EMPERYALİST REKABET ORTAMINDA BİR İNGİLİZ
BANKASI: THE NATIONAL BANK OF TURKEY
Işıl SAĞLAM
Nisan 2020 DENİZLİ
Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Doktora Tezi Tarih Anabilim Dalı
Doktora Programı
Işıl SAĞLAM
Danışman: Prof. Dr. Ayfer ÖZÇELİK
Nisan 2020 DENİZLİ
bu çalışmanın doğrudan birincil ürünü olmayan bulguların, verilerin ve materyallerin bilimsel etiğe uygun olarak kaynak gösterildiğini ve alıntı yapılan çalışmalara atıfta bulunulduğunu beyan ederim.
""Işıl SAĞLAM
ÖN SÖZ
Mayıs 2015’te tez danışmanım Prof. Dr. Ayfer Özçelik sayesinde II. Meşrutiyet yıllarında kurulmuş olan “The National Bank of Turkey” adlı İngiliz bankasından ilk kez haberdar olduğumda başka bir doktora tezi üzerinde çalışmaktaydım. Söz konusu çalışma için o zamanlar neredeyse bir yıldan fazla bir zaman harcamış, literatür araştırmalarını büyük ölçüde tamamlamıştım. Diğer taraftan The National Bank of Turkey konusu ilgimi çekmiş, tez çalışmamı yürütürken bir taraftan da bu bankayı araştırıp, bir fikir sahibi olmaya çalışmıştım. Zira günümüzde Osmanlı İmparatorluğu’nun son evresinde kurulan yabancı şirketlerin birçoğu artık bilinmekle birlikte, The National Bank of Turkey bilinmeyen birçok yönü ile tahlile muhtaç bir kurum olarak durmaktaydı. Üstelik banka tam da imparatorluğun son nefesinde, dev çıkar çatışmalarının yaşandığı Sultan II. Abdülhamid’in tahttan indirildiği günlerde kurulmuştu ve hakkında elle tutulur doyurucu bilgiler yoktu. Yaptığım ön araştırmalarda banka hakkında yabancı literatürde yayınlanmış birkaç makale dışında pek bir şeye rastlamamıştım. Yurtiçinde ise bankayı doğrudan konu alan bir çalışma bulunmamaktaydı. Ancak arama motorlarında bir iki subjektif olduğu bariz Türkçe yoruma denk gelmiştim. Alandaki bu boşluğun yanı sıra, eski bir bankacı olarak NBT’nin derinlemesine incelenmesi gerektiğini sezdim. Danışmanım Prof. Dr. Ayfer Özçelik’in de yüreklendirmesiyle devam eden tez çalışmasını bir kenara bırakarak, doktora tez konumu “Emperyalist Rekabet Ortamında Bir İngiliz Bankası: The National Bank of Turkey” olarak değiştirdim. Nitekim bankacılık bilgi birikimimin ve bakış açımın bu çalışmada oldukça yararını gördüm.
Bu çalışmada esas olarak; The National Bank of Turkey’nin çok kritik bir dönem olarak değerlendirdiğimiz Osmanlı İmparatorluğu’nun son evresinde ne amaçlarla kurulduğu, ana aktörlerinin; yani bankanın sermayedarlarının, Jön Türklerin ve İngiliz Hükümeti’nin bankadan beklentilerinin neler olduğu ve bu beklentilerin ne ölçüde karşılandığı araştırılmıştır. Zira NBT, İngiltere’nin 20. yy başlarında büyük bir tehdit olarak algıladığı ve özellikle de Bağdat Demiryolu imtiyazı ile Orta Doğu’da büyük bir ilerleme kaydeden Almanya’nın siyasi ve iktisadi ilerlemesine karşı önlemler aldığı, bölgede yeniden etkili olmak amacıyla fırsatlar kolladığı bir sırada kurulmuştur. Bu bağlamda bankanın klâsik anlamda bir bankanın ötesinde başka amaçlar mı taşıdığı, İngiliz sermayesinin politik ve maddi amaçlarla Osmanlı İmparatorluğu’na girebileceği bir kanal olarak mı tasarlandığı, yani NBT’nin İngiliz dış politikasının o dönemde önemli
bir diplomasi aracı olarak kullandığı “finans” ın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki uygulamalarından biri olup olmadığı sorularının cevapları aranmıştır.
Bunun yanı sıra iş arkadaşları tarafından “hayattaki en büyük tutkusunun para kazanmak” olduğu belirtilen ve gerçekten de çok paralar kazanarak buna ulaşan Sir Ernest Cassel gibi büyük bir finansçının İstanbul’da böyle bir banka kurma teklifini neden ve nasıl kabul ettiği, bu bankadan neler beklediği, Cassel gibi banka girişimcilerinin temel motivasyon kaynaklarının neler olduğunu anlamak da hedefler arasındadır.
Jön Türkler de iş başına gelir gelmez özellikle finansal açıdan bir nebze olsun rahatlamak, dış borçlanmayı, o dönemdeki ifadesiyle istikrazları daha özgürce yapmak, Düyunu Umumiye, Osmanlı Bankası gibi emperyalist ülkelerin kurumlarına bağımlılıktan kurtulmak istemişlerdi. Bu nedenle aynı günlerde kendilerinin söz sahibi olacağı ve yurtdışı piyasalardan rahatlıkla borçlanabilecekleri “milli” bir banka kurma arayışı içine girmişlerdi. NBT ise Jön Türklerin bu hayallerini gerçekleştirebilecekleri bir umut olmuştu. Dolayısıyla bu çalışmada NBT’nin Jön Türklerin beklentilerine ne ölçüde hitap edebildiği anlaşılmaya çalışılmıştır.
NBT’nin faaliyette bulunduğu yıllar, Osmanlı topraklarında Büyük Güçler arasındaki rekabetin en yüksek seviyeye ulaştığı, imtiyaz mücadelelerinin doruğa çıktığı ve tüm bu çekişmelerin sonunda imparatorluğun dağıldığı çok karmaşık bir zaman dilimidir. Dolayısıyla NBT’nin Nisan 1909’da başlayan resmî kuruluş süreci öncesi ve sonrasında yaşanan gelişmelerin izlenmesiyle son dönem Osmanlı tarihi açısından kayda değer bilgilere ulaşılabileceği düşünülmüştür. Nitekim Cumhuriyet’in kuruluşuna giden süreçte Orta Doğu tarihini anlamak ve bu coğrafyada Büyük Güçlerin, özellikle de İngiliz emperyalizminin hedeflerini görebilmek açısından NBT iyi bir örnek oluşturmaktadır.
