B. Eğitim-Öğretim Kurumları
IV. Mektep ĠnĢa ve Tamiri
Tanzimat Fermanı‟nda, gayr-i Müslimlerin kendi okullarını tamir etmelerine, bakımını yapmalarına izin veriliyor, ancak bu gibi kurumların yeniden açılabilmesi izne tâbi tutulu- yordu. 1856 Islahat Fermanı‟yla da, bütün cemaatlerin sanat, sanayi ve genel eğitim verecek okullarını açmalarına yetki verilmiĢ, denetimlerinin devlet tarafından yapılacağı hükme bağ- lanmıĢtı701
.
Gayr-i Müslimlerin mektep açma ve tamiri ile ilgili en önemli düzenleme 1869 Maârif-i Umûmiye Nizamnamesi ile mümkün olmuĢtu. Nizamnamenin 129. Maddesi gayr-i
699 Söke‟de açılan mektepler, Söke Piskoposluğu‟na değil, KuĢadası ve AlaĢehir Metropolitliklerine bağlıydı. Belgelerde de, XX. Yüzyıl baĢlarında Söke Piskoposluğunun Aydın Metropolitliğine değil KuĢadası Metro- politliğine bağlı olduğu görülmektedir. BOA A.{DVNSGMC.d. 4, s.54; Gayr-i Müslim mekteplerinin giderleri, cemaatlere ait vakıflar aracılığıyla karĢılanmaktaydı. Nitekim Giresun‟da yaĢayan Ermeni ve Rumlara ait mek- teplerin giderleri de buradaki kilise vakıfları aracılığıyla karĢılanmaktaydı. Bkz: Oktay Karaman, “Giresun Kazası‟nda Müslim-Gayrimüslim Münasebetleri ve Gayrimüslimlerin Durumları (XIX. Yüzyıl Sonu-XX. Yüzyıl BaĢları)”, Başlangıçtan 20.Yüzyıla Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25-26 Mayıs 2005), C.I, s.649
700
Ertan Gökmen, “Aydın Vilayeti Ġdadî Mektepleri” OTAM, S.23, Bahar 2008, s.115 701 Vahapoğlu, a.g.e., s.41 ve 60
- 143 -
Müslimlerin ve yabancıların yeni bir okul açarken dikkat edecekleri hususları düzenlemiĢti. Nizamnamenin bazı maddeleri daha sonra yapılan düzenlemelerle değiĢtirilmesine rağmen XX. Yüzyılın baĢlarında bile gayr-i Müslimlerin okul açma iĢleri, bu nizamnamenin 129.maddesine göre yürütülmekteydi702. Bu maddeye göre, gayr-i Müslim cemaatler tarafın-
dan açılan okullar ücretsiz olacak, okulların kuruluĢu ve iĢletilmesi ile ilgili harcamalar kurumu kuran Ģahıs veya kurumlar tarafından karĢılanacak, bu okullarda ders verecek öğretmenlerin diplomaları, ders programları ve kitaplarının genel ahlak ve devlet politikalarına uygunluk açısından Maârif Nezareti veya vilayet maarif müdürlüğünce tasdik edilecekti. Bu Ģartları taĢıyan okulların açılması için ruhsat verilecekti. Dolayısıyla bu Ģartlar “kâmilen mevcut olmadıkça mekâtib-i husûsiye küşâdına ve devamına ruhsat” verilmeyeceği ve “hilâfına hareket vukûu tarihinde men‟ ve sed” edileceği belirtilmiĢti703. Örneğin, Milas Kazası‟nda Musevilere ait bir sıbyan mektebi, yukarıdaki Ģartlara riayet edilmediği gerekçesiyle kapatılmak istenmiĢti. Bir Ģikâyet üzerine MenteĢe Mutasarrıflığınca yapılan teftiĢ neticesinde, mektepte Haham Yakotira Efendi‟nin Ģahadetnamesiz (diplomasız) “tedris ve ta‟lim” yaptığı anlaĢılmıĢ ve mektebin kapatılmasına karar verilmiĢti. Ancak Milas Musevileri Maarif Nezareti‟ne bir dilekçe göndererek durumlarını izah etmiĢ ve mektebin kapatılmamasını istemiĢlerdi. Milas Kazası Musevîlerinden Musanî Kapiloto imzasıyla 28 TeĢrinievvel 1317 (4 Kasım 1901) tarihinde Nezarete gönderilen mektup Ģöyleydi:
