DANIEL PANZAC, La population de l'Empire Ottoma~~
. Cin quante ans
(1941-1990) de publications et de recherches (Osmanl~~ ~mparatorlu~
u'nun
Nüfusu, Elli Y~ll~k (1941-1990) Ara~t~rma ve Yay~
nlar), Travaux et
Docu-ments de l'I.R.E.M.A.M. No 15, Aix-en-Provence, 1993, 97 sayfa.
"Veba"n~n yazar~~ Daniel PANZAC'~n' "Nüfus" ile ilgilenmesinden do~al ne olabilir! D. Panzac üç dört y~l önce yay~nlad~~~~ makalesinde 1914-1927 y~llar~~ aras~nda Türkiye'nin nüfu-sunu incelemi~ti2. Arap ve Müslüman Dünyas~~ Üzerine ~nceleme ve Ara~t~rmalar Enstitüsü
(Institut de Recherches et d'Etudes sur le Monde Arabe et Musulman) taraf~ndan yay~nlanm~~~ olan bu küçük sevimli kitapta ise, Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun (1326-1923) nüfusuna ili~kin olarak, 1941-1990 y~llar~~ aras~nda yap~lm~~~ olan eserleri içeren, bir bibliyografya çal~~mas~~ sun- maktad~r.
Bu eser Daniel Panzac'~n, Osmanh ~mparatorlu~u'nun nüfusu üzerine ikinci bibliyograf-yas~d~r. Yazar, 1940-1980 y~llar~~ aras~nda yap~lan yüz seksen iki çal~~man~ n referans~m verdi~i ilk bibliyografyasuu, 1981 y~linda, makale olarak yarnlanu~t~: "La population de l'Empire ottornan et de ses marges du XV 6ne au XIX 6ne siecle: bibliographie (1940-1980) et bilan provisiore". Revue de l'Occident Musulman et de la Me-•cliterran (Ex-en-Provence), 31 (1), 1981, 119-137. ~lk bibliyografyadaki eksiklerin giderildi~i ve 1980-1990 aras~ nda yay~
nlanan eserlerin ilave edil-di~i (genisletilerek kitap haline getirildi~i) bu ikinci bibliyografya, yakla~~k be~yüz (464) refe-rans~~ içermektedir (s. 7). Burada, s~radan bir bibliyografya çal~~mas~, yar~m as~rda yay~nlanm~~~ eserlerin basit alfabetik listelerinin söz konusu olmad~~~m belirtmeliyiz. Elimizdeki eser yazar~ n birikimi ile modern tekni~in, bilgisayar~n, tüm imkanlar~n~n birle~ti~i, gerçekten örnek bir bib- lirsgrafYachr•
Kitap, S~n~ fland~rma Plan~, Genel Karakterler ve Tematik Ar~aliz'den olu~an oldukça kap- saml~~ bir sunu~la hasla~naktad~r (s. 5-17).
Yazar S~n~ fland~rma Plan~n~, esas olarak nüfusun bilimsel incelemesi için, her y~l, 'Tarihsel Demografinin Uluslararas~~ Bibliyografyas~-m (Bibliographie internationale de la d6nographie historique) yay~nlayan "Uluslararas~~ Birlik-in (Union internationale) bilimsel s~mfland~rmas~na göre olu~turmu~tur (s. 9).
Tablo ve grafiklerle zenginle~tirilmi~~ Genel Karakterler bölümünde bibliyografya ile ilgili enteresan saptamalar bulmaktarz: 1) 464 esere kar~~~ 264 yazar ad~~ söz konusudur. 2) 464 eserin 158'i kitap ve tez, 306's~, de~i~ik 156 süreli yay~nda ç~kan makale ya da kongrelerde sunulan bil-dirilerdir. Bu nokta önemlidir. Çünkü bize nüfus alan~nda ihtisasla~nu~~ bir derginin yoklu~unu göstermektedir. 3) Yay~n tarihleri göz önüne al~nd~~~nda çal~~malar 1970'den sonra süratle ço-
Peste dans l'Empire Ottoman 1700-1850, Collection T~~rcica V, Leuven 1985.
2 "L'enjeu du nombre. La popuation de la T~~rq~~ie de 1914 1927", T~~rq~~ie, la croisEe des chemins (sous la responsabilitf de D. Panzac), Revue du Monde Musulman et de la MEditerranEe, no 50. (1988-4), Marseille, Juin 1989, s. 44-67 (Tan~t~m için bk.: Serap Y~lmaz, "Yol Kav~a~~ndaki ülke", Tarih ve Toplum. Ma-y~s 1990, s. 63. Yazar~n )UX. yüzy~l nüfusuna ili~kin daha önce yay~nlanm~~~ bir çal~~mas~~ daha vard~r: "Les Ba-ses d€mographiques de l'affrontement turcogyptien de 1830-40", Economie et socitE dans l'Empire otto-man Bn du XVIII &ne-dbut XX .~ fne sie'cle, Paris: CNRS, 1983, s. 219-234.