The National Bank of Turkey’i tez konusu olarak seçmemizin başka amaçları daha bulunmaktadır. NBT; kurucuları, yönetim kurulları, siyasi bağlantıları ve giriştiği birbirinden çok farklı faaliyetler ve karmaşık ilişkileriyle de dikkatimizi çekmiştir. Bankanın bünyesinde gerek İngiliz, gerekse de Osmanlı tebaasından dönemin dikkat çeken birçok siması yer almıştır. Bankanın kurucusu ve en büyük hissedarı Sir Ernest Cassel, 19. yy’ın sonlarında Mısır’a hayat veren büyük projelerin sahibi, The National Bank of Egypt’in (Mısır Milli Bankası) kurucusu ve para kazanma becerileri üst düzeyde gelişmiş devrin Avrupası’nın büyük finans baronlarından biridir. Cassel ayrıca İngiltere Hükümeti’nin Yakın Doğu’daki çıkarları açısından da önemli bir isimdir. Bankanın diğer
büyük hissedarları; Sir Alexander Henderson, Lord Revelstoke (John Baring) ve Genel Müdürü Sir Henry Babington Smith de yaşadıkları dönemin çok tanınmış bankacıları ve ülkelerinde saygı gören şahsiyetleriydiler.
Ayrıca bankanın Yönetim Kurulu üyeleri arasında Düyunu Umumiye’nin İngiliz temsilcisi Sir Adam Block, ünlü İngiliz iş adamı Edwin Whithall ve hepsinden öte dünya petrol endüstrisi kurucuları arasında sayılan ve aynı zamanda hem Osmanlı, hem de İran İmparatorluğu’nun hizmetinde bir diplomat olan Kalust Gülbenkyan da (Calouste Gulbenkian) vardır. Zaten bankanın ticari bankacılık faaliyetleri dışında giriştiği en dikkat çeken işi de Gülbenkyan’ın kışkırtmalarıyla girişilen Mezopotamya petrolleri imtiyaz işidir. NBT, Osmanlı ülkesindeki tüm petrol yataklarının işletilmesi için Ekim 1912’de kurulan Turkish Petroleum Company’deki (TPC) hisselerini İngiliz Hükümeti’nin talebiyle bugünkü BP’nin temellerini atan ve arkasında İngiliz Hükümeti’nin olduğu Anglo-Persian Oil Company’e (APOC) devretmiş, bir anlamda İngiltere’ye Mezopotamya petrolünün de yolu açılmıştır. Turkish Petroleum Company adlı uluslararası kuruluş daha sonra dünya petrol endüstrisi ve Orta Doğu tarihinin bir simgesi olan 1928 Kırmızı Hat Anlaşması ile onaylanarak, eski Osmanlı topraklarındaki petrol, dünya devi petrol şirketlerince bir kez daha paylaşılmıştır. Bu şekilde NBT’nin Mezopotamya petrolünün merkezinde yer alması ve bu süreçte önemli bir rol üstlenmesi de bizde ayrıca bir merak uyandırmıştır.
Bunların yanı sıra; banka yönetim kurulunda; Maliye Nazırı Cavid Bey, eski Londra Sefareti Başkâtibi Reşid Sadi Bey, eski Stockholm Büyükelçisi Şerif Paşa, Manyasızade Refik Bey, Said Halim Paşa, Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa, Nail Bey (1909’da Maarif, 1912’de Maliye Nazırı), Şura-yı Devlet Reisi Hasan Fehmi Paşa, Osman Nizami Paşa, Ahmed Cemal Bey, Kâmil Paşa, Hüseyin Cahit Yalçın gibi dönemin önde gelen İttihat ve Terakki üyeleri ile devlet adamları yer almış veya bankanın hissedarı olmuşlardır. Bu tablo bankanın İttihatçılarla yoğun ilişkiler içinde olduğunu göstermektedir. Dolayısıyla çalışmanın bir diğer hedefi de bu ilişkilerin boyutlarını ve bilinmeyen yönlerini açığa çıkarmaktır.
Bu çalışma kapsamında dikkati çeken hususlardan biri de; özellikle uyguladığı politikalarla büyük devletlerin düşmanlık derecesinde tepkisini çeken II. Abdülhamid’i darbe ile devirme teşebbüslerinden birine bankanın kurucusu Sir Ernest Cassel’in parasal destek sağladığı yönündeki iddialardır. Banka da ilginç bir tesadüf olarak II. Abdülhamid’in 27 Nisan 1909’da tahttan indirilmesiyle sonuçlanan 31 Mart
Vak’ası’ndan (13 Nisan 1909) hemen önce 11 Nisan 1909’da kurulmuştur. Bu tarih çakışması ve Cassel’in, Jön Türklerin 1902’deki darbe girişimine parasal destekte bulunduğu iddiası NBT’nin araştırılması yönünde ayrıca merak uyandırmıştır.
Dolayısıyla bu çalışmada, klâsik bankacılık tarihi boyutunun ötesinde, 20. yy’ın başlarında büyük devletlerin çıkar çatışmaları, Avrupa’daki Jön Türklerin 1902’de Sultan II. Abdülhamid’e yönelik başarısız darbe girişimleri, Jön Türklerin siyasi ve iktisadî yaklaşımları ve Siyonizm tartışmaları gibi birçok yönü de içermek durumu ile karşı karşıya kalınmıştır.
NBT’nin, oldukça kritik ve önemli olduğunu düşündüğümüz son dönem Osmanlı iktisat tarihi açısından politik yönü ağır basan ve ekonomik olayların siyasi olaylardan soyutlanamayacağını vurgulamaya çalışan “ekonomi politik” bir kaynak olmasını dilemekteyiz. NBT tam anlamıyla politik bir kurum olmasına karşın, banka hakkında bugüne kadar yapılan çalışmalarda bu husus layıkıyla ele alınmamıştır. Oysaki NBT, Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde ekonomi ve politikanın iç içe geçtiği bir süreçte doğmuş, çok karmaşık ilişkilere konu olmuştur. Özellikle de Bağdat Demiryolu ve onunla ilintili birçok konu, NBT’nin de içinde yer aldığı Turkish Petroleum Şirketi’nin elde etmeyi amaçladığı Mezopotamya petrol imtiyazı ve İngiltere’nin bu süreçte petrol üzerine oynadığı oyunlar Osmanlı’nın mukadderatını doğrudan etkilemiştir. Bu nedenle çalışma, tarihsel derinliği ön planda tutan ekonomi politik boyutlu bir analiz ortaya koymayı amaçlamıştır. Temennimiz bu çalışmanın dönemin iç içe geçmiş ekonomik ve politik hadiselerinin anlaşılmasına yardımcı olması ve bu vesileyle bu türden yeni araştırmalara ışık tutmasıdır.
Bugün geldiğim noktada The National Bank of Turkey’i çok severek, benimseyerek çalıştığımı, her gün aynı heyecanla bir yığın belgeyi okumak, anlamak için uğraştığımı gönül rahatlığıyla söyleyebilirim. Bu çalışmanın tamamlanma süreci, bankaya ait belgelerin birçoğunun İngiliz arşivlerinde bulunması ve bütçesinin de çok büyük ölçüde kişisel olarak tarafımca karşılanması nedeniyle uzun, yorucu ve hayli külfetli olmuştur. Ama ulaştığım belgeler ve bilgilerin bu fedakârlıkları yapmama değdiğini düşünüyorum.