“…takdim edilen pişgâh-ı âlîleri kılınan istidâ‟-yı çâkirânemizden müsteban olacağı (açık olacağı) vechile bugün esefengiz bir vaziyette bulunmakta olduğumuzdan ve saâdetimiz zât-ı âli-i âsifânelerinden menût ve mütevekkıf olmakla (mutluluğumuz zat-ı âlilerine bağlı olmakla) merhamet-i sâmîlerine ilticâ etmeye ictisâr eyledik (cesaret ettik) zirde mümzî (imzası olan) kulları ile cemaatimizin ekserîsi Haham Yakotira Efendi‟nin 25 sene evvel ibadetimizi ve kendimize iktifa edecek kadar yazı tahsil etti idik. Mûmaileyhden her cihetden istifade etdiğimizden husûsan medresesinde çocuklarımıza da tedris etmek için rica edip iktidarımıza göre ücret veriyoruz. Bundan maâda (başka) ücret vermeye kudreti olmayan talebelere de sevap için meccânen tâlim etdiriyor. Mûmaileyhden ne kadar memnun olduğumuzu târif gayr-i kâbildir. Bâhusus tâlim-i sıbyan her din ve milletde serbest olup evvela kendi dinini belleyecek kadar okuyup yazı öğrenmek için ruhsata lüzum yok iken maâriften tedris ruhsatını haiz olmadığından Milas Kazası Kaymakamı her ne kadar beis yoktur demiş ise de maârif âzâsından rüşdiye muallimi tedrisine mümânaat edilmek üzere maarif müdürüne bi‟t-teşvik onun vesâtatıyla (vasıtasıyla) mektebin kapattırılacağı mesmu‟-ı acizânemiz oldu (mektebin kapatırı- lacağını haber aldık). Mâlum-ı mezkurden okuyan mahdumlarımız henüz 5-6 yaşlarında olup şimdilik
702 Ali Güler, “Osmanlı Devleti‟nde Gayrimüslimlerin Din-Ġbadet, Eğitim-Öğretim Hürriyetleri ve Bu Bakımdan „Kilise Defterleri‟nin Kaynak Olarak Önemi (4 Numaralı Kilise Defteri‟nden Örnek Fermanlar)”, OTAM, S.9, Ankara 1998, s.171
- 144 -
bu derslerden başka okuyamazlar. Kulları maârifin terakkisi uğrunda ve evlatlarımız devlet ve millete hayırlı yetiştirmek için canımızı feda ederiz inşallah ilerde Türkçe ve Fransızca lisanlarının kıraatlerini ve sarflarını öğretmek için iktidarımıza göre müsteid (kabiliyetli) bir muallim nasb ve tayin edeceğiz. Tahsil-i ulûm ve fünûna yarayacak talebelerin çoğu fakir olduğumuz cihetle zengin takımlarımız açtıkları mektepte kabul etmiyorlar. Hatta sefâlette yaşayan sekiz-on tilmîzi (talebeyi) tard etdiler. Bu mekteb de millet mektebi olub ibtidâiye dersleri tedrîsi olunmaz. Sıbyanlarımız ise o mektebe devam edecek derecede değildirler. Her halde yalnız Yakotira Efendi‟nin ders vermesine mütevekkıf ve bundan istifâdemiz vardır. Efendi-i mâmaileyh ders vermez ise tâ‟rif ve beyandan müstağnî olduğu üzere adeta ve hâşâ Cenâb-ı Hakka ibâdet etmek ne demek olduğunu bilmeyerek her ahlak ve mesalik-i zemîyeyi (kötü meslekleri) iktisap edip ve câhil kalarak sokaklarda sürünecekleri ve müebbeden (ebedi) cehâlet ve zulmet içinde kalacakları bedîhîdir. Şimdi ise sokaklarda sürünmekdedirler. Mademki sıbyanlarımızın tedrîsi Kanunnâme-i Hümâyun ahkâmınca ruhsat istihsâline mütevakkıftır lutfen ve merhameten âcizlerimizin evlatlarımızın din ve diyânetlerini öğrenmeyerek her bir fenalığa sülûk ettirmemek üzere bu gibi mektebe ruhsat muktezî ise bir kat‟a ruhsatnâmenin bir an evvel i‟tâ ve irsâlini istirhâm ve intizâr eyleriz.”
