133 Nuriye De¤irmen*, Nebahat Özerdo¤an**
‹.Ü.F.N. Hem. Derg (2009) Cilt 17 - Say› 2: 133-136 ISSN 1304-4869 Derleme Yaz›s›
‹letiflim/Correspondence: Nuriye De¤irmen Adres/Address: Dumlup›nar Üniversitesi Sa¤l›k Yüksekokulu Merkez Kampus Tavflanl› yolu 10. km. Kütahya Tel:02742652031 / 2116 e-mail: ndegirmen123@mynet.com, ndegirmen@hotmail.com
Hand and Foot Massage in Postoperative Pain
ÖZ
Masaj, vücut dokular›na uygulanan bilimsel ve sistematik manipulasyonlara denir. Ameliyat sonras› a¤r›; cerrahi trav-ma nedeniyle nosiseptörlerin uyar›ltrav-mas› ile oluflur ve hastalar›n metaboliztrav-mas›nda stres tepkisi meydana getirir. Cerrahi giriflimler sonras› hastalara uygulanan masaj; hastalarda, A-beta (kal›n lifleri) liflerini uyar›r ve nosiseptif uyar›n›n transmisyonunu bask›layarak a¤r›y› azalt›r. Nosiseptörler daha çok cilt yüzeyinde özellikle de el ve ayaklarda yo¤un bir flekilde bulunmaktad›r. Bu nedenle ameliyat sonras› dönemde el ve ayaklara uygulanan masaj girifliminin, a¤r›n›n azalt›lmas›nda etkili bir manipulasyon olarak günümüzde profesyonel hemflirelik giriflimleri aras›nda uygulanmas› öner-ilmektedir.
Anahtar Kelimeler:El ayak masaj›, a¤r›, hemflirelik. ABSTRACT
Massage called scientific and systematic manupulations that applied to the body tissues. Postoperative pain happens when nossiseptor are alarmed caused by operative shock and make stress effect on the patients’body. After operative interference massage manupulations that applied to the patients, stimulates A-beta nörons and inhibits nosiseptive stim-ulate transmission and pain relief. Nossiseptors are found in the skin especially on the hand and foot surface. Thus it is advised that in the postoperative term, the massage interference applied to hands and feet as a manupulation should be applied as a professional nursery interference today.
Key Words:Hand foot massage, pain, nursing.
*Ö¤r. Grv. Dumlup›nar Üniversitesi Sa¤l›k Yüksekokulu, **Yrd. Doç. Dr. Eskiflehir Osmangazi Üniversitesi Sa¤l›k Yüksekokulu
Ameliyat Sonras› A¤r›da El ve Ayak Masaj›
G‹R‹fi
Eski Çin, Hint, Pers, M›s›r ve Yunan uygarl›k-lar›ndan günümüze kadar gelen masaj, yüzy›llar-d›r uygulanan bir tedavi yöntemidir ve yan etki-si olmad›¤›, kolay uygulanabildi¤i, araç-gereç ge-rektirmeyen bir yöntem oldu¤u için tedavi flimleri aras›nda öncelikli tercih edilen bir giri-flim olmufltur (Blanc-Louvry ve ark 2002; Wang ve Keck 2004). Günümüzde tamamlay›c› (comp-lementary) tedavi yöntemlerinden biri olarak ka-bul edilen masaj, profesyonel hemflirelik giriflim-leri aras›nda oldukça önemli yer tutmaktad›r. Ma-saj›n tan›m›na bakt›¤›m›zda; lökomotor ve sinir sistemini oldu¤u kadar, genel dolafl›m› da etkile-yerek tedaviye yard›mc› olmak amac›yla, vücut dokular›na uygulanan bilimsel ve sistematik bir manipulasyon olarak ifade edilir (Blanc-Louvry ve ark 2002; De¤irmen 2006).
Masaj Hareketleri Üçe Ayr›l›r:
1. Öfloraj (stroking: s›vazlama): Yüzeyel s›vazla-ma, derin s›vazlama
2. Kompresyon (bask›): Kneeding (yo¤urma). Petrisaj (kaslar›n parmaklar ve avuç içi ile kav-ranarak, ileri kayd›rmadan döndürülerek yo¤rul-mas›). Friksiyon (küçük dairesel hareketler) 3. Perküsyon (vurufl): Tapotmen (darbeleme), vibrasyon (titretme) (Myers 2008).