Bu çalışmanın ortaya çıkmasında pek çok kişi ve kurumun yardım ve destekleri olmuştur. Bu kişilerin en başında The National Bank of Turkey’i çalışmam için beni teşvik edip, cesaretlendiren, tavsiyeleri ve yönlendirmeleriyle her zaman yolumu açan,
gelişimime büyük katkı sağlayan saygıdeğer hocam, Yüksek Lisans ve Doktora Tez danışmanım, tezin “fikir babası” Sayın Prof. Dr. Ayfer Özçelik burada teşekkürün en büyüğünü hak eden kişidir. Şayet hocamın yol göstericiliği ve değerli katkıları olmasaydı bu tezin ortaya çıkması söz konusu olamayacaktı.
Ayrıca, Osmanlı basınını ve Osmanlıca literatürü tarayarak, bu belgelerin temininde ve transkribe edilmesinde çok büyük emeği geçen, belgeleri bir kuyumcu titizliğiyle araştırıp, bana ulaştıran, uykuları kaçacak ölçüde bu çalışmayı ciddiye alan Sn. Özgür İzzet Pektaş’a ne kadar teşekkür etsem azdır. Kendisinin hakkı bende ödenemeyecek ölçüde fazladır. Bu çalışma onun çok kıymetli katkıları olmasaydı muhakkak ki eksik kalacaktı. Bu yüzden kendisine hep minnettar kalacağım.
Yine Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki belgelerin temininde büyük yardımları dokunan Sn. Sinan Satar ve isimlerini bilmediğim çalışma arkadaşlarına katkılarından dolayı burada şükranlarımı sunuyorum. Ayrıca Ankara Milli Kütüphane’deki belgeler konusunda yardımlarını esirgemeyen Sn. Sibel Erozan’a da en içten teşekkürlerimi sunmayı bir borç biliyorum.
Ayrıca İstanbul’daki arşiv ve kütüphanelerden bulduğu belgeleri bana göndererek yükümü hafifleten, bu bağlamda çalışmaya ciddi katkılarda bulunan, ayrıca verdiği moral ve desteklerle hep yanımda olan Öğretim Görevlisi Sn. Ertuğrul Dalmış’a her zaman minnettar kalacağım. Tecrübelerini ve bilgi birikimini hiç tereddüt etmeden bana aktaran, tavsiye ettiği kitap ve kaynakların yanı sıra kendi kitabını göndermek zarafetinde bulunan, çalışmaya gösterdiği ilgisiyle beni onure eden, bu tez vesilesiyle tanıştığım akademisyen Sayın Dr. Ali Okumuş’a gösterdiği içten yardımseverliğinden ötürü sonsuz şükranlarımı sunuyorum. Ayrıca Southompton Üniversitesi’nden Dr. Jonathan Conlin’e bu çalışmadan haberdar olduğu andan itibaren gösterdiği ilgiden ve “Debt, diplomacy
and dreadnoughts: the National Bank of Turkey” adlı makalesini bana hemen göndererek,
çalışmaya kolayca erişimimi sağlamasından dolayı çok teşekkür ediyorum. Yine tezin yazımı sırasında karşılaştığım teknik sorunlarda bıkıp, usanmadan her zaman yardımıma koşan Sn. Uğur Sarı’ya da sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum.
İngiltere Oxford’daki St. Antony’s College bünyesindeki Middle East Archive’daki (MEC) on binlerce belgenin içeriği hakkında eposta yoluyla beni bilgilendiren ve Oxford’a gittiğimde çok hızlı ve eksiksiz bir şekilde tüm belgeleri sunan arşiv görevlisi Miss Debbie Usher’e; Londra’daki The Baring Archive’daki arşiv
görevlileri Mrs. Clara Harrow’a ve Mr. Lamin Koroma’ya; Cambridge Üniversitesi Trinity College’daki çalışmam sırasında yardımlarını esirgemeyen ve Sir Henry Babington Smith’e ait koleksiyondaki belgeleri eposta ile eksiksiz tarafıma gönderen Mr. Sandy Paul ve yine aynı yerdeki Mr. James Kirwan’a; Southampton Üniversitesi Hartley Library’deki arşiv görevlisi Ms. Karen Robson’a; Londra’daki The British Library, Social Sciences Reading Room çalışanlarına gösterdikleri anlayış ve her türlü yardımları için çok teşekkür ediyorum.
Bu vesileyle şunu da belirtmek isterim ki, İngiliz arşivlerinde çalışmak benim için her şeyden öte büyük bir zevk ve deneyim olmuştur. Bu kurumlarda İngiliz arşivcilerden her zaman ilgi, saygı ve anlayış gördüm. İngiliz arşivcilerin bilgi düzeyleri, yaklaşımları ve beceriklilikleri bende çok iyi bir eğitimden geçtikleri ve çok iyi yetiştirildikleri izlenimini oluşturdu. Bu arşivlerde gördüğüm hiç aksamadan, saat gibi işleyen düzen ise İngiliz kurumlarının yapısı ve işleyişi hakkında bir fikir sahibi olmama yaradı. Bu deneyimler bana büyük devlet olmanın ne anlama geldiğini göstermenin yanı sıra, belgeler konusunda sergilenen özen ve ihtimam, İngiliz toplumunun bilimsel araştırmalara verdiği önemi ve geçmişlerine nasıl sahip çıktıklarını görmeme imkân tanıdı.
Son olarak, akademik çalışmalarımda beni teşvik edip, cesaretlendiren, bu uzun yolda maddi, manevi her konuda yardımcı olan, entelektüel birikimi, eleştirel bakış açısı ve teknik detaylardaki katkılarıyla eşim Ahmet Sağlam ayrı bir teşekkürü hak etmiştir. Kendisine her zaman minnet duyacağım. Tez süreci boyunca hep ihmal ettiğim, kendilerine evlat olarak arzuladığım ilgiyi gösteremediğim canım annem ve babamın da beni affetmelerini diliyorum.
Akademik çalışmalara başladığım ilk günden, bugünlere kadar çalışmalarımdan belki de en çok etkilenen, arşiv araştırmaları sırasında yatılı yaz okullarına göndermek zorunda kaldığım, çok ihmal ettiğim oğlum Ege Sağlam’a gösterdiği sabır ve anlayıştan dolayı çok teşekkür ediyorum. Küçük bir çocuktan beklenmeyecek büyük bir olgunlukla bu çalışmayı bitirmemi belki de en çok arzu eden kişi o olmuştur.