Maarif Nezareti yukarıdaki dilekçeyi alınca Aydın Vilayeti‟ne 13 TeĢrinisani 1317 (26 Kasım 1905) tarihinde bir tezkire göndererek; Milas‟taki Musevi çocuklarının devam ettikleri mektebin diploması olmayan bir Ģahsın muallimliği nedeniyle kapatılmasının, çocukların tahsilini olumsuz etkileyeceği ve kapatılmak istenen mektebin daha önceden açılmıĢ oldu- ğunun anlaĢılmasından dolayı Haham Yakotira Efendi‟nin imtihana tabi tutulmasını istemiĢti. Yapılacak imtihan neticesinde ehliyetine itimat edilirse kendisine bir ehliyetname, mektebe de bir ruhsatname verilmesi tembih edilmiĢti. Ayrıca Nezaret, Mekâtib-i Gayr-i Müslime ve Ecnebiye MüfettiĢliği‟nin de sorunun bu Ģekilde hallinin uygun olacağı yönünde karar bildir- diğini ifade etmiĢti.
Aydın Vilayeti‟nden Maârif Nezareti‟ne gönderilen 15 Kânunusani 1317 (28 Ocak 1902) tarihli cevabî yazıda; Mekâtib-i Gayr-i Müslime ve Ecnebiye MüfettiĢliği‟nin görüĢü doğrultusunda MenteĢe Mutasarrıflığı‟nın da Musevilere ait mektebin kapatılmayıp “ruhsat-ı resmiyeye rabtı”nın daha uygun olacağı yönünde karar aldığı ve mektep için bir ruhsat düzenlendiği ifade edilmiĢti. Maarif Nezareti de 31 Kânunusani 1317 (13 ġubat 1902) de mahallinde alınan kararı onaylayarak Milas Musevi Mektebi‟nin eğitim öğretime devam etmesine olur vermiĢti704
.
Gayr-i Müslimler inĢa edecekleri okulun alanı, ölçüleri ve yapılacak masrafın nereler- den karĢılanacağına dair bilgileri vilayete bildiriyorlar ve vilayet de bu bilgileri Bâb-ı Ali‟ye
- 145 -
gönderiyordu. Daha sonra ġurâ-yı Devlet‟te görüĢülen talep uygun görülürse okul yapımına müsaade ediliyordu. Örneğin, Aydın Kasabası‟nda yaĢayan Museviler, küçük çocukları için bir mektep inĢa etmek istemiĢler ve mektebi de, istasyon yakınlarında Fransız tebaasından olup Paris‟te ikamet eden Musevi Jojer Lohen adlı Ģahsa ait üç dönüm arazi üzerine yapmayı düĢünmüĢlerdi. Mektep, uzunluğu 23, geniĢliği 10,5 ve yüksekliği de 4 metre ebatlarında, 12 kapılı ve 24 pencereli olarak yarım kargir Ģeklinde inĢa edilecekti. Bunun için lazım olan 100.160 kuruĢun bir kısmı yardım yoluyla (200 lira daha önce toplanmıĢtı) bir kısmı da Alyans Ġsrailit Cemiyeti tarafından karĢılanacaktı. Aydın‟da yaĢayan Musevi cemaatinin “mecmûu 390 hanede 1054 nüfus zükuru hâvi olup bunların henüz mektepleri bulunmadığından böyle bir mektebe ihtiyaçları” vardı. Aydın Vilayeti‟ne intikal eden bu talep Vilayet Ġdare Meclisi‟nce değerlendirilmiĢ ve inĢasında hali hazırda bir mahzur olmadığının anlaĢılması neticesinde, vilayetçe hazırlanan mazbata 7 Mart 1321 (20 Mart 1905) tarihinde ġura-yı Devlet‟te görüĢülmek üzere Bâb-ı Âli‟ye havale edilmiĢtir. ġûra-yı Devlet de, Aydın‟daki Musevilerin mektep inĢa etme talebini değerlendirmiĢ ve 17 Mayıs 1321 (30 Mayıs 1905) tarihinde Musevi çocukları için bir mektep yapılmasını uygun bulmuĢtur705
.