Masaj Çeflitleri :
Klasik masaj, Hint masaj›, bafl-boyun-omuz ma-saj›, spor mama-saj›, hamile mama-saj›, bebek mama-saj›, refleksoloji, konnektif doku masaj›, shiatsu ma-saj›, ‹sveç mama-saj›, aromaterapi masaj› ve el-ayak masaj› gibi masaj çeflitleri bulunmaktad›r. El ve ayak masaj›n›n uygulama alan› içerisine giren
Yaz›n›n gönderilme tarihi: 10.11.2008 Yaz›n›n bas›m için kabul tarihi: 04.06.2009
134
klasik masaj; öfloraj, petrisaj, friksiyon, tapotman ve vibrasyon hareketlerini içeren bat› tekni¤i ile yap›lan bir masajd›r ve tüm vücut yüzeyine uy-gulanabilmektedir (Kolcaba ve ark 2006; Myers 2008; Wang ve Keck 2004).
Masaj›n Etkileri:
Cilt dokusu üzerine uygulanan masaj›n etkisi ile; dokulardaki kan ve lenf dolafl›m› artar, solunum derinleflir, dinlenme ve uyku hali oluflur. Sinir uçlar›n›n uyar›lmas› ile; duyusal sinirler etkilene-rek uyar› tüm vücuda yay›l›r ve genel bir gev-fleme hali ortaya ç›kar. Histamin ve asetilkolin gibi doku hormonlar›n›n sal›nmas› artarak damar-larda; vazodilatasyon meydana gelir. Masaj; mo-tor merkezleri uyararak kas tonüsünü düzenler. Masaj uygulamas› ile hipotonik kaslar›n tonüsü artarken, hipertonik kaslar›n tonüsü azal›r. Reak-tif hiperemi yapar, doku s›v›lar›n›n dolafl›m›n› canland›r›r, kapiller duvarlar›n geçirgenli¤ini art›-r›r ve iç organlar› uyar›c› etki gösterir. Ayr›ca anksiyeteyi azalt›c› etkisi vard›r. Masaj›n di¤er bir önemli fonksiyonu ise otonom sinir sistemi-ni etkileme özelli¤idir. Bu özellik sayesinde en-dokrin sistem uyar›larak hastalarda a¤r› düzeyi azalt›l›r (Blanc-Louvry ve ark 2002; Dicle 2007; Kolcaba ve ark 2006; Myers 2008).
Masaj›n Ameliyat Sonras› A¤r›ya Etkisi A¤r›, vücudun belli bir bölgesinden kaynaklanan, doku harabiyetine ba¤l› olan veya olmayan, ki-flinin geçmiflteki deneyimleri ile ilgili olumlu ve-ya olumsuz bir süreç olarak tan›mlan›r. Ameli-yat sonras› oluflan a¤r›, doku iyileflmesi ile gide-rek azalan akut bir a¤r›d›r. Cerrahi giriflimin travmas› sonucu nöral yap›lar›n direk zarar gör-mesi ve nosireseptörlerin uyar›lmas› ile oluflur. Ameliyat sonras› a¤r› kontrolünün sa¤lanamama-s›, anksiyeteyi art›rarak çeflitli komplikasyonlar›n geliflimine ortam haz›rlayabilir. Ameliyat sonras› a¤r›ya ba¤l› hastalar›n öksürme, derin solunum ve hareket etme gibi fiziksel aktivitelerini yerine getirememeleri sonucu pnömoni, trombozis ve ileus gibi sorunlar›n ortaya ç›kma olas›l›¤› arta-bilir. Ayr›ca yeterince tedavi edilmeyen ameliyat
sonras› a¤r›n›n kronik a¤r›ya dönüflebilmesi ve bireylerin yaflam kalitesini olumsuz etkilemesi olas›d›r. Bunun sonucu iyileflmede gecikme ve hastanede uzun süre kalma nedeniyle hasta ma-liyeti artmaktad›r. Hastalara uygulanan masaj; hastalar›n hastanede kal›fl süresini k›saltarak na-zokamial enfeksiyonlar›n geliflme riskini önleye-bilir (Alon ve Knessi 2000; Mendes ve Procia-noy 2008; Yavuz 2006).