Bu çalışmada elden geldiğince titiz ve sağduyulu davranmaya çalıştım. Özellikle de artık hayatta olmayan insanlara karşı hiçbir haksızlık yapılmaması benim için çok önemliydi. Buna rağmen şüphesiz eksik kalan yönler, noksanlıklar, hatalar vardır. Tüm eksiklik ve yanlışlıkların sorumluluğu elbette ki şahsıma aittir.
KAYNAKLAR VE DEĞERLENDİRME
Araştırmamız ağırlıklı olarak bankaya ait özel koleksiyonların bulunduğu İngiltere’deki arşiv kaynaklarına dayandırılmış olup, birçok arşiv ve kütüphanede çalışmalar yapılmıştır. Çalışmanın daha ilk başlarında Türkiye’deki kaynaklarla belirttiğimiz hedeflere varamayacağımızı öngörmüştük. Çünkü banka temelinde bir İngiliz bankasıydı ve bu durumda İngiliz arşivlerine gidilmesi şarttı. Nitekim belli izler sürerek yaptığımız tetkikler ve İngiliz arşivcilerle yazışmalar sonucunda bankaya ve önemli aktörlerine ait binlerce belgenin İngiltere’deki değişik arşivlerde korunduğunu öğrendik. Üç yaz (2015-2016-2017) üst üste gittiğim İngiliz arşivlerinde The National Bank of Turkey ile alakalı koleksiyonlara ve binlerce belgeye ulaşma fırsatım olurken, bir miktar belge ise üzerindeki “resmi tarihsel sürenin dolmadığı” gerekçesiyle tarafıma ibraz edilemedi.
İngiltere’de araştırma yaptığımız en önemli arşiv; bankanın ikinci büyük ortağı Sir Alexander Henderson’a1 ait “Henderson Collection (papers relating to the formation and commercial activities of the National Bank of Turkey-Henderson, Alexander, 1st Baron Faringdon, (1850-1934)” adlı çok geniş bir koleksiyonu bünyesinde barındıran (28.800 adet belge) Oxford Üniversitesi’ndeki St. Antony’s College’a bağlı Middle East Center (MEC) Archive’dır. Bu arşiv NBT’nin belgeleri açısından en zengin arşiv olup, bugüne kadar bankaya dair hiçbir çalışmada kullanılmamıştır. Hatta bu arşivdeki bazı belgeler mühürlü zarflardan ilk kez tarafımızca açılmıştır. Yine bankanın üçüncü büyük ortağı Lord Revelstoke’a2 ait belgelerin saklandığı ve kayıtlarına pek dokunulmamış olan
1 Londra İl Meclisi üyeleri arasında da yer alan Sir Alexander Henderson (1st Baron Faringdon)
(1850-1934), İngiltere’deki ve Güney Amerika’daki birçok demiryolu projesine yoğun bir şekilde katılmıştır. Sir Alexander Henderson 1916’da, Birleşik Krallık’ta çeşitli soylu rütbelerden oluşan hem kalıtsal hem de ömür boyu unvanların yasal bir sistemi olan “Peerage” kapsamında 1st Baron Faringdon ünvanını almıştır. Sir Alexander Henderson ayrıca, 1890’larda Algeciras’dan (Câdiz) Bobadilla’ya uzanarak, buradan Madrid’e erişimi kolaylaştıran demiryolunu yapan mühendis John Morrison’un arkasındaki beyin ve zengin finansör olarak bilinmektedir. Günümüzde “Henderson Railway Tour” olarak bilinen Algeceras ya da San Roque’den hareket eden bu İngiliz Victorian tren hattı, muhteşem manzara ve tarihi mekanlardan oluşan güzel günübirlik geziler ve yol boyunca gastronomi sürprizleri sunmaktadır. Bkz. WEB_3. http://www.andalucia.com/ronda/hendersons-railway.htm, (06.08.2018); Ek:2.
2 Baring Brothers & Co., Ltd.’den Lord Revelstoke da (John Baring), Cassel gibi İngiliz monarşisine yakın
bir isimdir. Baring Brothers’lar dünyanın en eski ikinci ticari bankasının sahibiydiler. Baring’ler İstanbul Belediyesi’ne 1909’da Galata Köprüsü’nün onarılması için verilen ve tarihe Baring’lerin verdiği “ender restorasyon kredilerinden biri” olarak geçen 1 milyon sterlin değerindeki, %5 faizli ünlü kredide yer alacak ölçüde bankaya önem vermişlerdi. Bkz. WEB_84. https://www.ing.com.tr/F/Documents/pdf/Basin_Odasi/2011/ING_Bank_Ve_Buyuksehir_Belediyesi_Tek rar_El_Sikisti_22032011.pdf, (12.02.2020); Ek:3.
Londra’daki ING Bank N.V. bünyesine devredilen The Baring Archive3 da önemli bir
belge yığınını muhafaza etmektedir. Cambridge Üniversitesi’ndeki Trinity College’ın bünyesindeki Trinity College Library’de de, kendisi de bu okulun mezunlarından olan bankanın ilk Genel Müdürü Sir Henry Babington Smith’in4 kişisel mektuplarının ağırlıkta
olduğu “Henry Babington-Smith’s papers”5 adlı koleksiyon saklanmaktadır6. Ayrıca
University of Southompton’daki Hartley’s Library’de bulunan “Ernest Cassel’s papers”7
adlı koleksiyonda da Sir Ernest Cassel’in8 kişisel mektupları ve kendisine verilen nişanlar
yer almaktadır. Londra’daki Public Record Office (The National Archive) bankanın Foreign Office ve İngiliz Hükümeti ile olan resmi yazışmalarını muhafaza etmektedir.
Özellikle de İngiliz arşivleri, bankanın orijinal kayıtlarının bu arşivlerde saklanmış olmasından dolayı ve bankanın sahipleri, üst düzey yöneticileri ve İngiliz devlet adamlarının yazışmalarını içermesi nedeniyle çok değerli bilgi kaynaklarını teşkil etmişlerdir. Bu noktada şunu da belirtmek gerekirse; tez içerisinde geçen bazı ifadeler (Kemalistler, Türk Hükümet kredisi/ Türk kredisi, Türkiye finansı, Türk parlamentosu, yeni Türk rejimi, Büyük Britanya, Yakın Doğu9 vb.) kendi tercihlerimiz olmayıp, bu
ifadeler, gerek çalışmanın yoğun bir şekilde NBT’nin kendi özel koleksiyonlarına ve Foreign Office kayıtlarına dayandırılmış olması, gerekse de o dönemde İngilizlerin bakış açılarını yansıtması açısından hiç değiştirilmeden belgelere yansıdığı şekliyle verilmeye çalışılmıştır.
3 Londra’daki ING Bank’ın, 60 London Wall London EC2M 5TQ adresinde bulunan The Baring Archive
Limited’de NBT’ye ait 1000’den fazla belgeyi içeren zengin bir koleksiyon vardır.