Gayr-i Müslimlerin mektepleri genellikle kilise veya havraların bahçesinde yer al- maktaydı. Yeni yapacakları mektepler için de öncelikle kilise veya havraların bahçelerini tercih etmekteydiler. Nitekim Rum Patrikliği tarafından Adliye Nezareti‟ne yapılan baĢvuruda, Fethiye (Megri) Kasabası‟nda yaĢayan Rum çocuklarının eğitimi için bir mektebe ihtiyaç duyulduğu ve mektebin kasabada yaĢayan 380 Rum ve 4 Yahudi ile 45 yabancıya hitap edeceği belirtilmiĢti. Mektebi kasabadaki Aya Nikola Kilisesi‟nin bahçesine yapmayı uygun görmüĢlerdi. Yapılacak okulun masrafını ahaliden Hacı Nikola Loyezidi karĢılayacaktı. Mektep, uzunluğu 25, geniĢliği 25 ve yüksekliği de 7 metre ebatlarında olacaktı. Netice itibariyle Rumların talebi vilayete intikal etmiĢ, mahallinde yapılan tahkikattan sonra düzenlenen mazbata vilayetten Adliye Nezareti‟ne gönderilmiĢti. Rumların mektep inĢa talebi ġûra-yı Devlet‟te 23 Nisan 1896‟da görüĢülerek uygun bulunmuĢ ve ruhsat verilmesine karar verilmiĢtir706. Görüldüğü gibi gayr-i Müslimlerin eğitim ve öğretim hürriyeti ile ilgili olarak
705 BOA ġD, 1423/7, Lef. 1-5
706 BOA ġD, 1396/1, Lef. 1-9; Nizamnamenin 129. Maddesi gereğince gayr-i Müslimler ihtiyaçları doğrul- tusunda okullarını daha serbest bir Ģekilde inĢa etmekteydiler. Bu konuda kendilerine bir zorluk çıkarılmamıĢtır. Ancak özellikle Rumların yeni yaptıkları okulların geniĢlik-uzunluk ölçülerinin eskiye nazaran biraz daha geniĢlediği görülmekteydi. Böyle yapmalarındaki amaç, ileride bu okulların Rum teĢkilatları tarafından değiĢik amaçlar için de kullanılması düĢüncesiydi. Örneğin, Aydın Vilayeti içerisinde yer alan Seydiköy Nahiyesi‟nde Rumların yaptırdığı mektebin uzunluğu 37, geniĢliği 26 ve yüksekliği ise 9,5 metre olacaktı. Üç kapılı ve 48 pencereli olarak inĢa edilecek mektebin bir nahiye için bu Ģekilde oldukça büyük yapılması dikkat çekiciydi.