786 KITAP TANITMA
kalmaktad~r. 464 kitab~n % 82.5'u (383), 1971-1990 aras
~ , yirmi y~lda yaz~lm~~t~r. 4) Eserlerin
s~-turland~rma plan~ndaki co~rafi da~~t~ m~na göre, Balkan devletlerini ilgilendiren çal
~~malar
ol-dukça fazlad~r. örne~in tüm eserlerin yakla
~~ k % 20'sini olu~turan 83 çal~~ma sadece
Bulgaris-tan'a yöneliktir. Genel co
~rafi da~~l~mda ilginç di~er bir nokta da, Güney-Do~u Avrupa
(özellikle Balkanlar) tüm yay
~ n~ n yar~s~ndan fazlas~n~~ olu~tururken, ~srail hariç, Arap dünyas
~-n~n yaln~z % 22'lik bir paya sahip olmas~d~r. 5) 464 eser on yedi farkl
~~ dilde yaz~lm~~t~r:
Arna-vutça, Almanca, ~ngilizce, Arapça, Bulgarca, Frans
~zca, Yunanca, ~branice, Macarca, Rumence, S~rpça-H~rvatça, Türkçe ve di~erleri. ~lk üç s~ray~~ ~ngilizce (% 28.4), Frans
~zca (% 18.8) ve
Bul-garca (% 16.8) al~rken Türkçe'nin yeri oldukça s
~ n~ rl~~ kalmaktad~r: % 8.4. 6) Yüzy~llara göre
da~~hmda, uzun dönemde Osmanl
~~ ~ mparatorlu~u'nu ele alan çal~~malar hariç tutulursa (%
23), eserlerin topland
~ktan ayr~cal~ kl~~ iki yüzy~l vard~r: Zengin ar~ivlerin bulundu~u
imparator-lu~un yükseli~~ dönemi XVI. yüzy~l (% 19.1) ve XIX. yüzy~l (% 31). Yazara göre XIX. yüzy ~ lda
il-ginin artmas~n~n nedeni, politik art dü~ünce de~il, milliyetçilik hareketlerinin dokusu, Tanzi-mat ve yeni kaynak olarak nüfus say
~nilar~mn varl~lynd~r (s. 11-16).
Panzac, Tematik Analiz'de Mevcut Kaynaklar, Nüfus Da~~l~ m~
, Göç Hareketleri ve Do~al Hareketleri ele al~r (s. 7-23).
Mevcut Kaynaklar' da, demografik incelemelerin, periyodlara göre e
~it olmayan ve ço~u
kez ihtilafl~~ yararlanma ko~ullar~nda olsa da, Osmanl~~ Ar~ivlerinin sunacak durumda oldu
~u
is-tatistik verilerini zorunlu luld~~~n~~ hat~rlatan yazar, XV. ve
XVI. yüzy~l için, bu gibi belgeleri, imparatorlu~un, bölgesel olarak, insan, toprak ve ürün kaynaklar~ n~~ içeren Tahrir Defterlerini inceleyen Ömer Lütfi Barkan'
~~ anmaktad~ r: -Türkiye'de imparatorluk devirlerinin büyük nüfus
ve arazi tahrirleri", iktisat Fakültesi Mecmuas~ , (1-2) 1941, p. 1-40, p. 214-247. Panzac, daha sonra, yaln~z demografik aç~dan de~il, ekonomik ve sosyal aç
~dan da çok zengin bilgiler içeren ve ço~u kez eyaletlere göre haz~rlanan tahrir defterlerini kullanan di
~er yazar ve eserlerini s
~ra-lar: Burada Veinstein'in "K~r~ m-~~ veya Nejat Göytinç'f
~n "Mardin"inden, Hütteroth'un
"Filistin"ine kadar, pek çok eser bulunmaktad
~r. Panzac tamamen vergilendirme amac~~ ile ya-p~ld~~~~ için, önemi ve kullan
~labilirli~i tart~~ma konusu olsa da, tahrir defterlerinin de~erinin
çok iyi farlundad~r. Yazara göre, XVI. yüzy
~l sonunda tahrirlerin, neredeyse tamamen, ortadan kalkmasuun nedeni, merkezi iktidar
~n zay~flamas~ , toprak rejiminin de~i~mesi ve yava~~ yava~~