4 Ek:4.
5 Bundan sonra HBS olarak kısaltılacaktır.
6 Cambridge’deki Trinity College Library’de konuya ilişkin yaklaşık 2000 adet belgenin fotoğraflarının
çekilmesine izin verilmediğinden, bu belgeler tarafımızca listelenerek arşiv görevlilerine teslim edilmiştir. Listelenen tüm belgeler eksiksiz bir şekilde arşiv görevlilerince scan edilmiş ve hiçbir ücret talep edilmeden e-posta ile tarafımıza gönderilmiştir.
7 Southampton Üniversitesi’ndeki Hartley Library’de Sir Ernest Cassel’a ait özel bir koleksiyon
bulunmaktadır. Bu koleksiyon daha çok Cassel’in mektuplarını, aldığı nişan ve ödülleri içermektedir. Bunlar arasında; Kral VII. Edward, Kral V. ve VI. George, İngiliz Dışişleri Bakanı Sir Edward Grey, İngiliz Donanma Bakanı Winston Churchill gibi ünlü isimlerle yapılan yazışmalar ve İngiliz Kraliyet ailesi, Alman İmparatoru, Japon İmparatoru ve Mısır Hıdivi tarafından verilmiş birçok nişan ve ödüller yer almaktadır. Hartley Library arşivinde fotoğraf çekilmesine izin verilmediğinden, tarafımızca belgeler tarandıktan sonra bir listesi çıkartılmış ve söz konusu liste küçük bir ücret karşılığı scan edilmek üzere arşiv görevlilerine bırakılmıştır. Bu belgeler kısa bir süre sonra Drop-off Servisi yoluyla tarafımıza gönderilmiştir.
8 Ek:1.
9 Yakın Doğu kavramı Osmanlı İmparatorluğu döneminde Osmanlı egemenliği altındaki Balkanlar ve Orta
Doğu toprakları için kullanılmıştır. Daha sonra Balkanlar’da bağımsız devletlerin ortaya çıkmasıyla birlikte bu kavram terk edilmiş ve Hindistan’a kadar olan bölge için Orta Doğu tabiri kullanılmaya başlanmıştır. Bkz. WEB_1. https://tr.wikipedia.org/wiki/Orta_Do%C4%9Fu, (16.05.2020).
Yurtiçindeki araştırma merkezleri ise sırasıyla, İstanbul’daki Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Osmanlı Bankası Arşivi, Milli Kütüphane, Bilkent Üniversitesi Kütüphanesi, ODTÜ Kütüphanesi, İstanbul Büyükşehir Belediye Kütüphanesi ve Pamukkale Üniversitesi Kütüphanesi’dir.
Çalışmanın diğer önemli birincil kaynakları arasında yer alan İngiliz ve ABD gazeteleri, British Library’deki gazete koleksiyonları, Tasvir-i Efkâr, İkdam ve The Levant Herald gazetesi10 ile İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin yarı resmi yayın organı Tanin gazetesi ise farklı bakış açılarının görülmesi ve mukayese imkânı sağlaması açısından değerli katkılar sağlamıştır.
İkincil kaynak seçiminde ise konu hakkında Türkçe yazınında yeterli kaynak bulunmadığından, çalışma ağırlıklı olarak yabancı makalelere, bankaya dolaylı olarak değinen yabancı telif eserlere, döneme tanıklık etmiş ya da banka ile teması olan yerli, yabancı şahsiyetlerin hatıralarına ve biyografilerine dayandırılmıştır. Marian Kent’in, John Burman’ın, Jonathan Conlin’in, David Mclean’in makalelerinin yanı sıra, yine Marian Kent’in editörü olduğu “Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu ve Büyük Güçler” adlı eseri, Hasan Babacan ve Servet Avşar’ın “Cavid Bey Meşrutiyet Ruznâmesi”, Şerif Paşa’nın hatıratını konu alan “Bir Muhalifin Hatıraları, İttihat ve Terakkiye Muhalefet” adlı eser, Ralph Hewins’in “Mr Five Per Cent The Story of Calouste Gulbenkian” adlı biyografisi, G. R. Berridge’nin “İngiliz Gizli Belgelerinde Yahudi Dönmesi İttihatçılar, Gerald H. Fitzmaurice Türkiye’deki İngiliz Büyükelçiliği Baştercümanı’nın Anıları” yararlanılan birçok telif eser arasında öne çıkanlardır. Ayrıca British Library’de ulaştığımız Eber Harold Rice adlı Kanadalı bir araştırmacının “British Policy in Turkey 1908-1914” adlı doktora tezi de bankaya değinen temel kaynaklar arasındadır.
NBT hakkında yapılmış en eski ve ilk çalışma ise Marian Kent’in “Agent of Empire? The National Bank of Turkey and British Policy” adlı makalesidir. Söz konusu makale ağırlıklı olarak Foreign Office kayıtlarına dayandırılmıştır. Marian Kent’in makalesinde Türk arşiv belgeleri ve Türkçe literatüre yer verilmediği gibi meselenin Jön
10 The Levant Herald and Eastern Express adlı gazetenin kuruluş tarihi 1856 yılı olup, merkez adresi
Messrs. George Street & Co. , 30 Cornhill, London, E. C. olarak geçmektedir. Gazetenin yayın dili İngilizce ve Fransızca olurken, hem günlük, hem de haftalık olarak çıkarılmıştır. Gazete yaptığı haberlerde bir taraftan Türkiye’deki siyasi, ekonomik ve sosyal gelişmeleri esas almış, diğer taraftan da Türk basınında ve yabancı basında Türkiye ile ilgili çıkan önemli haberleri sütunlarına taşımıştır. Gazete verdiği çok seçkin ve güvenilir finansal haberler ve mali raporlarla ticari hayata, bankacılara ve editörlere büyük katkılarda bulunurken, okuyucu kitlesi olarak daha çok Doğu insanını seçmiştir. Bkz. The Levant Herald, 15 Ocak 1910, s. 1.
Türkler boyutu da fazla değerlendirilmemiştir. Marian Kent’in makalesinde; NBT’nin misyonu, İngiltere’nin, Osmanlı Devleti’nde faaliyet gösteren bir ajanı/acentası, bir başka deyişle İngiliz dış politikasının bir uzantısı olup olmadığı tartışılmıştır. Marian Kent’in iddiası; NBT’nin İngiliz Dışişleri’nce, Osmanlı İmparatorluğu’nda finans emperyalizmini kullanmak amacıyla oluşturulduğu, ancak bu girişime verilen resmî desteğin Fransa’ya yönelik Dostluk Anlaşması’nı tehdit ettiğinin görülmesiyle terk edildiği şeklindedir. Bu konuda başka bir makale ise John Burman’ın “Politics and Profit: The National Bank of Turkey Revisited” adlı çalışmasıdır. Burman’a göre NBT, İngiliz Dışişleri’nin bir aracı değil, aksine kendi ticari çıkarlarını savunan bir kurumdur. Burman da makalesinde Kent de olduğu gibi NBT’nin kuruluşundaki Jön Türk boyutunu ihmal ederken, İngiliz arşiv kayıtlarının bir kısmını kullanmış, Türkçe kaynaklara ise yer vermemiştir. Ayrıca David Mclean adlı tarihçinin “Source Finance and ‘Informal Empire’ before the First World War” adlı makalesinde de banka hakkında bazı değerlendirmeler yapılmaktadır11.