- 146 -
Osmanlı Devleti uygulamada her türlü kolaylığı göstermekteydi. Genellikle bu tür durumlarda taleplerin geri çevrilmediği görülmüĢtür707. Aydın ve MenteĢe Sancaklarından da verilen
örneklerde görüleceği üzere devlet, nizamname hilafına dahi olsa gayr-i Müslimlerin lehine kararlar almıĢ ve her ne Ģekilde olursa olsun gayr-i Müslimler mağdur edilmemiĢtir.
Bunun için bkz: Ġlknur Polat, “Türk Yunan ĠliĢkileri Çerçevesinde Rum Eğitim-Öğretim Kurumlarının Yeri ve Önemi”, Üçüncü Askeri Tarih Semineri, Tarih Boyunca Türk-Yunan İlişkileri, Ankara 1986, s.446
- 147 -
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
GAYR-Ġ MÜSLĠMLERĠN PROPAGANDA, CASUSLUK, EġKIYALIK VE ÇETE FAALĠYETLERĠ ĠLE DĠĞER ASAYĠġ OLAYLARI
A. Yunan Propagandası ve Casusluk Faaliyetleri
Yunanistan bağımsız bir devlet olduktan sonra bütün dıĢ politikasını, Osmanlı Devletinin topraklarından kazanım elde etme üzerine kurmuĢ ve yayılmacı bir politika takip etmeye baĢlamıĢtı. Merkezi Ġstanbul‟da olan ve “Megali İdea” diye adlandırdığı Bizans Ġmparatorluğunu canlandırma politikası için de “Etnik-i Eterya Cemiyeti”ni kurmuĢtu. Nite- kim Etnik-i Eterya Cemiyeti‟nin programında; Batı Trakya, Selanik, Ege Adaları, Girit Adası ve Batı Anadolunun Yunanistan‟a ilhakı, Pontus Rum Devleti‟nin yeniden kurulması, Ġstan- bul‟un ele geçirilmesi ve Bizans Ġmparatorluğunun diriltilmesi yer almaktaydı708
. XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti zayıflamıĢ olmasına rağmen, Yunanistan yukarıdaki emellerini gerçekleĢtirmek için Osmanlı ile tek baĢına mücadele edecek askeri, ekonomik ve siyasi güce sahip değildi. Dolayısıyla Girit ve Teselya‟da uzunca bir süre propaganda ve kıĢkırtma giriĢiminde bulunmuĢsa da Osmanlı ile herhangi bir savaĢa giriĢmemiĢti709
.
Yunanistan, Osmanlı Devleti‟nden ilk toprak kazanımını Ġngiltere‟nin ön ayak olma- sıyla, hiç savaĢmadan Yedi Ada‟yı alarak gerçekleĢtirmiĢti. Ayrıca 1877-78 Osmanlı-Rus SavaĢı‟ndan sonra ortaya çıkan durumdan istifade ederek Girit‟te isyan çıkarmıĢ, 1881‟de Te- selya ve Norda‟yı ele geçirmiĢti. 1895‟te Girit‟te Etnik-i Eterya Cemiyeti‟nin çabalarıyla baĢ- latılan ayaklanma, 1897‟de Yunanistan‟ın doğrudan müdahalesiyle geniĢlemiĢ ve yaklaĢık bir ay süren bu savaĢta Yunanistan ağır bir yenilgi almıĢtı. 1897 Osmanlı-Yunan Harbi‟nden Yunanistan‟ın hezimete uğrayarak çıkması, Yunan geniĢlemesini bir müddet için durdurmuĢ- tu710. Ancak 6 Ekim 1910 tarihinde iktidara gelen Venizelos, fırsatları değerlendirerek, Yunan “Megali İdea”sı düĢünü gerçekleĢtirmek için fırsat kollamaya baĢlamıĢtı. Onun beklediği bu fırsat Balkan SavaĢları ile ortaya çıkmıĢtı711. Böylece, savaĢın çıkıĢından kısa bir süre
baĢlayıp Milli Mücadele‟nin sonlarına değin sürecek ve Yunan emellerine hizmet edecek olan bir propaganda ve casusluk faaliyeti baĢta Batı Anadolu olmak üzere Rumların yoğun olarak
708M. Salih Mercan, “Türk-Yunan ĠliĢkileri ve Devletlerarası Tutum”, Kıbrıs‟ın Dünü-Bugünü Uluslararası Sem-
pozyumu, Ankara 1993, s.135; Yücel Özkaya, “Ġstiklal SavaĢında Türk Halkının Kuva-yı Milliye ve Milli Or-
duya Katkıları”, Üçüncü Askeri Tarih Semineri Türk-Yunan İlişkileri, Ankara 1986, s.260
709ġükrü S. Gürel, Tarihsel Boyut İçinde Türk Yunan İlişkileri (1821-1993), Ümit Yayıncılık, Ankara 1993, s.31 710
Mercan, a.g.m., s.136; Gürel, a.g.e., s.31
- 148 -
yaĢadıkları her yerde kendini gösterecektir. Bu faaliyetlerin baĢarıya ulaĢmasında, Rumlar tarafından oluĢturulan cemiyetlerin de büyük desteği olmuĢtu712
.