t~-mar sisteminin terk edilmesidir. Dolay~s~yla XVII. ve XVIII. yüzy~l üzerine demografik tipte kay-naklar~n çok nadir olarak bulunmakta oldu~unu belirten yazar, bu yüzy
~llar için, sadece
Müs-lüman olmayan ve yeti
~kin erkeklerden al~n~yor olsa da "cizye-nin, istatistik bilgiler sundu~unu
haurlatmakta ve Stavrinidis ile Mc Gowan gibi baz
~~ yazarlar~n kaynaklar~n~n, bu belgeler oldu-~unu belirtmektedir. örne
~in Mc Gowan'~ n 1600'den 1800 y~l~na kadar Balkanlarda Nüfusun
Geli~imi tamamen bu tip belgelere dayan
~r. XIX. yüzy~lda, yaln~z, Bat~da oldu~u gibi Osmanl~~
imparatorlu~u'nda da gerçek nüfus say~mlar~~ ba~lamakla kalmaz, XIX. yi
~z' y~l~n çeyre~inden
iti-baren eyalet yöneticileri taraf
~ ndan haz~rlanan y~ll~klarda, salnamelerde, bölge sakinlerinin
sa-y~s~~ verilmeye çal~~~l~r diyen yazar, bölgesel çal~~malar~n temelinin (örne~in Mc Carthy'nin Ana-dolusu:
Müslüm and Minorities. The Population of Ottoman Ana tolia and the Ed
~ d of the
Em-pire'New York, Londres 1983) birbirini tamamlayan bu kaynaklar oldu
~unu belirtir (s. 17-19). Nüfus Da~~l~m~~ konusunda, Osmanl
~~ nüfusunu olu~turan farkl~~ gruplara, k~rsal alanlarda ya~ayanlar, ~ehirliler ve göçebelere, ara
~t~ rmac~ lar~ n ilgisinin ayn~~ olmad~~~ n~~ dü~ünen ve do-kümantasyonlar aras~nda tutars~zl~ k bulan yazar, bu konuda örnekler sunduktan sonra
~ehirli nüfusa ili~kin çal~~malar~n bollu~una dikkat çekmektedir. Panzac, Güçse! Harekeder'de, Os-manl~~ ~ mparatorlu~u'nun alt~~ as~rl~k tarihinde, nüfus hareketlerinin pek çok say~da ara~t~rma-cinin (eserleri üç grupta toplanmaktad~r) dikkatini çekti~ini belirtmektedir. Do~al
Hareket-/eri:le ise mevcut kaynaklar
KITAP TANITMA 787 lendirilmesi için, çok az bilgi sundu~una dikkat çeken yazar. XIX. yüzy~l say~rrilar~ndan hare-ketle elde edilen yerlerin, kabul edilebilecek yüzdeler vermeyi mümkün k~lan (1885-1907'lere do~ru ~stanbul için oldu~u gibi) yegane kaynaklar oldu~unu dü~ünmektedir. ölüme ili~kin ye-rlerin, do~uma ili~kin olanlar gibi birtak~ m problemler sunmakta oldu~unu farkeden yazar bunu Kahire ve Istanbul örnekleri ile aç~ klamaktad~ r. Di~er taraftan Panzac'a göre Osmanl~~ imparatorlu~u sava~, açl~k ve veba gibi tüm demogralik afetleri ya~am~~t~ r. Fakat hiç e~it olma-yan biçimde. Sava~lardan sonra, Avrupa gibi Osmanl~~ imparatorlu~u da, ölüm yüzdelerinin sü-rekli olarak yüksek ç~kmas~na yol açacak olan, çok çe~itli hastal~ klardan, özellikle bula~~c~~ hasta-l~ klardan kas~p kavrulmu~tur: Akci~er hastal~klar~, mide-ba~~rsak hastal~klar~~ ve s~ tma gibi. Ya-zara göre tüm epidernik hastal~klar içinde en s~k görülen ve en öldürücü olan ku~kusuz vebad~ r. Avrupa XVIII. yüzy~ldan itibaren "Doku" vebas~ ndan belirgin bir ~ekilde korunmu~~ iken, Os-manl~~ imparatorlu~u 1830-40 y~llar~na kadar bu hastal~ ktan muzdarib olacakt~r (s. 23).