Bu konuda dikkat çeken en kapsamlı çalışmalardan biri de Jonathan Conlin’in “Debt, diplomacy and dreadnoughts: the National Bank of Turkey, 1909-1919” adlı makalesidir12. Bu makale yazarın, Lizbon’daki Calouste Gulbenkian Vakfı tarafından finanse edilen Gulbenkian biyografisi projesinin bir parçasını oluşturmuştur. Conlin’in makalesinde tarihçilerin hâlâ çözmeye çalıştığı ünlü 1910 istikrazı, İngiltere’ye sipariş edilen zırhlılar ve Turkish Petroleum Company gibi çok spesifik konular ele alınmış, söz konusu çalışma NBT’nin British Trade Corporation’a satıldığı 1919 yılı ile sınırlandırılmıştır.
Conlin bugüne kadar araştırmacılarca pek kullanılmamış olan Trinity College, The Baring Archive gibi arşivlerden yararlanırken, bankaya ait en zengin koleksiyonun bulunduğu (yaklaşık 28.800 adet belge) Oxford’daki MEC arşiv kayıtlarını adı geçen çalışmasında kullanmamıştır. Conlin’in çalışmasında Osmanlı arşiv kayıtlarından, Osmanlı basınından ve Türkçe yazınından ise belli ölçülerde yararlanılmıştır.
11 Bu konuda daha fazla bilgi için Bkz. Marian Kent, “Agent of Empire? The National Bank of Turkey and
British Policy”, The Historical Journal, Vol. 18, No. 2, 1975, http://www.jstor.org/stable/2638493, (22.08.2014); David Mclean, “Source Finance and ‘Informal Empire’ before the First World War”, The Economic History Review, New Series, Vol. 29, No. 2, May 1976, http://www.jstor.org/stable/2594316; John Burman, “Politics and Profits: The National Bank of Turkey Revisited”, Oriens, Vol. 37, 2009, http://www.jstor.org/discover/10.2307, (26.02.2015).
12 Jonathan Conlin, “Debt, diplomacy and dreadnoughts: The National Bank of Turkey, 1909-1919”,
Diğer taraftan bugüne kadar banka hakkında yapılmış olan az sayıdaki çalışmada genellikle bankanın kuruluşundaki Jön Türk faktöründen hiç bahsedilmezken, bu olgu ilk kez İngiliz tarihçi Jonathan Conlin tarafından gündeme getirilmiştir. J. Conlin, bankanın kuruluşuna dair talebin Jön Türklerden geldiğini ortaya koyarken, NBT’nin oluşumunda etkili bir isim olarak özellikle Osmanlı devlet adamı Cavid Bey’e dikkat çekmektedir. Conlin ayrıca Aykut Kansu ve Zafer Toprak gibi Türk tarihçilerin, Cavid Bey’in Jön Türk ekonomi politikasını şekillendirmedeki önemini vurguladıklarını, buna karşın Cavid Bey’in NBT ile olan ilişkisini göz ardı ettiklerini kaydetmektedir. Conlin’e göre Türk tarihçiler de, Jacques Thobie, Hamilton, Kent ve Burman’ın yaptığı gibi NBT’yi, Cassel veya Foreign Office tarafından hayal edilen bir proje olarak sunmayı yinelemişlerdir.
Bizim çalışmamızda ise Cavid Bey, Sir Adam Block, Kalust Gülbenkyan gibi bankanın kuruluşuna önemli katkılarda bulunan şahsiyetlerin yanı sıra bugüne kadar üzerinde hiç durulmamış bir isim olan; Osmanlı Devleti’nin eski Stockholm Sefiri Şerif Paşa’ya da dikkat çekilmiştir. Şerif Paşa özellikle de banka fikrinin oluşturulduğu ilk toplantılarda yer alan, bu konuda İngilizlerle ilk görüşmeleri yapan ve Cassel ile yakın temaslar içinde olan kilit bir isimdir.
Conlin’in çalışmasında esas olarak; NBT’nin özünde ne olduğu, İngiliz finans emperyalizmine ya da Jön Türklerin ekonomik milliyetçiliğine dair bir simge, yoksa daha ilginç bir şey mi olduğu sorularının cevabı aranmıştır. Conlin, John Burman’ın da iddia ettiği gibi; İngiliz Dışişleri’nin 1908’de verdiği bir miktar cesaretin NBT’nin bir “imparatorluk ajanı” olduğu anlamına gelmeyeceğini öne sürmektedir. Jonathan Conlin’in tanımıyla NBT; “Anglo-Osmanlı ekonomik liberalizminin bir egzersizi” olacaktı. Ancak yine Conlin’in ifadesiyle bu egzersiz; “Fransız şovenizmi tarafından
ezilen”, daha açık bir ifadeyle; Fransız çıkarları sebebiyle, Fransızlar tarafından
işlevsizleştirilen bir kurum olmuştur.
Kanaatimizce ise NBT, yöneticilerinin kendi yazışmalarında da çok kereler teyit edildiği üzere var olduğu sürece Osmanlı çıkarları için değil, öncelikle İngiliz çıkarları için çalışmıştır13. NBT, büyük finansal açmazlarla karşı karşıya olan İttihatçı hükümetlere
13 “The capital was provided to the extent of about 98% by British subjects, more than 96% of the shares
being subscribed by Sir Ernest Cassel, Lord Revelstoke and Sir Alexander Henderson (Lord Faringdon). The direction and management have throughout been British, and the operations have been directed towards the advancement of British interests. Since the war almost all the share capital of the Bank- over 96%- has been acquired by the British Trade Corporation”. Bkz. Oxford University, St Antony’s College, Middle East Centre Archive (bundan sonra MEC Archive), Alexander Henderson/Faringdon Collection
yardımcı olmak isterken, kendi çıkarlarına ters düşecek her türlü işten uzak durmuştur. NBT riskli bulduğu hiçbir kamu projesini üstlenmemiş, tatminkâr bir kâr elde etmeden ve sağlam teminatlar almadan hiçbir işlemde yer almamıştır14. Banka yine 1910 kredisi
ya da Turkish Petroleum Company’deki ortaklığında olduğu gibi İngiliz Hükümeti’nin dış politikası ile çelişen ya da kendi hükümetinin karşı çıktığı tüm işlerden de, gönülsüzce de olsa geri çekilmiştir.