Bu cümleden olmak üzere Aydın Vilayetinin merkezi Ġzmir‟de yoğun olarak görülen propaganda ve casusluk faaliyetleri713 Aydın ve MenteĢe Sancaklarında da görülmekteydi. Nitekim Balkan SavaĢı‟nın devam ettiği yıllarda Ahenk Gazetesi, Söke‟den aldığı bir mektubu “Sinemada Yunan Menâzırı” baĢlığı altında yayımlamıĢtı. Buna göre, Söke‟nin Rum Mahallesi‟nde bulunan ve gayr-i Müslim müĢterilerin yoğun olarak uğradıkları sinematografhanede, 24 Kasım akĢamı Yunan Kralı George‟un cenaze törenini gösteren kurdeleler program haricinde gösterime sunulmuĢtu. Bunun üzerine polis memurları duruma müdahale etmiĢ, Osmanlı Devleti ile savaĢan bir devlete ait manzaraları gösteren kurdeleleri yasaklayarak, bunu gösterime sunanları tutuklamıĢlardı. Tutuklananların daha baĢka zararlı hareketleri de göz önüne alınarak Söke‟deki komutan Hayri Beyin aldığı önlem sonucu bunlar Divân-ı Harb-i Örfî‟ye teslim edilmiĢlerdi714. Bu ve benzeri propaganda faaliyetleri Rumların
yoğun olarak yaĢadığı bölgelerde sıklıkla görülüyordu. Bu tür faaliyetler, Milli Mücadele yıllarına kadar yoğunluğu artarak devam etmiĢ ve yerli Rumlar da bu süreçte aktif rol almıĢlardı. Bununla ilgili örneklere yeri geldikçe temas edeceğiz.
Balkan SavaĢları‟ndan büyük kazanımlar elde ederek çıkan Yunanistan için, 1914‟te baĢlayan Birinci Dünya SavaĢı da önemli fırsatlar ortaya çıkarmıĢtı. Ancak Venizelos, Anadolu‟da kendisine müttefiklerin Ege‟yi yani Batı Anadolu‟yu Yunanistan‟a katma teklifine karĢılık istedikleri Çanakkale muharebeleri sırasında cephe açma Ģartını, Kral I. Konstantin‟e kabul ettiremedi 715
. Ancak Venizelos pes etmedi ve siyasi manevralar neticesinde Ġtilaf Devletlerinin de desteğiyle 1917‟nin ortalarında Yunanistan‟ı savaĢa sokmayı baĢardı716. Yunanistan savaĢa dâhil oldu olmasına; ama daha önce kendisine teklif
edilen yerler St. Jean de Maurienne AntlaĢmasıyla Ġtalyanlara verilmiĢti. Buna rağmen Yunanistan savaĢ boyunca Batı Anadolu‟ya doğru geniĢleme hedefi doğrultusunda gizli ve açık faaliyetlerini sürdürmekten geri durmadı. Bunun bir neticesi olarak Yunanistan, Ege Bölgesindeki Rumları gerek Yunanistan adına gerekse Ġtilaf Devletleri hesabına casusluk yapmaya teĢvik etti.
