Sağlık hizmetleri sektöründe risk değerlendirmesi: Hastane merkez laboratuvarı örneği

SAĞLIK HİZMETLERİ SEKTÖRÜNDE RİSK

DEĞERLENDİRMESİ: HASTANE MERKEZ

LABORATUVARI ÖRNEĞİ

(Uzmanlık Tezi)

Dr. Can Behzat DEMİRKAN

EDİRNE-2015

T.C

TRAKYA ÜNİVERSİTESİ

TIP FAKÜLTESİ

HALK SAĞLIĞI

ANABİLİM DALI

TEŞEKKÜR

Uzmanlık eğitimimde her türlü destek ve yardımlarını esirgemeyen, bilimsellik, meslek ahlakı ve ilkeli duruş değerlerini örnek aldığım, başta tez danışmanım Doç.Dr. Burcu TOKUÇ olmak üzere, Anabilim Dalımız değerli öğretim üyeleri Prof.Dr. Faruk YORULMAZ, Prof.Dr. Muzaffer ESKİOCAK, Prof.Dr. Galip EKUKLU ve Doç.Dr. Ufuk BERBEROĞLU’na, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı öğretim üyesi Doç.Dr. Meral TÜRK’e, tüm çalışma arkadaşlarıma ve TÜSAM Merkez Laboratuvar çalışanlarının tamamına katkılarından dolayı teşekkür ederim.

En zor anlarımda bile yanımda olan, desteklerini sürekli hissettiğim sevgili eşim ve oğluma, tüm eğitim hayatım boyunca sonsuz manevi ve maddi katkılarından dolayı aileme teşekkürü borç bilirim.

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ VE AMAÇ

GENEL BİLGİLER

İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNDE GÜVENLİK KÜLTÜRÜ………..37

GEREÇ VE YÖNTEMLER

BULGULAR

TARTIŞMA

SONUÇLAR

ÖZET

SUMMARY

KAYNAKLAR

EKLER

SİMGE VE KISALTMALAR

AD : Anabilim Dalı

AR : Anlamsız Risk

BOS : Beyin Omurilik Sıvısı

DR : Düşük Risk

DSÖ : Dünya Sağlık Örgütü

ETA : Event Tree Analysis-Olay Ağacı Analizi

FMEA/FMECA : Failure Mode and Effects Analysis/Failure Mode and Critically Effects Analysis- Olası Hata Türleri ve Etki Analizi

FTA : Fault Tree Analysis- Hata Ağacı Analizi

HAZOP : Hazard and Operability Studies- Tehlike ve İşletilebilme Çalışmaları

ILO : International Labour Organization-Uluslararası Çalışma Örgütü İSGÜM : T.C Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve

Güvenliği Genel Müdürlüğü

JSA : Job Safety Analysis-İş Güvenlik Analizi

KKHA : Kırım Kongo Hemorajik Ateşi

MGBF : Malzeme Güvenlik Bilgi Formu

NFPA : The National Fire Protection Association-Ulusal Yangından Koruma Örgütü

PRA : Preliminary Hazard Analysis- Birincil Tehlike Analizi

OR : Orta Risk

TÜSAM : Trakya Üniversitesi Sağlık Araştırma ve Uygulama Merkezi

TER : Tolere Edilemez Risk

1

GİRİŞ VE AMAÇ

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) Anayasasında sağlık; yalnız hastalık ya da sakatlığın olmayışı değil kişinin bedensel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hali olarak tanımlanmaktadır. Sağlık hizmetleri sunulurken emek yoğun bir süreç söz konusudur. Hizmetlerin temel üretici öğesi sağlık çalışanlarıdır. Mevzuatımızda iş yeri “Mal veya hizmet üretmek amacıyla maddi olan veya olmayan unsurlar ile çalışanın birlikte örgütlendiği, işverenin işyerinde ürettiği mal veya hizmet ile nitelik yönünden bağlılığı bulunan ve aynı yönetim altında örgütlenen işyerine bağlı yerler ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve mesleki eğitim yerleri ve avlu gibi diğer eklentiler ve araçları da içeren organizasyon” olarak tanımlanmaktadır (1). Sağlık hizmetlerinin sunulduğu yerleri de iş yeri olarak değerlendirmek mümkündür. Dolayısıyla sağlık çalışanları da iş sağlığı hizmetlerine gereksinim duymaktadır. İş sağlığı hizmetleri kapsamında; iş yerinde var olan veya dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerden oluşan risklerin analiz edilerek sınıflandırılması ve kontrol önlemlerinin kararlaştırılması amacıyla risk değerlendirmesi yapılmaktadır.

Mesleki risklerin değerlendirilmesindeki temel amaç çalışanların sağlığının korunması ve güvenliklerinin sağlanmasıdır. Risk değerlendirmesi işle ilgili faaliyetlerden kaynaklanan; çalışanlara ve çevreye olabilecek olası zararların en aza indirilmesine de yardımcı olmaktadır (2). Mevzuatımızda 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamındaki işyerine sahip işverenlerin tamamı risk değerlendirmesi yapmak ya da yaptırmakla yükümlüdür (1,3).

İşveren ayrıca risklerden kaçınmak, risklerle kaynağında mücadele etmek, tehlikeli olanı, tehlikesiz ya da daha az tehlikeli olanla değiştirmek, toplu koruma tedbirlerine, kişisel koruma tedbirlerine göre öncelik vermekle yükümlüdür (1).

2

Risk değerlendirmesi; mevzuat yükümlülüğü gereği (112. ve 161. International Labour Organization/Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Sözleşmeleri, 4857 sayılı İş Kanunu, 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu, İş Sağlığı ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği), iş yerindeki risklerden kaynaklı çalışanlara ve çevreye yönelik olası zararları en aza indirmek amacıyla, daha önce hiç risk değerlendirmesi yapılmamış olması, iş organizasyonu ve iş akışındaki değişiklikler, iş yerinin taşınması veya ortama ilişkin tadilat ve değişiklikler yeni bir makine ya da donanım alınması, yeni hammadde kullanımı, yeni tekniklerin veya teknolojilerin kullanılması, iş kazası ya da meslek hastalığı meydana gelmesi, mevzuat değişikliği, yangın, parlama, patlama, radyoaktif sızıntı gibi iş sağlığı ve güvenliğini ciddi şekilde etkileyen durumlarda yapılmalıdır.

Merkez laboratuvar çalışanları da iş sağlığı ve iş güvenliği kapsamında değerlendirildiğinde işten kaynaklanan risk etmenlerini tespit edip bu etmenleri kontrol edebilmek için öneriler sunmak üzere risk değerlendirmesi yapılması gerekmektedir.

Bu çalışmanın ana amacı, Trakya Üniversitesi Sağlık Araştırma ve Uygulama Merkezi (TÜSAM) Merkez Laboratuvar ve bağlı birimlerde risk değerlendirmesi yapılarak hastane merkez laboratuarının iş ve meslek hastalıkları yönünden risk durumu incelenmesidir. Bunun yanında; yeni bir kavram olan risk değerlendirmesinin sağlık hizmetleri sektöründeki yerine vurgu yaparak akademik platformda tartışma ortamı yaratılması, farkında olduğumuz ya da olmadığımız riskleri daha görünür kılıp kısa, orta ve uzun vadeli eylem planlarında dikkat edilmesi gereken konuların işaret edilmesi, risk değerlendirmesi yapılan birim personeli ve yöneticileri ilgili risklerle bilgi düzeylerinin arttırılması ve dolayısıyla gerekli önlemlerin alınmasında savunuculuk rolü üstlenebilir hale gelmeleri amaçlanmaktadır. Alınacak önlemlerle personelin karşılaşacağı iş kazaları ve meslek hastalıkları hızlarının azaltılması ve ayrıca merkez laboratuar kaynaklı bazı tehlikelerin (patlama, yangın, laboratuvar kaynaklı hastalıklar/salgınlar, kimyasal sızıntı gibi) gerçekleşmeden önlenmesi amaçlanmaktadır.

3

GENEL BİLGİLER

Tanım ve Kapsamı

“İş sağlığı, bütün çalışanların bedensel, ruhsal ve sosyal yönden iyilik hallerini en üst düzeyde sürdürme ve daha üst düzeylere çıkarma çalışmalarıdır. Bunun için risklerin kontrolünün yanı sıra işin çalışana, çalışanın da kendi işine uyumunun sağlanması gerekmektedir” (4). İş sağlığı, işle ilgili en uygun fiziksel ve ruhsal sağlık şartlarını karşılayarak, güvenli ve sağlıklı bir çalışma ortamı kurmak ve sürdürmek, fiziksel ve ruhsal sağlık durumları ışığında işçilerin yeteneklerine göre işe adaptasyonunu sağlamaktır (5). İş sağlığı ve iş güvenliği tıp bilimlerini, sosyal bilimleri ve mühendislik bilimlerini bünyesinde barındıran multidisipliner bir yapıya sahiptir. Halk sağlığının temel ilkelerinden biri olan korunma ilkesi iş sağlığında önemli bir yere sahiptir. Çünkü çalışma yaşamındaki faktörlerden tam koruma sağlamak mümkündür. İş yerindeki etkenler, iş kazalarının ve meslek hastalıklarının başlıca sebepleridir. Bu etkenlerin erken belirlenmesi ve uygun şekilde kontrol edilmesiyle iş kazaları ve meslek hastalıkları tamamıyla önlenebilir (6). İş yeri ortamında araç gereç, makineler, kimyasal maddeler, sıcak, soğuk, gürültü, radyasyon, tozlar, biyolojik ajanlar, ergonomik ve psikososyal tehlikeler çalışan sağlığını etkilemektedir. Bu tehlikeler sonucu meslek hastalıkları ve iş kazaları yaşanabilir. Ayrıca işe özgü olmayan bazı hastalıkların gelişmesini ve seyrini iş yeri ortam faktörleri etkileyebilmektedir (6). Dolayısıyla iş sağlığı çalışmalarının başında çalışma ortamının değerlendirilmesi ve uygun önlemlerin alınması gelmektedir.