Tüm bunlarla birlikte NBT, şekilsel de olsa iki nedenden ötürü “Anglo-Osmanlı” görüntüsü vermek zorundaydı. Her şeyden önce Jön Türkler kendi kontrollerinde kurulacak olan milli bankayı bir Osmanlı anonim şirketi olarak tasarlamışlar, ilk tüzüğü buna göre hazırlamışlardı. Osmanlı kanunları gereğince ise yabancı sermaye içeren Osmanlı anonim şirketleri bünyelerinde bir miktar Osmanlı uyrukluyu bulundurmak zorundaydı. Bunun yanında banka rekabetin ve banka sayısının hat safhada olduğu İstanbul’da başarı şansının sadece Jön Türk Hükümeti ve kendi hükümetinin desteğine bağlı olduğunun farkındaydı. Jön Türklerin ileri gelenlerinin yönetimde yer alması ise gerek bankanın oturacağı ayrıcalıklı konumun, gerekse de imtiyazların garantisiydi. Aksi takdirde banka Jön Türklerin desteğinden ve iyi niyetinden yoksun kalacaktı. Bu sebeplerle Yönetim Kurulunda Osmanlı devlet adamlarına ve İttihatçıların ileri gelenlerine yer verilmiş, ancak bu kişilerin varlığı görüntüden öte bir anlam taşımamıştır. NBT’nin İngiliz sahipleri; Cavid Bey, Nail Bey, Ahmed Cemal Bey, Reşid Sadi Bey gibi güvendikleri Türk devlet adamlarını bankada özellikle görevlendirmiş ve bu sayede rakiplerine kıyasla avantaj elde etmek istemişlerdi. Banka şüphesiz çıkarları icabı Türklerle iyi ilişkiler kurup, onlarla iyi geçinmeye çalışmıştır. Bu gerekçelerle NBT’nin bir “Anglo-Osmanlı” bankası, Jön Türklerin iş birlikçisi ya da Türk Hükümeti’nin koşulsuz destekçisi olduğunu söylemek güçtür.
Banka konusunda başlıca iki makaleyi yazmış olan Marian Kent ve Jonathan Conlin, NBT’nin başarısızlığını Foreign Office’in gönderdiği karışık mesajlara ve tutarsız politikalara bağlamaktadırlar. Kent ve Conlin’in ileri sürdüğü bu tez kanaatimizce de
(Baron Faringdon’s papers), Box 39 A, File ‘Turkey National Bank of. 1920 London’, NBT London’dan The Secretary Clearing Office (Enemy Debts)’e 11.03.1920’de gönderilen mektup.
14 Mart 1911 itibariyle bankanın açık kredilerinin, yani teminatsız kredilerinin toplamı sadece £26.000’di.
Bkz. Cambridge University, Trinity College Archive, HBS 28 121 (5), Sir Babington Smith’den Cassel’e 07.03.1911’de gönderilen mektup; Yine Mart 1913’te Osmanlı Devleti adına çalışan İngiliz görevli Crawford bile Cavid Bey’e, NBT’nin Türk Hükümeti’ne hiç hizmet etmediğinden, bir yardımını görmediklerinden şikâyet etmişti. O sıralarda Cavid Bey “emanet istikrazı” adında bir avans almak için Cassel’e başvurmuş, ancak yeterince güvenli görmediklerinden bu isteği geri çevirmişlerdi. Bkz. Hasan Babacan ve Servet Avşar, Cavid Bey Meşrutiyet Ruznâmesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014, c. 1, s. 596, 603, 629.
doğrudur. Ancak, NBT’nin başarısızlığının altında daha birçok sebep yatmaktadır. Bunlar arasında; Osmanlı Bankası’nın Türkiye işlerindeki kemikleşmiş güçlü konumu, bu bankanın NBT’ye karşı engelleme politikaları, Londra para piyasasının Türkiye işlerine ve kredilerine karşı aşırı ihtiyatlı tutumu ve Osmanlı Devleti’nin ekonomik zayıflığı ile kredilerin ve imtiyazların dağıtılmasında Fransızların ve Almanların Osmanlı Hükümetleri’ne yaptığı baskılar sıralanabilir. Hiç kuşkusuz bankanın başarısızlığındaki en önemli nedenlerden biri de bankanın birçok girişiminde I. Dünya Savaşı’nın etkilerine maruz kalmasıdır. Banka savaştan önce Türk Hükümeti ile çok önemli imtiyazlar konusunda anlaşmış, tam kâr’lı bir sürece girip, işlerini yoluna koymuşken savaş başlamıştır. Banka, Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na dahil olmasıyla birlikte başladığı tüm işleri yarıda bırakmak zorunda kalmış, zorlu savaş koşullarında ayakta kalmaya çalışmıştır. Kaldı ki NBT, dost bir ülkenin bankası olsaydı bile savaşın iktisadi koşullarında iş yapması oldukça güçtü.
Banka hakkında yukarıda bahsettiğimiz yabancı makalelerin yanı sıra yurtiçinde yapılmış birkaç çalışma daha mevcuttur. Irmak Karabulut ve Bayram Bayrakdar’ın “Türkiye Milli Bankası ile Türk Hükümeti Arasında Osmanlı Borçlarına İlişkin Bir Anlaşmazlık: Reşadiye Gemisi Meselesi”15 ve yine Irmak Karabulut’un “Osmanlı’dan
Cumhuriyet’e Türkiye’de Yabancı Bankaların Çalışmaları: Türkiye Milli Bankası Örneği”16 adlı makalesi bazı yerli ve yabancı telif eserler ile Başbakanlık Osmanlı Arşivi,
Cumhuriyet Arşivi, gazeteler ve bir kısım Foreign Office belgesine dayandırılarak yazılmıştır. Söz konusu makalelerde ağırlıklı olarak yurtiçi kaynaklar kullanılmış olup, bankaya ait asıl belgelerin bulunduğu İngiliz arşivlerindeki koleksiyonlara yer verilmemiştir. Yine aynı tarihçilerin “İkinci Meşrutiyet Döneminde İstikraz Politikası Üzerine Bir Basın Tartışması: Londra İstemez Berlin Yapamaz” adlı makale de 1910 istikrazını dönemin basın tartışmaları çerçevesinde ele almıştır17.
Yine tez’i bitirmek üzere olduğumuz günlerde aynı tarihçinin The National Bank of Turkey hakkında “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye Milli Bankası: Bir Toplum
15 Irmak Karabulut ve Bayram Bayrakdar, “Türkiye Milli Bankası ile Türk Hükümeti Arasında Osmanlı
Borçlarına İlişkin Bir Anlaşmazlık: Reşadiye Gemisi Meselesi”, İzmir Democracy University Social Sciences, S. 2, c. 1, 2018.