Ameliyat sonras› dönemdeki a¤r›n›n kontrolünde uygulanan rutin analjezik prosedürünün yetersiz kalmas› sonucu, tamamlay›c› tedavi ve giriflimle-re gegiriflimle-reksinim duyulmaktad›r (Alon ve Knessi 2000; Yavuz 2006). Bireye bütüncül bak›m ver-meyi ve bireyi biyo-psiko-sosyal yönden ele al-may› hedefleyen hemflirelerin, ameliyat sonras› a¤r›n›n de¤erlendirilme ve azalt›lmas›nda farma-kolojik/ nonfarmakolojik giriflimlerin uygulanma-s›na yönelik önemli sorumluluklar› vard›r (Dicle 2007; Yavuz 2006). Masaj›n ameliyat sonras› a¤-r›y› azaltmadaki etkisi; a¤r›n›n fizyolojisi ile aç›klanabilir. A¤r› iletiminde “Kap› Kontrol Te-orisine” göre: Doku hasar› olan bölgede a¤r› uyaran›n› alan A delta ve C lifleri bu uyaran› medulla spinalisin arka boynuzunda yer alan ve küçük nöronlardan oluflan substansia gelotino-za’ya getirir. Di¤er yandan A Alfa lifleri deni-len baflka bir sinir dokusu grubu, a¤r›n›n kay-nakland›¤› doku hasar› bölgesine yönelik bilgile-ri daha h›zl› kortekse ulaflt›r›r. Korteksin subs-tansia jelotinozaya girifli kapatt›r›c› görevi vard›r. Bireyin daha önceki a¤r› deneyimleri baflar›l› ise korteks kap›y› kapatt›r›c› sinyaller gönderebilir. Kap› kapanmazsa sinyaller daha yukar› bölgelere giderek kortekse ulaflt›klar›nda a¤r› fleklinde alg›-lan›rlar. Bu arada bireye masaj uygulamas› ile beyin sap›ndaki retiküler sistem uyar›larak, fazla miktarda ve de¤iflik uyaranla karfl›lafl›ld›¤›ndan kortekse a¤r› uyar›s› iletimi azal›r (Dicle 2007; Yavuz 2006).
Masaj›n a¤r› hafifletmede bir di¤er etkisi de en-dorfin teorisi ile aç›klanmaktad›r. Enen-dorfinler vü-cudun kendisinin salg›lad›¤›, morfin etkisi
135 ren narkotiklere benzer maddelerdir. Endorfinler
spinal kordun sinir uçlar›ndaki narkotik reseptör-lere ba¤lanarak ve a¤r› uyar›s›n›n geçiflini bloke ederek a¤r›y› azalt›rlar. Endorfin sal›n›m›; hafif a¤r›, hafif stres, fizik egzersiz, masaj, akupunk-tur ve TENS uygulamalar› ve cinsel aktivite ile artar (Dicle 2007).
Masaj uygulamas› ile cilt yüzeyinde bulunan a¤-r›y› alg›layan sinir uçlar› olan; nosiseptörler uya-r›larak kal›n lifler ile a¤r› tedavisi sa¤lanabilir (Dicle 2007; Yavuz 2006; Mendes 2008). Deri ve mukozada bulunan nosiseptörler di¤er bölge-lerle k›yasland›¤›nda el ve ayaklarda daha fazla miktarda bulunmaktad›r. Bu nedenle a¤r›n›n azal-t›lmas›nda el ve ayaklara uygulanan masaj giri-fliminden daha etkili sonuçlar al›nabilir (Wang ve Keck 2004).