4 İş Sağlığı ve Güvenliği Uygulama İlkeleri

İş sağlığı çalışmalarının temel amacı, bireysel özelliklerle iş yeri ortam faktörlerini birlikte değerlendirerek çalışanların sağlıklarının bozulmasını önlemek ve sağlıklarını olanaklar ölçüsünde geliştirmeye ve üst düzeye çıkarmaya çalışmaktır. Bunu yaparken dikkat edilmesi ve uyulması gereken bazı kurallar altı temel başlıkta toplanmıştır (6).

1. Uygun işe yerleştirme: Anayasamızın 50. Maddesine göre ; “Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz” (7). Buradaki amaç çalışanın sağlığının korunmasıdır. Çalışmaya aday kişiye işe başlamadan önce işe giriş muayenesi yapılmalıdır. “İşveren işe girişlerde çalışanların sağlık muayenelerinin yapılmasını sağlamak zorundadır” (1). İşe giriş muayenesi asıl olarak kişinin niteliklerine uygun bir işe yerleştirilmesi için yapılır. Uygun işe yerleştirme ilkesiyle primer korunma sağlanmaktadır (6).

2. İş yeri ortam faktörlerinin değerlendirilmesi: Çalışanların sağlığını korumada öncelikle, iş yerindeki faktörlerin belirlenmesi gerekmektedir. İş yeri ortamındaki faktörler, ölçümlere dayalı olarak belirlenmelidir (6).

3. İş yeri risklerinin kontrolü: Temel amaç, risk etkeniyle çalışanın temasını kesmektir. Risklerin kontrolünde sırasıyla şu uygulamalar yapılır (6,8,9):

a) Kaynakta kontrol: Tehlikenin oluştuğu alanda kontrol edilerek çalışan kişiye ulaşması tam olarak önlenmektedir. Tehlikenin kaynakta kontrolü için uygulamalar:

Tehlikeli maddeyi kullanmama (eliminasyon) : Primordial korumadır. Tesis içerisinde yüksek risk taşıyan materyal ya da makinenin kullanılmamasıdır. Örnek: Kanserojen olan asbestin kullanılmaması.

Kullanılan miktarı azaltma.

İkame (substitution) tehlikesiz madde ile yer değiştirme: Yüksek tehlikeli olduğu bilinen bir madde yerine tehlikesizinin ya da daha az tehlikelisinin kullanılmasıdır. Örnek: Benzen yerine ksilen ya da hekzan kullanılması.

İşlemi değiştirme-tehlikesiz yöntem seçimi.

İşlemin kapatılması (enclosing): İşlemin kapalı sızdırmaz alanda robotize cihazlarla yapılmasıdır.

5

düzeylerinin altındaki düzeyden, kaynağa yakın alandan emerek yapılan havalandırmadır. Solunum yoluyla maddelerin vücuda girişi önlenmiş olur.

b) Aradaki yolda kontrol: Tehlikenin kaynakta kontrolü sağlanamıyor ya da yetersiz sağlanıyorsa, tehlikenin kaynaktan çıkıp çalışana ulaşmasına kadar olan yolda bazı koruyucu önlemler alınabilir. Örnek: Gürültü için aradaki mesafenin arttırılması, araya yansıtıcı, sönümleyici engellerin konulması yarar sağlayabilir.

c) Kişisel koruyucu uygulamaları: Tehlikelerin kontrolünde diğer aşamaların yetersiz kaldığı durumlarda, son çare olarak uygulanması gereken basamaktır. Çalışan sağlığı koruması bakımından yararlarının sınırlı olduğu unutulmamalıdır. Örnek: Önlük, eldiven, gözlük, baret, maske, koruyucu ayakkabı vb.

4. Aralıklı kontrol muayeneleri: İlk işe giriş muayenelerinden sonra, çalışanların bazı etkilenmeler sonucu sağlık sorunlarını erken dönemde yakalamak için yapılır. Bu muayeneler sekonder korunma olarak değerlendirilir (6). İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na göre; “İşveren işin devamı süresince, çalışanın ve işin niteliği ile işyerinin tehlike sınıfına göre Bakanlıkça belirlenen düzenli aralıklarla çalışanların sağlık muayenelerinin yapılmasını sağlamak zorundadır” (1).

5. İş yerinde sağlık ve güvenlik hizmetlerinin sunulması: Çalışanlar iş hayatlarında çeşitli sağlık sorunu, iş kazaları ve bazen meslek hastalıklarıyla karşılaşırlar. Dolayısıyla iş yerinde öncelikle koruyucu sağlık hizmetleri olmak üzere iyileştirici, acil müdahale ve iş güvenliği hizmetleri sağlanmalıdır. “Mesleki risklerin önlenmesi ve bu risklerden korunulmasına yönelik çalışmaları da kapsayacak, iş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin sunulması için işveren; çalışanları arasında iş güvenliği uzmanı, iş yeri hekimi ve diğer sağlık personeli görevlendirir” (1).

6. Sağlık eğitimi ve danışmanlık: İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na göre çalışanların eğitimi ve bilgilendirilmesi işverenin yasal yükümlülükleri arasındadır. Bu eğitimler öncelikli olarak, iş yerinde karşılaşılabilecek sağlık ve güvenlik riskleri, risklerin sağlık etkileri, belirtileri ve korunma yolları ve kendi yasal hak ve sorumluluklarını içermelidir. Ayrıca kişisel temizlik, beslenme, aile planlaması, sağlıklı yaşam biçimi, sağlığa

6

zararlı alışkanlıklardan uzaklaştırma ve düzenli egzersiz konularını kapsayabilir. Böylelikle primer korunma sağlanmış olur (1,6).

RİSK DEĞERLENDİRMESİ

Tehlike ve Risk Kavramı

Tehlike soyut ve genel bir kavramdır. İş yerinde bulunan sakıncalı durumlar tehlike kaynağıdır. Risk belirli koşullarda ve kişiler içindir. Risk bireysel ve somuttur. Riskler olasılık olarak ifade edilir (6). Örnek olarak aşındırıcı özelliği olan kimyasal madde ile çalışmak tehlike, bu kimyasal maddeden etkilenerek cilt yanığı oluşma olasılığı risktir.

Tehlike: Canlıları, çevreyi, tesisleri, malı tehdit eden kapsamı belirlenmemiş kaza ve zarar potansiyelidir (10). İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na göre; “İş yerinde var olan ya da dışarıdan gelebilecek, çalışanı veya iş yerini etkileyebilecek zarar veya hasar verme potansiyelidir” (1).

Risk: Bir tehlikeye maruziyet sonucu bir yaralanma ya da bir hastalığın meydana gelme olasılığıdır. Kaza olasılığıyla şiddetinin çarpımıyla elde edilen değerdir (10). İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na göre; “Tehlikeden kaynaklanacak kayıp, yaralanma ya da başka zararlı sonuç meydana gelme ihtimalidir” (1).

Risk Değerlendirmesi, Risk Yönetimi ve Risk İletişimi

Risk değerlendirmesi ve risk yönetimi farklı kavramlardır. Risk değerlendirmesi daha çok teknik bir kavramken, risk yönetimi politik kararı ifade eder (6).

Risk değerlendirmesi (risk assessment): İş yerinde var olan veya dışarıdan gelebilecek tehlikelerin belirlenmesi, bu tehlikelerden oluşan risklerin analiz edilerek sınıflandırılması ve kontrol önlemlerinin kararlaştırılması amacıyla yapılması gereken işler bütünüdür (1,10,11). İş sağlığı ve güvenliği için risk değerlendirme ve tanımlanması, kontrol tedbirlerinin tespiti ve sonuçlarının değerlendirilmesidir (2).

7

Risk yönetimi (risk management): Risklerden hangisine öncelikli müdahale edilmesi gerektiği, nasıl bir planla yapılabilineceği ve sonuçların nasıl değerlendirileceği konularını kapsayan çalışmalardır (12,13).

Mesleki risklerin değerlendirilmesindeki temel amaç; çalışanların sağlığının korunması ve güvenliklerinin sağlanmasıdır. Risk değerlendirmesi işle ilgili faaliyetlerden kaynaklanan; çalışanlara ve çevreye olabilecek olası zararların en aza indirilmesine de yardımcı olmaktadır (2). Mevzuatımıza göre 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu kapsamındaki işyerine sahip işverenlerin tamamı risk değerlendirmesi yapmak ya da yaptırmakla yükümlüdür (1,3). İşveren ayrıca risklerden kaçınmak, risklerle kaynağında mücadele etmek, tehlikeli olanı, tehlikesiz ya da daha az tehlikeli olanla değiştirmek, toplu koruma tedbirlerine, kişisel koruma tedbirlerine göre öncelik vermekle yükümlüdür (1).

Temel amaç, iş yerindeki tehlike ve riskleri tamamıyla yok etmektir. Ancak çoğunlukla risk düzeyini sıfıra indirmek için işin tümüyle kapatılması gerekmektedir. Dolayısıyla risklerin kabul edilebilir düzeye düşürülmesine başvurulmaktadır (14). Kabul edilebilir risk seviyesi mevzuatımızda “yasal yükümlülüklere ve iş yerinin önleme politikasına uygun, kayıp veya yaralanma oluşturmayacak risk seviyesi” olarak tanımlanmaktadır (3). Genel anlamda öncelikli olarak, yasal yükümlülüklere uyulup uyulmadığına dikkat edilmesi gerekmektedir. Fakat yasal eşik değerlerin bilimsel eşik değerlerle her zaman örtüşmeyebileceği unutulmamalıdır. İş yerinin önleme politikasına uygun olma şartıysa suistimale açıktır.