712 Yunan emellerine hizmet etmek amacıyla Anadolu‟da Rumlar tarafından oluĢturulan cemiyetler Ģunlardı: Kü- çük Asya Cemiyeti, Yunan Kızılhaç TeĢkilatı, Rum Ġzci TeĢkilatı, Rum Muhacirleri Merkez Komisyonu ve Kor- dus Komitesi. Ayrıca Ġstanbul‟da Etnik-i Eterya‟nın bir Ģubesi mevcuttu. Mustafa Turan, Yunan Mezalimi İzmir,
Aydın, Manisa, Denizli 1919-1923, Atatürk AraĢtırma Merkezi, Ankara 2006, s.32; Köstüklü, Milli Mücadele‟de Denizli Isparta ve Burdur Sancakları, s.167-171
713 Berber, a.g.m., s.67-71 714Ahenk, 25 Mayıs 1913, s.1 715
Kitsikis, a.g.e., s.23
- 149 -
Yunanistan‟ın savaĢa dâhil olmasından sonra Batı Anadolu‟da yaĢayan Rumların casusluk faaliyetlerine hız verdiği görülmekteydi. Nitekim 1917 yılının sonlarına doğru Dâhiliye Nezareti Ġzmir, Manisa, Denizli, Aydın sancaklarında sakin olan bazı Rumların casusluk yaptıkları yönünde duyum alındığını belirterek gerekli tahkikatın yapılması konusunda Aydın Valiliği‟nin dikkatini çekmiĢti. Vilayetçe yapılan tahkikat neticesinde Ġzmir, Denizli, Akhisar, Söke gibi yerlerden casusluk yaptığı iddia edilen Rumlarla ilgili bilgiler nezarete arz olunmuĢtu. Buna göre, Söke‟den casusluk yaptığı iddia edilen Hacı Halikya namında bir ailenin bulunduğu, altı kardeĢten oluĢan bu aileden Aristaki ve Yanako‟nun meyhanecilikle, Nikolaki‟nin sinemacılıkla, Toma ve Vasil‟in kömür madenlerinde amelelikle uğraĢtığı ve Angel‟in ise Ġstanbul‟da askerlik vazifesini ifa etmekte olduğu bilgisi verilmiĢti. Adı geçen Ģahıslarla ilgili takibin devam ettiği de nezarete iletilen bilgiler arasındaydı717
.
Batı Anadolu‟nun sahil kesiminde yaĢayan Rumlar çoğu zaman sahile yakın adalardaki Rumlarla iĢbirliği ederek Ġtilaf Devletleri hesabına casusluk yapmaktaydı. Özellikle Fethiye, KaĢ ve Finike gibi sahile kıyısı olan yerlerden bilgi toplayıp Meis Adası‟na firar eden Rumlar, bu bilgileri adalardaki Rumlar aracılığıyla Fransızlara iletiyorlardı. Fransızlar, sahil kesiminde yaĢayan Rumlardan casusluk konusunda faydalandıkları gibi sahillere yakın bölgelerde propaganda yaparak Rumlar arasında ayrılık tohumları da ekmek- teydi. Dâhiliye Nezareti de, Teke ve MenteĢe Mutasarrıflıklarına gönderdiği 26 Mayıs 1918 tarihli bir yazı ile Rumların bu tür casusluk faaliyetlerine dikkat çekmiĢ ve sahillerde gerekli önlemlerin alınmasını istemiĢti. Bu tür faaliyetlerin önlenmesi için sahillerde devriye postaları görevlendirilmiĢse de, casusluğun önüne geçilememiĢti. Casusluk faaliyetlerinin devam etmesi üzerine BaĢkumandanlık Vekâleti, 5. Ordu Kumandanlığına emir vererek Fethiye, Kaya, Kalamaki, Demre, Finike ve Antalya‟daki Rumlardan bu tür faaliyetlere karıĢanların 3- 4 günlük mesafede olacak Ģekilde iç bölgelere nakledilmesini istemiĢti718. MenteĢe Mutasar-