Panzac bir yandan Bulgaristan, Poleponez, Macaristan, Girit, Anadolu, M~s~r gibi bölgeler üzerine, nüfusun geli~imine damgas~n~~ vuracak e~ilim ve kesintilerin] belirleyen, oldukça uzun dönemler için yap~lm~~~ eserlerden örnekler verirken, öte yandan, XVIII. yüzy~ la kadar Avrupa nüfusu ile ayn~~ evreleri geçiren Osmanl~~ ~ mparatorlu~u'nun nüfusunun, XV. yüzy~l~ n ikinci ya-ns~ nda ve XVI. yüzy~lda büyüme, XVII. yüzy~lda durgunluk ve muhtemel bir gerileme
~eklin-deki, genel çizgilerini belirtmeye giri~en, Sarkan, Erder, Issaw~~ ve Karpat gibi yazarlardan söz etmektedir3. Yazara göre, gözden kaç
~ nlmamas~~ gereken, Avrupa'n~n nüfusunun XVIII. yüzy~l-dan itibaren, ku~kusuz e~it olmayan bir biçimde ama mutlaka hatta baz~~ bölgelerde a~~n bir ~e-kilde, ilerleme gösterip artt~~~d~r. Bu demografik "at~l~ m" Osmanl~~ ~ mparatorlu~u'nda ise Bal- kanlar'da daha erken, Anadolu ve Arap dünyas~nda daha geç olmak üzere, ancak XIX. yüzy
~ lda görülür.
Bibliyografya, ara~t~rmalara kolayl~k sa~layacak bir ~ekilde, alt
~~ co~rafik sektör halinde ve-rilmektedir: Osmanl~~ imparatorlu~u (s. 25-26); Balkanlar (Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan, Macaristan, Romanya, Ukrayna, Rusya, Kafkaslar, Eski Yugoslavya, Do~u Akdeniz Adalar~: s. 27-53), ~stanbul (s. 54), Anadolu (Orta ve Bat~~ Anadolu, Do~u Anadolu: s. 55-57); Yak~n Do~u (~rak, Suriye, Lübnan, Filistin, Arap Yar~ madas~~ ve M~s~r: s. 58-63); Kuzey Afrika (Libya, Tunus, Cezayir: s. 56-67).
Bibliyografyay~~ indeksler izler: Tematik indeks (s. 69-76); Yazar ve Editör ~ ndeksi (s. 77-86) ve Dergi Adlar~~ ~ndeksi (s. 87-97). ilginç olan tematik indekstir. Burada eserlerin bu kez, be~~ ayr~~ temaya göre da~~l~m~~ yap~lm~~t~r: 1) Tarihsel dönemler [Tüm Periyod; XIV-XV. yüzy~ l-lar (1326-1512), XVI. yy. (1512-1603), XVII. yy. (1603-1699), XVIII. yy. (1699-1808), XIX.yy. (1808-1923) ve XX.yy.]. 2) Kaynaklar (Genel, Osmanl
~~ kaynaklar~ , Avrupa kaynaklar~, belgeler). 3) Yüzeysel (Spatiale) Da~~l~m (Genel, k~rsal nüfus, iç göçIer, uluslararas~~ g~kler, göçebeler). 4) Demografik Görünüm ve Veriler: Genel geli~im; do~um-do~urganlik; evlilik durumu; ölüm ve krizler (sava~, salg~n ve açl~k); demografik yap~~ (ya~a ve cinsiyete göre); sosyo ekonomik yap
~ ; aile ve aile yap~s~~ (menages); sa~l~k politikas~. 5) Etnik ve Dinsel Kompozisyon: Genel, Müsli~- 3 (5. Barkan, "Essai sur les donnes statistiques des registres de recensement dans FEmpire ottoman aux XV rt~e et XVI n~e sicles,JournaJ of the Economic and Social History of the On ent (Leyde), 01, 1957.
s. 9-36; L. Erder, "The Measurement of Preindustrial Population change: The Ottoman Imperial from the 15th to the 17th Century". Middle Eastern Studies (Londres), 11 (03), 1975, s. 10, 284-301; C. Issaw
~, "Population and Ressources in the Ottoman Empire and Iran", Studies in Eighteenth Century Islamic
His-tory, R. Owen, d., Th. NAFF, d., Londres, Amsterdam, 1977. s. 152-165.; K. Karpat, "Population Movements
in the Ottoman State in the 19th Century: an O~ttline" Contributions I 'histoire •conornique et social de
788 KITAP TANITMA
manlar (doktrin ve Dürziler); Müslümanlar (etnik olarak: Türkler, Kafkasyahlar ve Araplar); Osmanl~~ H~ristiyanlar' (Rumlar ve Ermeniler); Yahudiler ve nihayet yabanc~lar (Avrupal~lar ve Afrikahlar).
Nüfus gibi çok önemli bir konuda, son yar~ m asr~nda (1941-1990) yap~lan çal~~malar~ n re-feranslann~~ toplayarak, bunlar~~ ara~urmac~lara en kolay yararlanabilecekleri ~ekilde sunan Pan-zac'~~ kutluyorum. Böyle bir bibliyografyadan sonra yap~lacak yegane i~, bizzat yazar~ n da ifade etti~i gibi, "XV. yüzy~ldan XX. yüzy~l ba~~ na kadar Osmanl~~ ~mparatorlu~u'nun Nüfusunun Ta- rihi"ni yazmakur.