Risk iletişimi: Tarafların risk konusunda eldeki mevcut verilerini paylaşmasıdır. Taraflar bilimsel veri toplayanlar, devlet, çalışanlar, işverenler ve toplumdur. Açıklamalarda terminolojiden arındırılmış yalın ve anlaşılır bir dil kullanılmalıdır. Açıklama yapacak kişiler iletişim konusunda eğitim almış olmalıdırlar (15,16).

Risk iletişiminde altı temel prensip vardır (17): 1. İlk olun: Krizler zamana duyarlıdır.

2. Dürüst olun: Güven ortamı kurmak istiyorsanız doğruyu söyleyin. 3. Güvenilir ve inandırıcı olun.

4. Empati kurun.

5. Çalışmaya teşvik edin. 6. Saygı gösterin.

8 Risk Değerlendirme Sürecinin Basamakları

Risk değerlendirilmesi kısaca beş adımda özetlenebilir (8,18,19).

1. Bilgi toplama: Çalışan sayısı ve özellikleri; yaş, cinsiyet, çalışma saatleri ve vardiya, kısmi süreli çalışanlar, dışarıdan misafir, çalışma ortamı, iş ekipmanı, çalışılan maddeler, işyerinin konumu, iş akışı, kazalar, meslek hastalıkları ile ilgili kayıtlar.

2. Tehlikelerin belirlenmesi: Öncelikle iş yerinin tehlikelerinin tanımlanması ve risk haritalarının çıkarılması gerekmektedir. Tehlikeler belirlenirken tipik girdiler; İş Sağlığı ve İş Güvenliği’ne ilişkin mevzuat metinleri, kontrol listeleri; kaygan, sıcak, soğuk yüzeyler, hareketli makineler, yüksek basınç, kimyasallar, gürültü, aydınlatma, biyolojik etkenler, stres, şiddet, ergonomi, gözlem, çalışanların paylaşımları, çalışanlardan alınan bilgiler, işyerindeki gözlemler, kaza ve olay kayıtları, denetim sonuçları, benzer kuruluşlarda olan kaza ve olaylar, makine ekipman, kuruluşun tesisleri ve iş akışı hakkında bilgiler, radyasyon kaynakları, yangın ihtimaline karşı alınan önlemler, malzeme envanterleri (ham maddeler, kimyasallar, ürünler ve alt ürünler, atıklar), toksikoloji ve iş güvenliği verileri, kuruluşa özgü tipik tehlike riskleri, kimyasal ve biyolojik maddeler ve Malzeme Güvenlik Bilgi Formu (MGBF)’dur.

3. Tehlikelerden kaynaklanan risklerin değerlendirilmesi: Sonuçların ortaya çıkma olasılığı ve maruz kalınabilecek sonuçların şiddetinin tahmin edilmesi ve riskin kabul edilebilirliğine karar verilmesidir. Riski tahmin etmenin temelinde, risk değerlendirmesi, riskin kabul edilebilir düzeyde olup olmadığını belirleme bulunur. Risk değerlendirmesi, öznel yargılar içermesinden dolayı kabul edilebilir risk araştırmacıdan araştırmacıya değişse de asıl dayanak ulusal mevzuat ve uluslararası standartlar olmalıdır.

4. Riski ortadan kaldırmak ya da azaltmak için yapılacakların kararlaştırılması Koruyucu önlemleri hiyerarşisi (6,8):

a) Tehlike ya da riski ortadan kaldırmak (elimination): Tesis içerisinde yüksek risk taşıyan materyalin, makinenin veya işlemin ortadan kaldırılmasıdır. Örneğin; Teknolojisi eski olan ve çift el kumanda ya da fotosel tertibatı yapılamayan presin, kullanımdan kaldırılması.

9

b) Tehlike ya da riski en az düzeye indirmek (substitution): Eğer tehlike elimine edilemiyorsa, yüksek risk taşıyan materyal, makine veya işlem daha az risk taşıyan ile değiştirilmesidir. Örnek: İş yerinde kullanılan kolay parlayabilen maddenin, yerine parlama noktası daha yüksek bir madde kullanılması.

c) Toplu koruma önlemleri (kontrol ve izolasyon): Eğer tehlike elimine edilemiyorsa, tehlike kaynağı materyal, makine, ekipman veya işlemin izole edilmesidir. Örnek: Uçucu, parlayıcı kimyasallarla üstten çeker ocak olan bölmeli alanlarda çalışmak, yalıtım ve izolasyon yapmak.

d) Mühendislik düzenlemeleri: Elimine veya izole edilemeyen ve kontrolü sağlanamayan tehlikeyi gidermek için makinenin veya işlemin tasarımına yönelik dizayn mühendisliği çalışmalarıdır. Örnek: Kaporta boyama bölümünün, işçiden arındırılmış robotik hale getirilmesi.

e) Yönetsel önlemler: Çalışma şartlarına yönelik düzenlemeleri ifade eder. Diğer önlemlerle birlikte olduğunda etkinliği artar. Örnek: Çalışma süresinin kısıtlanması, tehlikeli ortamdaki çalışanlara rotasyon uygulanması, uyarıcı ve yasaklayıcı işaretlemeler vb.

f) Kişisel koruma önlemleri: Risk diğer önlemlerle engellenemiyorsa seçilmelidir. (Örnek: Baret, kulak tıkacı, eldiven, gözlük vb.)

5. Risk değerlendirmesinin yazılı hale getirilmesi

Tehlikenin olasılık ve şiddetine göre risk öncelikleri belirlenir ve öncelik sırasına göre riskler yazılı hale getirilir. Bu raporlarla birlikte, çözüm önerileri işverene teslim edilir ve gerekli tedbirlerin alınması için, yeterli süre verildikten sonra risk değerlendirmesi tekrarlanır. Böylece, risklerin kabul edilebilir seviyeye çekilip çekilmediği kontrol edilip, son raporlama yapılır. Risk değerlendirmesi; çok tehlikeli, tehlikeli ve az tehlikeli iş yerlerinde en geç sırasıyla 2, 4 ve 6 yılda bir tekrarlanır (3).

Risk Değerlendirme Yöntemleri

Risk değerlendirme yöntemleri, kantitatif ve kalitatif olmak üzere iki çeşittir. Kantitatif risk değerlendirmelerinde sayısal yöntemlere başvurulurken, kalitatif risk

10

değerlendirmelerinde tehdidin olma ihtimali, tehdidin etkisi gibi değerlere sayısal değerler verilerek, matematiksel matrisler oluşturup risk değerleri bulunur. Kalitatif risk değerlendirmesinin temel formülü (6):

RİSK= O (Olasılık=Tehdidin olma ihtimali)x Ş (Tehdidin Şiddeti ya da Etkisi)

En sık kullanılan risk değerlendirme yöntemleri (9): - Risk Haritası

- Başlangıç Tehlike Analizi (Preliminary Hazard Analysis – PHA) - İş Güvenlik Analizi (Job Safety Analysis - JSA)

- Olursa Ne Olur…? (What if..?)

- Kontrol Listeleri Kullanılarak Birincil Risk Analizi (Preliminary Risk Analysis (PRA) Using Checklists)

- Birincil Risk Analizi (Preliminary Risk Analysis – PRA)

- Risk Değerlendirme Karar Matrisi (Risk Assessment Decision Matrix) - L Tipi Matris

- Çok Değişkenli X Tipi Matris Diyagramı

- Tehlike ve İşletilebilme Çalışmaları (Hazard and Operability Studies - HAZOP) - Tehlike Derecelendirme İndeksi (DOW index, MOND index, NFPA index) - Hızlı Derecelendirme Metodu (Rapid Ranking, Material Factor)

- Hata Ağacı Analizi (Fault Tree Analysis- FTA)

- Olası Hata Türleri ve Etki Analizi (Failure Mode and Effects Analysis- Failure Mode and Critically Effects Analysis- FMEA/FMECA)

- Güvenlik Denetimi (Safety Audit)

- Olay Ağacı Analizi (Event Tree Analysis – ETA) - Neden – Sonuç Analizi (Cause-Consequence Analysis)

İş yerlerinde öncelikle yaralanma, düşme, kayma, ölüm, malzeme düşmesi, makine ve ekipman zararları, meslek hastalığı, kimyasal maddelerle temaslar, patlama, yangın gibi tehlikeler tanımlanarak risk haritaları oluşturulur. Oluşturulan Risk Haritaları ve Bilgi Bankalar kullanılarak; Ekipman Gözetleme Analiz, Ekipman Davranış Analiz ve Kaza Senaryosu Sonuç Algoritması oluşturulur, böylece “Kaza Senaryoları Bilgi Bankası” oluşturulmuş olur (20).