El-Ayak Masaj›n›n Uygulama Tekni¤i:
Masaj öncesi hastalar›n el ve ayaklar› ›slak kom-presle silinip kurulanarak, vazelinlendikten sonra masaj›n uygulanma aflamalar›na geçilir. Bu afla-malar:
1. Uygulay›c›, ellerinden biri ile hastan›n bir eli-ni yavaflça kald›r›r.
2. Parmaklar› ile hastan›n avuç içini s›vazlar. 3. Uygulay›c›, bafl parma¤›n› ve di¤er parmakla-r›n› kullanarak; hastan›n avucunun içinde, par-maklar›nda ve elinin üstünde, dairesel hareketler yapar.
4. El masaj›; her iki ele befl dakika boyunca in-travenöz katetere dokunulmadan yap›l›r.
5. El masaj› tamamland›ktan sonraki ad›m, has-tan›n baca¤›n›n alt›na yast›k konularak aya¤›n›n yükseltilmesidir.
6. Hastan›n ayak taban›; uygulay›c›n›n parmakla-r› ile s›vazlan›r.
7. Uygulay›c›, bafl parma¤› ile hastan›n ayak ta-ban›na bas›nç uygulayarak dairesel hareketler ya-par.
8. Uygulay›c›, yumruk haline getirdi¤i elinin üst
yüzeyinde bulunan eklem ç›k›nt›lar›n› kullanarak, yukar› ve afla¤› hareketlerle aya¤a bas›nç uygu-lar.
9. Topuk ve ayak bile¤i uygulay›c›n›n bafl par-ma¤› ve iflaret parpar-ma¤› aras›nda s›k›flt›r›larak yo¤rulur.
10. Ayak masaj› her iki aya¤a befler dakika bo-yunca uygulan›r.
11. Hastan›n aya¤›n›n alt›ndaki yast›k al›narak masaj sona erdirilir (Wang ve Keck 2004). Masaj Yap›l›rken Dikkat Edilmesi Gereken ‹l-keler:
Masaj› uygulamadan önce eller y›kanmal›d›r. Hastaya dokunmadan önce eller, ›l›k ve kuru ol-mal›d›r. Masaj uygulanan ortam temiz, s›cakl›¤›: 23-26 derece olmal›d›r. Hastaya rahat bir pozis-yon verilmeli, gerekirse yast›klarla desteklenme-lidir. Masaj öncesi hastan›n o vücut bölümü si-linip temizlenmeli ve kurulanmal›d›r. Ya¤lay›c› madde kullan›larak; sürtünme ve irritasyon önlen-melidir. Ancak fazla kayganl›k s›k› temasa engel olabilir. Masaj›n bas›nc›, tedavi edilen alana gö-re ayarlanmal› ve daima hafif bas›nçla bafllama-l›d›r. Masaj yap›l›rken uygulamaya ara verilme-meli, ellerin deri ile temas› kesilmemelidir. Bü-tün hareketler yavafl, nazik, ritmik ve sabit h›z-da yap›lmal›d›r. Masaj uygularken hastah›z-da oluflan olumsuz etkiler gözlenmelidir (Blanc-Louvry ve ark 2002; Wang ve Keck 2004).
Masaj›n Yap›lmamas› Gereken Durumlar: Kalp veya böbrek yetmezli¤i, ödem, hematom, manik depresif ve nörotik durumlar, flebitis, or-topedik ve nörolojik vakalar, fliddetli laserasyon, spastik felçler, deri hastal›klar›, selülit, maling durumlar, sinir bas›lar›, yerinden oynayabilecek trombüs gibi durumlar›n varl›¤›nda masaj uygu-lanmamal›d›r (Blanc-Louvry ve ark 2002; Wang ve Keck 2004).
