabancı) % Toplam Aydın 82.163 84,28 9.702 9,95 245 0,25 2.560 2,62 2.821 2,9 97.491 Bozdoğan 33.298 98.75 406 1,2 11 0,03 3 0.01 1 0.01 33.719 Çine 32.376 97,92 651 1,97 2 0.01 30 0.1 33.059 Karacasu 18.865 98,84 221 1,16 19.086 Nazilli 50.719 93,14 2.699 4,95 543 1 463 0,85 30 0,06 54.454 Söke 20.028 54,17 16.720 45,2 133 0,37 95 0,26 36.976 Toplam (Sancak) 237.449 (%86,4) 30.399 (%11,1) 934 (%0,33) 3.151 (%1.14) 2.852 (%1.03) 274.785 (%100)
Görüldüğü gibi, 1914 yılında sancakta yaĢayan gayr-i Müslim unsurların genel nüfus içerisindeki oranı %13 civarındaydı. Müslüman/Türk nüfusun ise, % 86 gibi oldukça fazla bir orana sahip olduğu görülüyordu. Sancakta bulunan Rumların hemen hemen yarısı Söke Kaza- sında yaĢıyordu. Söke‟nin de kaza merkezi ile Kelebiç, Domatça, Bağarası, Yeniköy gibi sa- hile yakın köylerinde yoğun olarak yaĢıyorlardı. Söke‟den sonra yoğun olarak bulundukları ikinci kaza, sancak merkezi olan Aydın Kazasıydı. Burada da demiryoluna yakın Ġneabad, Sobice, Karahayt ve KöĢk gibi ekonomik faaliyetlerin yoğun olarak görüldüğü nahiyelerde yaĢıyorlardı.
Ermeniler ise daha çok Nazilli, Aydın ve Söke Kazalarında yaĢıyordu. Ancak nüfus içerisindeki oranları oldukça düĢüktü. Karacasu Kazasında ise hiç Ermeni yaĢamıyordu. San- cakta bulunan Yahudiler de yerleĢim yerleri olarak Aydın, Nazilli ve Söke gibi ekonomik faa- liyetlerin canlı olduğu kazaları tercih etmiĢlerdi. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, Ermeni ve Yahudilerin umumiyetle kaza merkezlerinde yaĢadıkları görülüyordu ki, buralar ekonomik faaliyetlerin nispeten geliĢtiği yerlerdi. Ama her halükarda -Söke‟yi istisna edecek olursak-
181
Güler, a.g.e., s.23 182 Karpat, a.g.e., s.212
- 41 -
kazalar bazında Türklerin nüfus ağırlığı %84-98 aralığında yer alıyordu ve gayr-i Müslimler bütün kazalarda azınlık durumunda idi.
Tablo-4: 1914 Nüfus Ġstatistiğine Göre MenteĢe Sancağı‟nın Nüfus Durumu183
Kaza Müslüman % Rum % Ermeni % Yahudi %
Diğer (Katolik, Çingene ve Yab.) % Toplam Muğla 61.576 96,8 2.008 3,15 4 0.04 1 0.01 63.589 Bodrum 15.468 78,5 4.042 20,4 3 0.05 203 1,05 19.716 Köyceğiz 23.716 95 727 2,9 5 0,02 120 0,02 404 2,06 24.972 Marmaris 15.040 87,5 2.082 12,1 69 0,39 4 0,01 17.195 Fethiye 36.734 83 7.394 16,6 217 0,4 44.345 Milas 36.382 88,6 3.670 8,95 1.005 2,45 41.057 Toplam (Sancak) 188.916 (89,6) 19.923 (9,44) 12 (0,01) 1.615 (0,75) 408 (0,2) 210.874 (100)
1914 yılında MenteĢe Sancağı‟nda Müslüman/Türk nüfus oranı takriben %90 civarın- da iken gayr-i Müslim oranı ise %10 dolaylarında idi. Gayr-i Müslimler içerisinde en büyük paya Rumlar sahipti ve onları Yahudiler takip ediyordu. Ermenilerin ise nüfusu oldukça düĢük bir seviyede bulunuyordu. Sancak içerisinde kısmen de olsa, düzenli bir nüfus dağılıĢına sahip olan Rumlar, sahile yakın olan Fethiye ve Bodrum gibi kazalarda yoğun olarak yaĢıyorlardı. Gayr-i Müslim unsurlardan olan Yahudiler de Rumlar gibi, hemen her kazaya dağılmıĢ bir vaziyette bulunuyorlardı. Ama yoğun olarak Milas Kazası‟nda yaĢıyorlardı. Rumlar ve Yahudiler, genellikle ekonomik faaliyetlerin canlı olduğu kaza veya nahiye merkezlerinde ikamet ediyorlardı.