11

Tablo.1 Risk değerlendirme yöntemlerinin karşılaştırması

Kriter/ Yöntem Gerekli Doküman İhtiyacı Takım Çalışması Takım Liderinin Deneyimi Tür Hangi Branşa Uygun Olursa ne olur…? AZ GEREKME Z

ORTA KALİTATİF BASİT

PROSEDÜRLÜ İŞLER

PHA ORTA GEREKME

Z ORTA KALİTATİF TÜM SEKTÖRLER JSA ÇOK FAZLA GEREKİR ÇOK FAZLA KALİTATİF TÜM SEKTÖRLER Kontrol Listeleri

ORTA GEREKİR ORTA KALİTATİF TÜM

SEKTÖRLER HAZOP ÇOK FAZLA GEREKİR ÇOK FAZLA KALİTATİF KİMYA ENDÜSTRİSİ FMEA/ FMECA ÇOK FAZLA GEREKİR ÇOK FAZLA KALİTATİF ELEKTRİK/ MAKİNE Güvenlik Denetimi AZ GEREKME Z ORTA KALİTATİF TÜM SEKTÖRLER FTA ÇOK FAZLA GEREKİR ÇOK FAZLA KALİTATİF / KANTİTAT İF TÜM SEKTÖRLER ETA ÇOK FAZLA GEREKİR ÇOK FAZLA KALİTATİF / KANTİTAT İF TÜM SEKTÖRLER L Tipi Matris AZ GEREKME Z

ORTA KALİTATİF BASİT

PROSEDÜRLÜ İŞLER X Tipi Matris ÇOK FAZLA GEREKİR ÇOK FAZLA KALİTATİF TÜM SEKTÖRLER Neden- Sonuç Analizi ÇOK FAZLA GEREKİR ÇOK FAZLA KALİTATİF / KANTİTAT İF TÜM SEKTÖRLER

PHA: Preliminary Hazard Analysis, JSA: Job Safety Analysis, HAZOP: Hazard and Operability Studies, FMEA/FMECA: Failure Mode and Effects Analysis/ Failure Mode and Critically Effects Analysis, FTA: Fault Tree Analysis, ETA: Event Tree Analysis.

12 1. Risk haritasının oluşturulması

Risk haritaları oluşturulmasında, makro ve mikro ayrıştırma algoritmaları kullanılır. Makro ayrıştırmada iş yerinin bulunduğu kat, coğrafik yüzey şekli ve hava şartları da değerlendirilir. Özellikle kimyasal maddelerin depolandığı alanlarda sel, çevre şartları ve sabotaj göz önünde bulundurulur. Basınçlı kapların, yanıcı, parlayıcı veya patlayıcı maddelerin bulunduğu alanlar işaretlenir. Mikro ayrıştırmada ise bu alanların sabotaj, yangın, sel ve patlama gibi olasılıklara göre Acil Eylem Planı hazırlanır. Planda acil çıkış yolları ve kapıları, yangın söndürücüler ve hortumlar ile acil durumda bina dışında toplanılacak alan belirlenir. Ayrıca bu konuda gerekli işaretler mevzuata uygun şekilde kullanılmalı, personele eğitim verilmeli ve yılda en az bir kez tatbikat yapılmalıdır (9,20,21).

Mikro ayrıştırma aşamasında bilgi bankaları oluşturulur. Oluşturulması gereken bilgi bankaları; yapı malzemesi bilgi bankası, ekipman özellikli bilgi bankası, materyal özellikli bilgi bankası, iş akışı bilgi bankası, kaza senaryoları bilgi bankasıdır. Bu bilgilerden faydalanarak ekipman gözetleme algoritması, ekipman davranış algoritması ve kaza senaryosu sonuç algoritması oluşturulur (9,20,21).

a) Yapı malzemesi bilgi bankasının oluşturulması

İş yerinin yapı malzemesi belirlenip yanıcılık, dayanıklılık ve yangın sınıfı belirlenmelidir. Acil Eylem Planı yaparak yangın alarm, tatbikat ve eğitimleri verilmelidir. Yangın sınıflandırması aşağıda gösterilmiştir (22).

A sınıfı yangınlar: Odun, kömür, kâğıt, ot, doküman ve plastik gibi yanıcı katı maddelerin yangını.

B sınıfı yangınlar: Benzin, benzol, makine yağları, yağlı boyalar, katran ve asfalt gibi yanıcı sıvı maddelerin yangını.

C sınıfı yangınlar: Metan, propan, bütan, LPG, asetilen, havagazı ve hidrojen gibi yanıcı gaz maddelerin yangını.

D sınıfı yangınlar: Lityum, sodyum, potasyum, alüminyum ve magnezyum gibi yanabilen hafif ve aktif metaller ile radyoaktif maddeler gibi metallerin yangını.

b) Ekipman özellikli bilgi bankası oluşturulması

Mikro ayrıştırma algoritmasından yararlanarak iş yerindeki ekipmanların (pompalar, makineler, tezgahlar, el aletler vb.) tamamının dökümü yapılıp bilgiler toplanır. Çalışma

13

koşulları (basınç, sıcaklık gibi), yaşı, kimyasal özellik ve sınıflama, hata oranı, akış hızı, kaza ve tamir geçmişleri, güvenlik aygıtı olup olmadığı bilgilerini içermelidir (9).

c) Materyal özellikli bilgi bankası

Materyal özellikli bilgi bankaları oluşturulurken iş yerinde kullanılan tüm kimyasal maddelerin Türkçe hazırlanmış MGBF’den faydalanılır. MGBF’lerin içermesi gereken bilgiler (9):

- Madde/preparat ve şirket/tedarikçi bilgileri - Bileşim/içerik bilgisi

- Tehlikelerin tespiti - İlk yardım tedbirleri

- Yangınla mücadele tedbirleri

- Kaza sonucu yayılmaya karşı tedbirler - Kullanma ve depolama bilgileri

- Maruz kalma ve kişisel koruma bilgileri - Fiziksel ve kimyasal özellikleri

- Kararlılık ve tepkime bilgileri - Toksikolojik bilgi

- Ekolojik bilgi

- İmha edilirken göz önünde bulundurulması gerekenler - Nakliye bilgisi

- Yönetmelik bilgisi

d) Kaza ve sağlık kayıtlarının oluşturulması

Tehlikelerin tanımlanmasında en önemli veri kaza kayıtlarından gelir. İş yerinde, ramak kala olaylar ile tehlikeli durumlar ve iş kazalarının kayıtları tutulmalıdır. Bu kayıtların amacı kaza oluş nedenlerinin belirlenmesi, mevzuata uygunluğun sağlanması, iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili yapılan çalışmaların etkinliğinin değerlendirilebilmesi ve meslek hastalıklarını ölçmek ve izlenmesidir. Kaza kayıtları bölüm, kaza tipi (çarpma, düşme), yaralanma çeşidi (kırık, kesilme), vücudun hangi kısmının etkilendiği, kaza kaynağı (kimyasal, makine), neden olduğu (bakım- onarım eksikliği) ve iş göremezlik durumuna neden olup olmadığıyla ilgili bilgi içermelidir (6).

14 e) İş yeri analizi

Risk değerlendirmesinde ön çalışma olarak çalışma alanındaki makineler, koşullar, çalışmalar ya da düzenlemelerden kaynaklı olabilecek tehlikeler belirlenerek “Başarısızlık Senaryoları” oluşturulur. Basamakları şunlardır (9):

- İşlem alanlarındaki çalışan sayısı, vardiya süreleri, sorumlular belirlenir.

- Her bir alanda çalışanlar, iş makineleri, materyaller, çalışma koşulları belirlenir. - Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği eğitim düzeyleri belirlenmeye çalışılır.

- Kayıtlara ulaşım rahatlığı, düzgün tutulup tutulmadığı, kaza bilgilerine ulaşılabilme durumları belirlenir.

- Makinelerin periyodik bakım süreleri belirlenir ve yıpranma süreleri hakkında bilgi toplanır.

- Üretim sürecinin akış şemaları çizilir. Üretim güvenliğini bozacak parametreler belirlenir.

- Hangi standartlara ve risk değerlendirme yöntemine başvurulacağı belirlenir. - Tüm tehlikeler not edilir.

f) İşaretlemeler

Risk haritası oluşturduktan sonra hangi işaretlemelerin yapılacağı belirlenmeli ve 11 Eylül 2013 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan Sağlık ve Güvenlik İşaretleri Yönetmeliği’ne uygun olarak gerekli yerlerde işaretlemeler yapılmalı ve bu işaretlemeler risk haritasına işaretlenmelidir.

2. Ön tehlike analizi (preliminary hazard analysis – PHA)

Bu yöntemde tehlikeler önceden tanımlanır daha sonra çözümlenir. Her bir tehlike için mümkün olan düzelmeler ve önleyici ölçümler yapılır. Analistler tarafından ön tehlike analizi erken tasarım aşamasında uygulanır. Tek başına yeterli bir analiz yöntemi değildir. Diğer yöntemlere başlangıç verisi olması açısından yararlıdır. Geçmiş kazalar ve tehlikeli durumlar değerlendirmeye alınır. İş yerindeki tehlikeli durum ve geçmiş kaza kayıtlarının tutulmamış veya yeni faaliyete geçmiş bir işletme olması durumunda, aynı iş kolundaki işletmelerdeki kaza örnekleri veri olarak kullanılabilir (23,24).

15

3. İş güvenlik analizi (job safety analysis – JSA)

Bu yöntem kişi veya gruplar tarafından gerçekleştirilen, iş görevleri üzerinde yoğunlaşır. Bir işletme veya fabrikada işler ve görevler iyi tanımlanmışsa, bu metot uygundur. JSA'nın ilk aşaması görev adımlarının veya alt görevlerin numaralandırılarak ayrıntılı olarak analiz edilmesi ve bu adımları bozacak durumların, yapının belirlenmesi temel anlayışını içerir. Petrol sanayinde sıkça kullanılan risk değerlendirme yöntemidir (25-27).