rıflığı ise, Dâhiliye Nezareti‟ne gönderdiği 28 Kasım 1918 tarihli Ģifrede, yukarıda belirtilen uyarılar doğrultusunda tahkikat yapıldığını, casusluk yapan Rumlara Yahudilerden bazı Ģahıs- ların yardım ettiğini, sahillerde yaĢayan Rumların iç bölgelere nakillerinin elzem olduğunu; ancak iç bölgelerde de gayr-i Müslimlerin casusluk faaliyetinde bulunması hasebiyle iç bölge- lere nakillerin tedrici ve dikkatli yapılmasının yerinde olacağını belirtmiĢti719. Görüldüğü gibi
717BOA DH. EUM. 3. ġb, 24/32, 27 TeĢrinievvel 1333 (27 Ekim 1917) 718BOA DH. ġFR, 87/306, 26 Mayıs 1334 (26 Mayıs 1918)
- 150 -
devlet casusluğun engellenmesi için tedbirler almaya çalıĢıyor ancak, bu tür faaliyetleri önleyemiyordu.
Casusluk yapan gayr-i Müslimler mülki ve askeri makamlarca tutuklandıkları zaman Dâhiliye Nezareti‟nin bilgisi dâhilinde Divan-ı Harbe sevk edilmekteydi. Nitekim Mar- maris‟te ticaretle uğraĢan Osmanlı Devleti‟nin Musevi tebaasından Hayim Amato‟nun yaban- cılara casusluk yaptığı Marmaris Gurup Kumandanı Fevzi Bey‟in tahkikatı sonucunda sabit olunca Divan-ı Harbe sevk edilmiĢti720. Muğla sahillerinde de bir casusluk teĢkilatı ortaya çıkarılmıĢ ve 14 Aralık 1916‟da casusluk yapan 127 kiĢi Divan-ı Harbe sevkedilmiĢti721
. Bu bilgilerden de anlaĢılacağı üzere, Aydın ve MenteĢe Sancaklarında yaĢayan gayr-i Müslimler, özellikle Rumlar, baĢta Yunan propagandası olmak üzere kimi zaman Yunanistan‟a kimi zaman da Yunanistan‟ın teĢvikiyle Ġtilaf Devletleri‟ne casusluk yaparak Osmanlı Devleti‟nin aleyhinde faaliyetlerde bulunmuĢlardı. Gayr-i Müslimler bu tür faaliyetlere Milli Mücadele döneminde de devam etmiĢlerdi.
Yunanlar henüz Anadolu içlerine yayılmaya baĢladıklarında, bazı Rumları, Yunanistan lehine propaganda yapmaları için, iĢgal edecekleri mıntıkalara göndermiĢlerdi722. Aydın ve
MenteĢe Sancaklarının yerli Rumları da, Batı Anadolu‟da Yunan idaresinin kurulmasını arzu etmiĢler ve asırlarca huzur içerisinde birlikte yaĢadıkları Türklere karĢı düĢmanca davranmaya baĢlamıĢlardı. Bu arzularının gerçekleĢmesi için de Yunanlar lehine propaganda yapmıĢlardı.
Aydın, Yunanlılar tarafından iĢgal edildikten sonra yerli Rumlar, Müslümanların hafif bir tepkileri karĢısında, “Hepinizi defedeceğiz, keseceğiz, burası bir Yunanistan oldu, defolup gidiniz Konya‟ya” gibi sözler sarf ediyorlardı. Hele bu tepki sarhoĢ olan Rumlara yönel- tildiyse, Türklerin „mukaddesatlarına sövüp saymaktan ve Türkleri kesip biçmekten‟ baĢka