Masaj Konusundaki Araflt›rmalar:
Literatürde hemflirelik alan›nda yap›lan masaj
136
araflt›rmalar› sonucunda masaj›n hastalar›n a¤r›s›-n› azaltt›¤› ve fazla a¤r› kesici kullaa¤r›s›-n›m›a¤r›s›-n› önle-di¤i bulunmufltur (De¤irmen 2006; Myers 2008; Yavuz 2006). Hattan ve ark.’n›n (2002) çal›flma-s›nda; CABG (Coronary Artery Bypass Grafting) ameliyat› sonras›nda hastalara yap›lan masaj›n, hastan›n a¤r› fliddetinde azalma ve rahatlama skorlar›nda önemli bir art›fl sa¤lad›¤› belirlenmifl-tir. Bu araflt›rmada; ayak masaj› yap›lan grupta yap›lmayanlara göre iyileflme sürecinin daha h›z-l› oldu¤u saptanm›flt›r. Wank ve Keck’in (2004) araflt›rmas›nda; hastalar›n el ve ayaklar›na 20 dk masaj uygulamas› sonras› a¤r› yo¤unlu¤u ve flid-detinde belirgin düflüfller görülmüfltür. Hulme ve ark.’lar›n›n (1999) araflt›rmas›nda; Laporoskopik Siterilizasyon giriflimi uygulanan hastalara ameli-yat sonras› dönemde ayak masaj› uygulamas› so-nucu; deney grubundakilerin a¤r› fliddetinin kon-trol grubuna oranla daha az oldu¤u belirtilmifl-tir.
SONUÇ VE ÖNER‹LER
A¤r› ile bafl etmede rutin analjezik prosedürünün yetersiz kal›fl›, analjezik tüketiminin fazlal›¤› gi-bi sorunlar son y›llarda masaj gigi-bi nonfarmako-lojik giriflimlerin kullan›m›n› art›rmaktad›r. El ayak masaj›n›n ameliyat sonras› a¤r› yönetimin-de; hizmet kalitesini art›rma, iyileflme sürecini h›zland›rma, komplikasyonlar› önleme ve maliye-ti azaltma gibi önemli katk›lar› vard›r. Bu ne-denle hemflirelerin ameliyat sonras› a¤r› azalt›-m›nda di¤er uygulamalar›n yan› s›ra el ayak ma-saj›n› da uygulamas› önerilir.
KAYNAKLAR
Alon, E. ve Knessi, P. (2000). Postoperatif a¤r› tedavisi. A¤r› Dergisi, 12: 9-14.
Blanc-Louvry, ‹. ve ark. (2002). Does mechanical massage of the abdominal wall after colectomy reduce postoperati-ve pain and shorten the duration of ileus? Journal of Gas-trointest Surgery,. 6: 43-49.
De¤irmen, N. (2006). Sezeryan ameliyat› sonras› a¤r› kon-trolünde el ve ayak masaj›n›n etkinli¤i. Yay›nlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Eskiflehir Osmangazi Üniversitesi Sa¤-l›k Bilimleri Enstitüsü, Eskiflehir.
Dicle, A. (2007). Cerrahi hastas›nda a¤r›. Akbayrak, N.
ve ark. (Ed.). Hemflirelik Bak›m Planlar› Kitab›. Alter Ya-y›nc›l›k, Ankara, 613-623.
Hattan, J. ve ark. (2002). The impact of foot massage and guided relaxation following cardiac surgery: A randomized controlled trial. Journal of Advanced Nursing. Blackwell Science Ltd., 37(2): 199-207.
Hulme, J. ve ark. (1999). The effect of foot massage on patients. Journal of Advenced Nursing. Blackwell Science Ltd., 30(2): 460-468.
Kolcaba, K. ve ark. (2006). Effects of hand massage on comfort of nursing home residents. Geriatric Nursing, 27(2): 85-91.
Mendes, E. W., Procianoy, R. S. (2008). Massage therapy reduces hospital stay and occurrence of late-onset sepsis in very preterm neonates. Journal of Perinatology, 28(12), 815-820.
Myers, C. D. ve ark. (2008). Massage modalities and symptoms reported by cancer patients: Narrative review. Jo-urnal of The Society For Integrative Oncology [J Soc In-tegr Oncol] Winter, 6(1): 19-28.
Wang, H. L., Keck, J. F. (2004). Foot and hand massage as an intervention for postoperative pain. Pain Management Nursing., 5(2): 59-65.
Yavuz, M. (2006). A¤r›da kullan›lan nonfarmakolojik yön-temler. Eti Aslan, F. (Ed.) A¤r› Do¤as› ve Kontrolü. Av-rupa T›p Kitapç›l›k Ltd. fiti., ‹stanbul, 42.