4. Olursa ne olur? (what if..?)

Bu yöntem fabrika ziyaretleri ve prosedürlerin gözden geçirmesi esnasında yararlıdır. Var olan kaçınılmaz potansiyel tehlikelerin tespit edilme oranını yükseltir. Genel soru olan “Olursa Ne Olur?” ile başlar ve sorulara verilen cevaplara dayanır. Aksaklıkların muhtemel sonuçları belirlenir ve sorumlu kişiler tarafından her bir durum için tavsiyeler tanımlanır. Bu metot çeşitli disiplinlerdeki takım üyelerinin tecrübelerine dayanması ve bu takımdaki üyelerin tecrübelerine göre sonuçların çok fazla etkilenmesi nedeniyle informal bir metottur (28).

5. Kontrol listesi kullanılarak birincil risk analizi – (preliminary risk analysis (PRA) using checklists)

Amaç, sistemin veya işlemin potansiyel tehlikeli parçalarını tespit ederek değer biçmek ve tespit edilen her bir potansiyel tehlike için az ya da çok kaza ihtimallerini belirlemektir. PRA yapan bir analist, tehlikeli parçaları ve durumları gösteren kontrol listelerine güvenerek bu analizi yapar. Kontrol listesi kullanımından verimli sonuçlar alınabilmesi için, deneyimli uzmanlar tarafından hazırlanmış olması gereklidir (9). Kontrol listesi kullanmanın yararları;

- Bir işletmedeki veya sistemdeki tesisatın veya ekipmanın tam olup olmadığını veya kusursuz işleyip işlemediğini saptar,

- Kontrol edilecek hususların atlanılmasını engeller,

- Listelerdeki sorular işletmeye özel olarak hazırlandığı için, risk değerlendirmesi yapılan tesisin eksiklikleri saptar.

6. Birincil risk analizi (preliminary risk analysis -PRA):

Birincil Risk Analizi, bir faaliyeti yerine getirirken gerçekleşebilecek kazaları analiz edebilmek için kullanılan, sistematik bir yöntemdir. Her bir kaza için analiz; kazaları önlemek

16

veya kaza nedenlerini önlemek için çok belirgin korunma yolları tanımlar. Cevap aradığı asıl soru: "Bu faaliyeti yaparken, bu kazanın oluşmasına katkıda bulunan en önemli olay nedir?" İnsan hatası, aletin devre dışı kalması ya da alet hatası, donanım ve sistem hatası önemli payı oluşturuyor olabilir (29,30).

7. Risk değerlendirme karar matrisi (risk assessment decision matrix):

En sık kullanılan yaklaşımlardan biri olan risk değerlendirme matrisi, iki veya daha fazla değişken arasındaki ilişkiyi analiz etmekte kullanılan bir değerlendirme aracıdır (9).

8. L tipi matris

L tipi matris 5x5 matris diyagramı özellikle sebep-sonuç ilişkilerinin değerlendirilmesinde kullanılır. Bu yöntem basit olması dolayısıyla tek başına risk analizi yapmak zorunda olan analistler için idealdir. Bu yöntem ile öncelikle bir olayın gerçekleşme olasılığıyla, gerçekleşmesi durumunda sonucunun derecelendirilmesi ve ölçümü yapılır (31,32).

RİSK= OLASILIK x ŞİDDET

Tablo 2. Bir olayın gerçekleşme olasılığı

OLASILIK ORTAYA ÇIKMA OLASILIĞI

(1) Çok Düşük Hemen hemen hiç

(2) Düşük Çok az (yılda bir kez), sadece anormal durumlarda (3) Orta Az (yılda birkaç kez)

(4) Yüksek Sıklıkla (ayda bir)

(5) Çok Yüksek Çok sıklıkla (haftada bir, her gün), normal çalışma şartlarında

Bir olayın gerçekleşme olasılığı, birden beşe kadar olan bir ölçek üzerinde sıralanır. Bir en nadiri beş ise, en sık olanı ifade etmektedir. Olayın ortaya çıkma olasılığı neredeyse imkansızsa bir (çok düşük), yılda sadece bir kez ve sadece anormal durumlarda gerçekleşebilecekse iki (düşük), yılda birkaç kez gerçekleşebilecekse üç (orta), ayda bir gerçekleşme olasılığı dört (yüksek), haftada bir ya da daha sık olabilecek olaylar beş (çok yüksek) olarak sınıflanır (Tablo 2).

17 Tablo 3. Bir olayın gerçekleştiği takdirde şiddeti

SONUÇ DERECELENDİRME

(1) Çok Hafif İş saati kaybı yok, ilk yardım gerektiren olaylar (2) Hafif İş günü kaybı yok, kalıcı etkisi olmayan ayakta tedavi (3) Orta Hafif yaralanma, yatarak tedavi gerekir

(4) Ciddi Ciddi yaralanma, uzun süreli tedavi, meslek hastalığı (5) Çok Ciddi Sürekli iş göremezlik ya da ölüm

Bir olay gerçekleştiği takdirde, şiddeti birden beşe kadar olan bir ölçekte şiddetin ciddiyetiyle doğru orantılı olarak sınıflandırılmaktadır. Olayın gerçekleşmesi durumunda iş saati kaybı olmadan, ilk yardım gerektirebilecek durumlara bir (çok hafif), iş günü kaybı olmaksızın ayakta tedavi gerektiren olaylar (kalıcı etkisi olmadan) iki (hafif), hafif yaralanma ve yatarak tedavi gerektiren olaylar üç (orta), ciddi yaralanma, uzun süreli tedavi gerektiren durumlar ya da meslek hastalığı gelişebilecek olaylar dört (ciddi), sürekli iş göremezlik ya da ölümle sonuçlanabilecek durumlar beş (çok ciddi) olarak sınıflanmaktadır (Tablo 3).

Katlanılabilir riskler=düşük risk (DR) söz konusuysa (2,3,4,5,6): Belirlenen riskleri ortadan kaldırmak için ilave kontrol işlemlere ihtiyaç olmayabilir. Ancak mevcut kontroller sürdürülmeli ve bu kontrollerin sürdürüldüğü denetlenmelidir (Tablo 4).

Orta düzeydeki risklerin (OR) varlığı durumunda (8, 9, 10, 12): Belirlenen riskleri düşürmek için faaliyetler başlatılmalıdır. Risk azaltma önlemleri zaman alabilir (Tablo 4).

Yüksek risk (YR) durumunda (15,16,20): Belirlenen risk azaltılıncaya kadar iş başlatılmamalı eğer devam eden bir faaliyet varsa derhal durdurulmalıdır. Risk işin devam etmesi ile ilgiliyse acil önlem alınmalı ve bu önlemler sonucunda faaliyetin devamına karar verilmelidir (Tablo 4).

Tolere edilemez risk (TER) söz konusuysa (25): Belirlenen risk kabul edilebilir bir seviyeye düşürülünceye kadar iş başlatılmamalı, eğer devam eden bir faaliyet varsa derhal durdurulmalıdır. Gerçekleştirilen faaliyetlere rağmen riski düşürmek mümkün olmuyorsa, faaliyet engellenmelidir (Tablo 4).

18 Tablo 4. L tipi matris

*AR: Anlamsız Risk. **DR: Düşük Risk. ***OR: Orta Risk. ****YR: Yüksek Risk. *****TER: Tolere Edilemez Risk.

9. Çok Değişkenli X Tipi Matris Diyagramı

Matris diyagramının temel avantajı; her çift değişken arasındaki ilişkinin derecesini grafiksel olarak göstermesidir. Bu tip risk değerlendirmesi, karmaşık işlemler veya akım şemaları içeren işlerin mevcut olduğu yerlere veya olaylara uygulanabilir. Tek başına bir analistin yapmasına uygun değildir. Beş yıllık geçmiş kaza araştırmasına ihtiyaç vardır. Ancak tecrübeli bir takım lideri önderliğinde gerçekleştirilebilir (9).

RİSK ETMENLERİ

Risk etmenleri fiziksel, kimyasal, biyolojik, ergonomik ve psikososyal olarak beşe ayrılır.

Başlıca Fiziksel Risk Etmenleri

a) Gürültü b) Aydınlatma

c) Vibrasyon (titreşim) d) Termal konfor şartları e) Radyasyon ŞİDDET OLASILIK 1 (Çok Hafif) 2 (Hafif) 3 (Orta Derece) 4 (Ciddi) 5 (Çok Ciddi) 1 (Çok Küçük) 1 (AR*) 2 (DR**) 3 (DR) 4 (DR) 5 (DR) 2 (Küçük) 2 (DR) 4 (DR) 6 (DR) 8 (OR***) 10 (OR) 3 (Orta Derece)

3 (DR) 6 (DR) 9 (OR) 12 (OR) 15 (YR****)

4

(Yüksek)

4 (DR) 8 (OR) 12 (OR) 16 (YR) 20 (YR)

5 (Çok Yüksek)

19 a) Gürültü:

Gürültü, insanları huzursuz eden, dinlenmeyi zorlaştıran, konsantrasyonu bozan, iletişimi engelleyen, sinir sistemini olumsuz etkileyen ve işitme sorunları yaratan seslerdir. Sesin niteliği, frekansına ve şiddetine göre belirlenir. Frekans, ses dalgalarındaki saniyede titreşim sayısını (Hertz-Hz.), şiddeti ise kulağa gelen sesin basıncını ifade eder ve dB olarak ölçülür. İnsanlar 20-20.000 Hz. arasındaki sesleri duyar. İnfrasound (sesaltı) sesler (< 20 Hz), ultrasound (sesüstü) sesler (>20.000 Hz) işitilmemesine rağmen baş ağrısı ve huzursuzluk gibi zararlı etkileri vardır. İnsan kulağının işitebildiği en düşük ses 0 dB’dir. Desibel ölçümü logaritmik bir birim olup; lineer bir artış gözlenmez. Örneğin 1 dB’in 10 katı 10 dB iken 100 katı 20 dB’dir. İnsan kulağı 0-140 dB arasındaki sesleri algılar. >140 dB şiddetli kulak ağrısı ve kulak zarı yırtılmalarına neden olur. Belirli süre ve şiddette gürültüye maruziyet sonrası, işitme eşiği yükselmesi meydana gelebilir. İşitme sistemine zarar verebilecek sınır düzey 85 dB’dir. Bu seviye günlük 8 saati aşmamalıdır (8,33-38).

Akut ve kronik gürültünün, epinefrin, norepinefrin ve kortizol gibi stres hormonlarını değiştirdiği gösterilmiştir. Kardiyovasküler hastalık risklerini arttırarak; hipertansiyon, ateroskleroz, iskemik kalp hastalıklarına ve prematür ölümlere katkısı olduğu saptanmıştır (39,40). Gürültülü ortamda çalışanlarda, baş ağrısı ve yorgunluk şikayeti olabilmektedir. Çevresel gürültüye maruziyet uyku kalitesini bozmakta, insomnia ve anksiyete bozukluğuna yol açabilmektedir (41).

İşverenlerin maruziyetin önlenmesi veya azaltılmasında, gürültünün az olduğu başka çalışma yöntemi seçmek, gürültüyü teknik yollarla azaltmak (perdeleme, kapatma, gürültü emici örtüler, yalıtım, sönümleme) sorumlulukları vardır. En düşük maruziyet eylem değerleri (80 dB); çalışanlar için kulak koruyucu donanım bulundurulması ve gürültüyle ilgili eğitimlerin uygulanması için eşik değeri ifade etmektedir. En yüksek maruziyet eylem değerleri (85 dB); işverenin gürültüye maruziyeti azaltmak için eylem planı hazırlaması, gürültüye maruz kalınan alanların uygun şekilde işaretlenmesi, gerekli önlemlerin alınması, çalışanların kulak koruyucu donanım kullanmasının sağlanması, denetlenmesi ve çalışanlara işitme testlerinin yapılması için eşik değeri ifade eder. Maruziyet eylem değerlerinde, kulak koruyucuların etkisi dikkate alınmaz. Maruziyet sınır değerleri (87 dB); çalışanların maruziyetinin, hiçbir durumda aşamayacağı değeri ifade eder. Maruziyet sınır değerleri uygulanırken, çalışanların maruziyetinin tespitinde, çalışanın kullandığı kişisel kulak koruyucu donanımların koruyucu etkisi de dikkate alınır. Maruziyet sınır değerinin aşıldığının tespiti halinde işveren, derhal nedene yönelik araştırma yaparak tekrarlamamasını sağlar (42).

20 b) Aydınlatma

İş yerlerindeki aydınlatmanın temel işlevi, en iyi görmeyi sağlamaktır. Bu sağlanırken en yüksek aydınlatma istenmemektedir. Yüksek aydınlatma hem kaynak israfına, hem de göz kamaşması gibi rahatsızlıklara neden olur. Aydınlatma niteliği aydınlatma şiddeti (en uygunu 15-20 mum metre), ışık yönü (soldan), ışık dağılımı (genel ve yerel aydınlatma), cisimlerin renk kontrastı, ışığın rengi, ışığın yansıması ve göz kamaşması gibi temel faktörlere bağlıdır. Yeterli bir aydınlatma için ışık titreşimi engellenmeli, doğrudan göze gelen ışık kaynağı olmamalı, masa başı çalışanlarda bilgisayar masası pencerenin önünde olmamalıdır. Güneş ışığıyla aydınlatmanın ekonomik, psikoloji ve biyolojik faydaları bulunmaktadır (43). En Az Aydınlık Düzeyleri TS EN 12464-1: 2013’e göre de sağlık kuruluşlarındaki laboratuvarlarda çalışma alanları 300 lux’ün üzerinde aydınlatılmalıdır (Tablo 5).

Tablo 5. Değişik görevlerle ilgili olarak önerilen aydınlatma sınırları (43)

İş ve ortam Aydınlanma, Lüks

(lümen/metrekare) Görsel işlerin ara sıra yapıldığı çalışma alanları >100-200(100) Kaba el işleri için minimum aydınlatma 150

Bilgisayarda iletişim, yazışma vb. 300

İnce iş 350-700

Çok ince iş 700-10.000

Aydınlatmayla ilgili önerilerden bazıları çalışma alanındaki ışığın periyodik ölçümü, lambalaırn periyodik temizlenmesi ve değişimi, ek ışığın gerektiği alanlarda ek ışıklandırma yapmak, titreyen ışık kaynaklarını değiştirmektir (2).

c)Vibrasyon (titreşim)

Belirli aralıklarla tekrarlayan, mekanik bir enerji olan titreşimden etkilenme derecesi frekans ve şiddetine bağlıdır. İş yerindeki başlıca titreşim kaynakları; makine parça ve araçlarının salınım hareketi, motor titreşimi, darbeli çekiç, matkap, perçin tabancaları, diş aletleri, cerrahi testere ve matkaplardır. Vibrasyon, tüm vücut vibrasyonu ve el kol vibrasyonu olarak iki gruba ayrılır. Tüm vücudu etkileyen vibrasyon, insan vücuduna genellikle endüstriyel platform veya araç koltuğu gibi destekleyici yapılardan ulaşır. Frekansı 5- 30 Hz arasındadır. Bu tür vibrasyon, bel ağrısı ve bel fıtığına (özellikle uzun yol şoförlerinde), hipertansiyona ve bulantıya neden olabilmektedir. El kol vibrasyonu (segmental vibrasyon) el, bilek gibi üst ekstremitenin dirsek altı kısmını etkileyen vibrasyonu içerir. Bu bölgenin

21

vibrasyonu 200-500 Hz arasındaki frekansa sahiptir. Segmental vibrasyonda, parmak ucunda vazospazmla karakterize Raynaud fenomeni gibi vaskuler bulguların yanında, el ağrısı ve parestezileri, taktil algıda azalma ile karakterize beyaz parmak ve karpal tünel sendromu görülebilir (44-47).

Vibrasyondan etkilenimi azaltmak için bazı öneriler; işyerinin titreşimden yalıtılması, titreşen cihazlara amortisör takılması, titreşim oluşturan aletlerden kaçınma, yalıtımlı alet kullanımı, son olarak kişisel koruyucu olarak titreşimden korumaya uygun eldiven kullanmaktır (2).

d) Termal konfor şartları

Çalışma ortamının termal konforu ortam sıcaklığına, bağıl nem miktarına ve hava akım hızı gibi faktörlere bağlıdır. İnsan vücudu kendini 36,8 o_{C’lik normotermik sıcaklıkta}

tutmaya çalışır. Bunu en çok çevre sıcaklığı etkilemektedir. Ortam sıcaklığı arttığında, terlemenin artışıyla termoregülasyon sağlanır. Artmış terleme sıvı ve elektrolit kaybıyla dehidratasyona yol açabilir. Sonuç olarak taşikardi, myalji ve baş ağrısı gibi bulgular ortaya çıkmaktadır. İdeal ortam sıcaklığı 19-22 o_{C’dir. İş yerlerinde izin verilen sıcaklık değerleri ise}

15-30 oC’dir. Sıcaklık düştüğünde titreme ve periferik vazokonstriksiyonla termoregülasyon sağlanır. Sıcaklık azalması sonucu el becerileri azalır ve kaza olasılığı artar. Havada su buharı halinde tutulan nem mutlak nemdir. Bağıl nem ise mutlak nemin bulunduğu sıcaklık ve basınç koşullarında tutabildiği maksimum su miktarına olan orandır. Bağıl nemin % 30-75 olması istenir. Metal sanayi, dokumacılık, gıda endüstrisi ve cam sanayi gibi sektörlerde yüksek sıcaklık sorunu vardır. Çamaşırhane ve kağıt fabrikası yerlerde yüksek nem ve sıcaklık varken, dökümhane ve cam fabrikası gibi yerlerde düşük nem ve yüksek sıcaklıklar vardır (48).

e) Radyasyon

Elektrik yüklü parçacıklarla (elektron, proton, alfa parçacıkları vb) iyonlaşmaya yol açabilecek kinetik enerjiye sahip parçacıklara iyonlaştıran radyasyon denir. Örnek olarak kozmik ışınlar, gama ışınları ve X ışınları verilebilir. Canlılarda iyonlaşmaya neden olamayacak grup, elektromanyetik radyasyonu oluşturur. Bunlardan bazıları UV-A, UV-B, UV-C, görünür ışık (mavi, yeşil, mor, kırmızı) ve kızılaltı ışınlardır. Bunların dalga boyları iyonlaştıran radyasyondan daha uzundur (49).

22

Akut radyasyon sendromu hematopoietik sistem, akciğerler, gastrointestinal sistem ve beynin iyonlaştıran radyasyona akut maruziyeti sonucu gelişir. Baş ağrısı ve bilinç kaybı görülebilir. Kronik etkilenmede sağlam hücrelerde mutasyon ve kanser gelişimi gözlenebilir (49).

UV-A katarakta, UV-B ve UV-C ise fotokeratite neden olabilir. Kaynakçılar, elektrikçiler ve fotokopi cihazı operatörlerinde ultraviyole ışığa bağlı etkilenim daha fazladır. Ultraviyole ışınlar, cilt kanserinin en önemli nedenlerinden biridir. Çiftçiler, ormancılar, denizciler riskli meslek gruplarının bazılarıdır. Laboratuvar ortamındaki ultraviyole ışık kaynaklarının bazıları, floresan mikroskobu ve dezenfeksiyon amacıyla kullanılan ultraviyole lambalardır. Ultraviyole ışınların zararlı etkilerinden korunmak için, koruyucu gözlük (ultraviyole ışınları süzen) takılması ve cildin açık yerlerine en az 15 SPF değerine sahip güneş koruyucu kremlerin (özellikle açık alanda çalışanlar için) kullanılması önerilmektedir (49).

Kimyasal Risk Etmenleri

Kimyasal madde: “Doğal halde bulunan, üretilen, herhangi bir işlem esnasında kullanılan veya atıklar dahil olmak üzere çıkan, her türlü element, karışım veya bileşiklerdir” (50).

Tehlikeli kimyasal madde: “Alerjik, kanserojen, aşındırıcı, toksik etkinin yanında, parlama, patlama, yangın ve çevre için tehlikeli özelliklerin bir veya birkaçına sahip maddelerdir” (50).

Solunum bölgesi: “Merkezi, kişinin kulaklarını birleştirme çizgisinin orta noktası olan 30 cm yarıçaplı kürenin başın ön kısmında kalan yarısıdır” (50).

Alerjik madde: “Solunduğunda, cilde nüfuz edildiğinde aşırı derecede hassasiyet meydana getirme özelliği olan maddelerdir” (50).

Oksitleyici madde: “Özellikle yanıcı maddeler olmak üzere diğer maddelerle temasında, önemli ölçüde ekzotermik reaksiyona giren maddelerdir” (50). Örnek: Peroksitler. Özellikle kırılmayan renkli cam ve reaksiyona girmeyen kaplarda muhafaza edilmelidir.

23

Alevlenir madde: “Parlama noktası 21-55 oC arasında olan sıvı haldeki maddelerdir” (50).

Kolay alevlenir madde: “Enerji uygulaması olmadan, ortam sıcaklığında havayla temasında ısınabilen ve sonuç olarak alevlenen maddedir. Parlama noktası 0-21 o_{C olan sıvı}

haldeki maddelerle çok kolay alevlenir gaz yayan maddeler bu gruptadır” (50). Örnek: Etil eter, etil alkol, asetilen, hidrojen vb.

Çok kolay alevlenir madde: “<0 o_{C parlama noktası ve <35} o_{C kaynama noktasına}

sahip maddelerdir” (50).

+ Beraber depolanabilir - Beraber depolanamaz

o Özel önlemler alınrak beraber depolanabilir

*Simgeler sırasıyla kolay alev alabilen maddeler, patlayıcı madddeler, toksik maddeler, radyoaktif maddeler, oksitleyici maddeler, zararlı ve tahriş edici maddeleri ifade etmektedir. Şekil 1. Kimyasal depolama matrisi (51)

Kolay ve çok kolay alev alabilen maddelerin depolanmasındaki genel kurallar (Şekil 1):

- Tüm ateşleme kaynaklarından (açık alev, sıcak yüzeyler, direk güneş ışığı gibi) uzakta depolanılmalıdır.

- Oksitleyiciler ve toksik maddeler birlikte depolanmazlar. Aralarında yanmaz bölmeler bulunması şartıyla en az 6 m mesafe olmalıdır.

24

- Ortamda buhar oluşumunu ve yanma olasılığını düşürmek için ortam sıcaklığı düşük tutulmalı ve buhar birikimini engellemek için ortam havalandırılmalıdır. - Tehlikeli kimyasal maddenin özelliğine uygun, yangın söndürme malzemesi hazır

bulundurulmalı ve bunu kullanacak personel eğitilmiş olmalıdır. - Statik elektrik oluşumunu engelleyici tedbirler alınmış olmalıdır.

Kolay ve çok kolay alev alabilen maddelerin kullanılmasındaki genel kurallar (51): - Alev alabilen maddelerle çalışırken eldiven ve emniyet gözlükleri takılmalıdır. - Alev alabilen sıvı döküntülerini temizlemede su kullanılmamalıdır.

- Alev alabilen ve yanıcı sıvıları lavaboya dökülmemelidir.

Aşındırıcı madde: Canlı doku ile temasında, dokunun tahribatına neden olabilen maddelerdir” (51). Etkileri özellikle deri ve solunum sistemi üzerinedir. Koroziv maddeler asit ya da baz olabilirler. Örnek: Sülfürik asit, hidroklorik asit, nitrik asit, sodyum hidroksit.

Aşındırıcı maddelerin depolanmasındaki genel kurallar (Şekil 1) (51):

- Asitler bazlardan, koroziv maddelerde hem organik hem de alev alabilen maddelerden ayrı tutulmalıdır.

- Koroziv maddeler raflardan düşme tehlikesine karşı, tabana en yakın yerlerde depolanmalıdır.

- İnorganik hidroksit çözeltileri polietilen kaplarda muhafaza edilmelidir.

- Güneş ışığından uzak, serin, kuru ve iyi havalandırılan alanlarda depolanmalıdır. - Koroziv maddelerin aşındırıcı etkisinden dolayı, kesinlikle metal raflarda

saklanmamalıdır.

Aşındırıcı maddelerin kullanımındaki genel kurallar (51):

- Gerekli koruyucu ekipmanlar (önlük, uygun eldiven ve emniyet gözlükleri) kullanılmalıdır.

- Tehlikeli gazlardan korunmak için çeker ocak altında çalışılmalıdır. - Aktarımları ve eklemeleri kırılmaz kaplarda yapılmalıdır.

25

Sıkıştırılmış gazlar: Sıvı oksijen, sıvı argon ve sıvı azot gibi depolama tanklarının da içinde bulunduğu bir gruptur. Araç park yerleri, işyeri sınırları, sigara içmeye izin verilen yerler, kanal ve logarlar ile depolama tankı arasındaki mesafe en az 3m, ofis kantin, dinlenme yerleri, vantilatör ve hava çekiş yerleri ile depolama tankı arasındaki mesafe en az 5m olmalıdır (50).

İşveren iş yerinde tehlikeli kimyasal madde bulunup bulunmadığını tespit etmek ve tehlikeli kimyasal madde bulunması halinde, çalışanların sağlık ve güvenliği yönünden olumsuz etkilerini belirlemek üzere risk değerlendirmesi yapmakla yükümlüdür. Kimyasal maddelerin sağlık ve güvenlik yönünden tehlike ve zararları, kullanılan kimyasal maddenin miktarı, kullanım şartları ve kullanım sıklığı özellikle göz önünde bulundurulur. İmalatçı, ithalatçı veya satıcılardan sağlanacak Türkçe malzeme güvenlik bilgi formu bulundurulması zorunludur (50).

Tehlikeli kimyasal maddelerle çalışmalarda alınması gereken önlemler:

Teknolojik gelişmeler de dikkate alınarak uygun işlem ve mühendislik kontrol sistemleri seçilir ve uygun makine, malzeme ve ekipman kullanılır. Riski kaynağında önlemek üzere uygun iş organizasyonu ve yeterli havalandırma sistemi kurulması gibi toplu koruma önlemleri öncelenir. Toplu koruma önlemlerinin yeterli olmadığı hallerde, kişisel koruma yöntemleri uygulanır. Tehlikeli kimyasallarla ilgili bilgiler ve acil durum müdahale ve tahliye prosedürleri kullanıma hazır bulundurulur” (50).

Kimyasal maddelerin tehlike derecelendirme ve sınıflaması, kimyasallardan kaynaklanan yangın, patlama, iş kazası ve meslek hastalığı risklerinin çok daha kolay kontrol edilmesini ve gerekli korunma yöntemlerinin doğru seçilmesini sağlar. Bu amaçla Ulusal Yangından Koruma Örgütü (The National Fire Protection Association -NFPA) kimyasalların sağlık, yanıcı ve reaktif tehlikelerini gösteren bir tehlike işaretleme sistemi geliştirmiştir (Şekil 2), (Tablo 6). Bu işaretlemeler kimyasal ambalajlarının üzerinde bulunması gerekmektedir.

26

Şekil 2. NFPA (The National Fire Protection Association) kimyasalların tehlike işaretleme sistemi (52)

Şematik sınıflamanın özeti aşağıdaki Tablo 6’da açıklanmıştır.

Tablo 6. NFPA kimyasalların tehlike işaretleme sistemi sınıflama özeti Sağlık Tehlikesi-H (Mavi)

4 Çok Yüksek Çok toksik- Kısa süreli maruziyette ölümcül olabilir. Özel olarak tasarlanmış koruyucu gerektirir.

3 Ağır Toksik-Tüm koruyucu giysi ve solunum aparatları giyilmelidir. Deri ile kontaktan ve solumaktan kaçının.

2 Orta Solunum aparatları ve yüz maskeleri takılmalıdır. Eğer solunursa ya da absorbe olursa zararlı olabilir.

1 Hafif Solunum aparatları takılmalıdır. Tahriş edici olabilir. 0 Çok Az Önleme gerek yok. Tespit edilmiş bir tehlikesi yoktur.

Alev Alma Tehlikesi-F (Kırmızı)

4 Çok Yüksek Alev alma ihtimali çok yüksek olan gaz ya da sıvı. Parlama noktası <23 o_C 3 Ağır Kolay Yanıcı- Parlama noktası 23 o_{C ile 38} o_{C arasındaki maddeler} 2 Orta Yanıcı- Parlama noktası 38 o_{C ile 94} o_{C arasındaki maddeler} 1 Hafif Az Yanıcı- Tutuşturmak için yüksek sıcaklık gerektirir. 0 Çok Az Normal şartlarda yanıcı değil.

Tepkimeye Girme Tehlikesi- R (Sarı) 4 Çok Yüksek Oda sıcaklığında patlayıcı

3 Ağır Sarsıntı, kapalı durumda ısıtılması veya suyla karıştırılmasıyla patlamaya neden olabilir.

2 Orta “Unstable” -Suyla karışmasında reaksiyon olabilir. 1 Hafif Isıtıldığında veya suyla karışımda reaksiyon olabilir. 0 Çok Az Normalde stabildir. Suyla karıştığında tepkimeye girmez.

27 Biyolojik Risk Etmenleri

İş yeri kaynaklı olup; herhangi bir enfeksiyona, alerjiye veya zehirlenmeye neden olabilen mikroorganizmalar, hücre kültürleri ve insan endoparazitleridir. Biyolojik etkenler enfeksiyon risk düzeyine göre 4 risk grubuna ayrılır (53):

Grup 1: İnsanda hastalığa yol açma ihtimali bulunmayanlar.

Grup 2: İnsanda hastalığa neden olabilen, çalışanlara zarar verebilecek, fakat topluma yayılma olasılığı olmayan, genellikle etkili koruma ve tedavi imkanı bulunanlar.

Grup 3: İnsanda ağır hastalıklara neden olan, çalışanlara ciddi tehlike oluşturan ve topluma yayılma riski olabilen, genellikle etkili koruma ve tedavi imkanı bulunanlar.

Grup 4: İnsanda ağır hastalıklara neden olan, çalışanlara ciddi tehlike oluşturan ve topluma yayılma riski yüksek, genellikle etkili koruma ve tedavi imkanı bulunmayanlar.

Sınıflandırılmış etkenler listesi, sağlıklı çalışanlarda o etkenlerin yaptıkları etkilere dayandırılmıştır. Önceden var olan bir hastalık, ilaç kullanımı, kazanılmış bağışıklık, gebelik veya emzirme gibi özel durumlardaki etkiler dikkate alınmamıştır.

Tablo 7. Bakteriler ve benzeri organizmalardan bazılarının risk grupları

Biyolojik Etken Sınıflandırma Açıklama

Bordetella pertussis 2 V**

Borrelia spp (Lyme etkeni) 3

Brucella 3 Clostridium tetani 2 T*** , V Corynebacterium diphteria 2 T, V Francisella tularensis 3 Mycobacterium tuberculosis 3 V Neisseria meningitidis 2 V Rickettsia typhi 3 Rickettsia prowazekii 3 Salmonella Typhi 3(**)* V Yersinia pestis 3 V

* (**): Genel olarak hava yoluyla bulaşıcı olmadıklarından çalışanlar için sınırlı

enfeksiyon riski taşır.

28

Bakterileri ve benzeri organizmalardan bazılarına ait risk grupları Tablo 7’de gösterilmiş olup; Grup 4 etken bulunmamaktadır. Brucella, Yersinia ve M.tuberculosis sık karşılaşılan ve bulaşın yüksek olduğu Grup 3 etkenlerdendir.

Tablo 8. Virüslerden bazılarının risk grupları

Biyolojik Etken Sınıflandırma Açıklama

KKHA(Kırım-Kongo) 4 HCV 3(**)* D** HBV 3(**) D,V İnfluenza virüsleri 2 V*** Measles (Kızamık) 2 V Mumps (Kabakulak) 2 V HAV 2 V Poliovirüs 2 V Variola(çiçek) 4 V HIV 3(**) D

* (**): Genel olarak hava yoluyla bulaşıcı olmadıklarından çalışanlar için sınırlı

enfeksiyon riski taşır.

** D : Maruziyetten sonra kayıtları 15 yıldan fazla saklanması gerekir. *** V : Etkili aşısı bulunmaktadır.

Virüslerden bazılarına ait risk grupları Tablo 8’de gösterilmiştir. Virüslerden KKHA etkeni ve çiçek etkeni Grup 4’tür. Grup 3 etkenlerininde hava yoluyla bulaşı sınırlıdır.

Tablo 9. Parazitlerden bazılarının risk grupları

Biyolojik Etken Sınıflandırma Açıklama

Ascaris lumbricoides 2 A**

Echinococcus türleri 3(**)*

Leishmania donovani 3(**)

Plasmodium falciparum 3(**)

Taenia solium 3(**)

* (**): Genel olarak hava yoluyla bulaşıcı olmadıklarından çalışanlar için sınırlı

enfeksiyon riski taşır.

29

Parazitlerden bazılarının risk grupları Tablo 9’da gösterilmiştir. Grup 4 etken parazitlerde bulunmamaktadır. Grup 3 etkenlerinin de hava yoluyla bulaşı sınırlıdır.

Tablo 10. Mantarlardan bazılarının risk grupları

Biyolojik Etken Sınıflandırma Açıklama

Blastomyces dermatitidis 3

Candida albicans 2 A*

Histoplasma capsulatum 3

Coccidioides immitis 3

* A: Olası alerjik etkileri olabilen.

Mantarlardan bazılarının risk grupları Tablo 10’da gösterilmiştir. Grup 4 etken bulunmamaktadır. Sık karşılaşılan Grup 3 etkenler Blastomyces dermatitidis, Histoplasma

capsulatum ve Coccidioides immitis’tir.

Risk değerlendirmesi yaparken, çalışanın maruziyetinin türü, düzeyi, ve süresi belirlenir. Birden fazla grupta yer alan biyolojik etkenlere maruziyet söz konusu olduğunda, zararlı biyolojik etkenler göz önünde bulundurulur. Biyolojik etkenlerin risk değerlendirmesi yaparken biyolojik etkenin sınıflandırılması, çalışanlarda ortaya çıkabilecek alerjik etkiler, toksik etkiler ve hastalıklar göz önünde bulundurulmalıdır (53).

Biyolojik etkenlere maruziyet risklerinin önlenmesinde, hijyen ve kişisel korunmada aşağıdaki önlemler alınmalıdır (53).

- Biyolojik etkenlerin olduğu çalışma alanlarında yiyip içme engellenir.

- Çalışanlar uygun koruyucu giysi (önlük, eldiven, gerekiyorsa maske, gözlük vb.) kullanması sağlanır.

- Göz yıkama sıvıları ve cilt antiseptikleri de dahil uygun ve yeterli temizlik malzemesi bulunan yıkanma ve tuvalet imkanı sağlanır.

- Kirlenmiş olabilecek iş giysileri ve koruyucu ekipman, çalışma ortamından ayrılırken çıkarılır ve diğer giysilerden ayrı bir yerde saklanır.

Etkenlerle çalışmaya başlamadan önce, çalışanlar olası sağlık riskleri, maruziyeti önlemek ve alınacak önlemler, hijyen gerekleri, koruyucu donanım ve giysilerin kullanımı ve giyilmesi konularında eğitimi işveren verir ya da verdirir. İşveren ayrıca ciddi bir kaza veya olay durumunda veya grup 4 biyolojik etkenlerle yapılan çalışmalarda, işyerinde asgari takip

30

edilecek prosedürleri içeren yazılı talimatları sağlar ve mümkün olduğu yerlerde uyarıları görünür şekilde asar (53).

İşverenler, grup 3 ve/veya grup 4 biyolojik etkenlere maruz kalan çalışanların listesini, yapılan işin türünü, mümkünse hangi biyolojik etkene maruz kaldıklarını ve maruziyetler, kazalar ve olaylarla ilgili kayıtları, uygun bir şekilde tutar. Bu kayıtlar maruziyet sona erdikten sonra, en az 15 yıl saklanır. Ancak kalıcı veya gizli enfeksiyona neden olabilen, uzun kuluçka dönemi olan, tedaviye rağmen uzun süreler tekrarlayan ya da ciddi hasar bırakabilen enfeksiyonlara neden olan biyolojik etkenlere maruziyet sonrası kayıtlar, en az 40 yıl saklanır. Örnek: Tbc (53).

Maruz kaldıkları veya kalmış olabilecekleri biyolojik etkene karşı, henüz bağışıklığı olmayan çalışanlar için uygun aşılar, işverence yapılır. Biyolojik etkenlere mesleki maruziyet sonucu meydana gelen her hastalık veya ölüm vakaları Bakanlığa bildirilir (53).

Araştırma, geliştirme, öğretim veya tanı amacıyla grup 2, grup 3 ve grup 4 biyolojik etkenlerle çalışmaların yürütüldüğü laboratuvarlarda, enfeksiyon riskini asgariye indirmek için risk grubunda göre aşağıdaki önlemler alınır (Tablo 11) (53).

Tablo 11. Biyolojik etken gruplarına göre korunma önlemlerinden bazıları

Koruma Önlemleri Koruma Düzeyleri

2 3 4

Çalışma yerine giren ve çıkan hava HEPA veya benzeri filtrelerle filtre edilecektir. Gerekmez Zorunlu, çıkan havada Zorunlu, çıkan ve giren havada Çalışma yerine yalnızca görevli

çalışanların girmesine izin verilecektir.

Önerilir Zorunlu Zorunlu, hava sızdırmaz

araç ile Özel dezenfeksiyon yöntemleri. Zorunlu Zorunlu Zorunlu Etkili vektör kontrolü. Önerilir Zorunlu Zorunlu Temizlemesi kolay ve su geçirmez

yüzeyler. Zorunlu, tezgah ve iş masaları için Zorunlu, Tezgah/Zemin Zorunlu, tezgah, yer, duvar,tavan için Asit, alkali, çözücü ve dezenfektanlara

dayanıklı yüzeyler.

Önerilir Zorunlu Zorunlu

Biyolojik etken için güvenli depolama. Zorunlu Zorunlu Zorunlu,