16 Irmak Karabulut, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Yabancı Bankaların Çalışmaları: Türkiye
Milli Bankası Örneği”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi (ASOS), Yıl: 6, S. 85, 2018.
17 Irmak Karabulut ve Bayram Bayrakdar, “İkinci Meşrutiyet Döneminde İstikraz Politikası Üzerine Bir
Basın Tartışması: Londra İstemez Berlin Yapamaz”, Journal Of Modern Turkish History Studies, XVII/35, İzmir, (2017-Güz/Autumn), ss. 39-84, 2017.
Dönüştürme Aygıtı”18 adlı bir tez çalışması yaptığını ve kısa bir süre önce tez’in
tamamladığını öğrendik. Söz konusu tez çalışmasında özetle; NBT’nin kuruluş gayesi, Türkiye’deki siyasi gelişmelerden ve Türk-İngiliz ilişkilerinden ne ölçüde etkilendiği, Osmanlı topraklarında faaliyet gösteren diğer yabancı bankalar içindeki konumu ve bankanın faaliyetleri incelenmiştir. Çalışmada bankanın faaliyetlerinin her dönemde Türk-İngiliz ilişkilerinin seyri ile yakından ilgili olduğu, başarısızlığında bu ilişkilerin etkili olduğu ileri sürülmektedir. Yine bankanın kuruluşunda İngiliz Hükümeti’nce özellikle Osmanlı ile ticaret yapan ve iş ilişkisi olan İngiliz tüccarların taleplerinin dikkate alındığı kaydedilmektedir. Ayrıca söz konusu çalışmada NBT’nin sıradan yabancı sermayeli bir banka olduğu, kendi ticari menfaatlerini ve Osmanlı ülkesinde iş yapan İngiliz uyrukluların ticari menfaatlerini gözettiği, “ticari bir girişim olarak Türkiye’deki
işlerden menfaat sağlamayı beklerken, İngiliz Hükümeti’nin süreci İngiliz-Fransız ilişkileri, İngiliz-Alman ilişkileri ekseninde siyasi olarak değerlendirip, diğer İngiliz şirketlerinin menfaatlerini dikkate alma zorunluluğunun” bankanın bazı girişimlerinden
çekilmesine neden olduğu ve bu anlamda önceki çalışmalarda yer alan “bankanın İngiliz
Hükümeti’nin temsilcisi olduğu yönündeki kanaatin” desteklenmediği belirtilmektedir.
Kanaatimizce ise NBT ticari gayelerden çok, politik amaçların ağır bastığı bir kurum idi. NBT, salt kâr etmek amacıyla İstanbul’a gelen, üzerinde sadece kâr-zarar hesaplarının yapıldığı sıradan bir banka değil, birçok farklı misyonu ve beklentiyi üzerinde taşıyan bir oluşumdu. İngiltere bu aşamada bölgedeki maddi ve politik çıkarları icabı Sir Ernest Cassel’in başını çektiği bir İngiliz bankacılık girişimini onaylayıp, teşvik etmişti. Bu olgu bankanın sahipleri ve yöneticilerince birçok kez yazışmalarda vurgulanırken, bankanın genel müdürlüğüne Hindistan Posta Ofisi başkanlığı gibi çok önemli bir devlet görevinde bulunan Sir Henry Babington Smith’in bizzat İngiliz Hükümeti’nin ricasıyla atanması bunun en açık göstergesiydi. Yine 1908 sonbaharında Jön Türklerin banka kurmak yönündeki talepleri üzerine Sir Ernest Cassel ile temasa geçen ve bu bankayı kurması yönünde telkinlerde bulunan kişi bizzat Sir Edward Grey’in kendisiydi. O dönemde hiçbir İngiliz grubunun İngiliz Hükümeti’nin onayı olmadan Türkiye’de bir girişimde bulunması mümkün değilken, bankanın kuruluşu bizzat İngiliz Hükümeti’nce tam olarak onaylanmış ve teşvik edilmişti. Bankanın bazı politik hesaplardan dolayı (I. Dünya Savaşı’na kadar Fransızları ürkütmemek için) İngiliz
18 Irmak Karabulut, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye Milli Bankası: Bir Toplum Dönüştürme Aygıtı”,
Hükümeti’nce çok açık ve net bir şekilde desteklenmediği görülmüşse de, İngiliz Dışişleri’nin kendi iç yazışmalarında NBT’nin; “finansörlerden uzak durmak, onların işine karışmamak” şeklindeki geleneksel İngiliz politikasının dışında tutulduğu, diğer finans kurumlarına kıyasla farklı bir pozisyonda bulunduğu, bu nedenle bir ölçüde desteklenmesi gerektiği ifade edilmiştir. Bankanın bazı imtiyaz girişimleri ise bizzat İngiliz Dışişleri’nce desteklenmiştir. Bunlardan biri; NBT’nin 1909’da Selânik Bankası ile ortaklaşa verdiği İstanbul Belediye kredisidir. Zira ihaleye başka bir İngiliz firması girmek isteyince NBT durumu İngiliz Dışişleri’ne bildirmiş ve muhtemelen Dışişleri’nin müdahalesiyle rakip firma geri çekilmiştir. Foreign Office o günlerde muhtemelen Türk Hükümeti ile de irtibata geçmiş ve kredinin NBT’ye verilmesi yönünde telkinlerde bulunmuştur. Yine İngiliz Dışişleri Ağustos 1911’de Samsun-Trabzon liman ihalesinin NBT’ye verilmesinden memnuniyet duyacaklarını Türk Hükümeti’ne bildirmiştir. Yine Bağdat Demiryolu’nun Bağdat-Basra hattının yapımının İngilizlerce üstlenilmesi durumunda bankaya önemli işler verileceği, NBT’nin önemli roller üstleneceği bizzat İngiliz Dışişleri’nce bildirilmiştir.
Ayrıca bankanın değişik zamanlarda birkaç kez kapanması gündeme geldiğinde İngiliz Dışişleri, yakında İngiliz kontrolüne geçmesi beklenen Mezopotamya’daki maddi çıkarları icabı Türkiye’deki bu tek İngiliz bankasının kapanmasını göze alamamış ve NBT’ye “faaliyetlerine devam et” mesajı vermiştir. Banka da her zorlandığı aşamada İngiliz Dışişleri’ne başvurmuş, oradan gelecek mesajlara göre hareket etmiştir. Banka her ne kadar İngiliz Dışişleri’nden yeterli desteği alamaması, Fransızların ve Osmanlı Bankası’nın kârlarını ve nüfuz alanlarını paylaşmak konusundaki kıskançlıkları, I. Dünya Savaşı ve Osmanlı ekonomisinin güçsüzlüğü gibi nedenlerle arzuladığı kârları elde edememiş, üstlendiği misyonu yerine getirememişse de, ayakta kalmak için bir yandan kâr etmeye çalışırken, diğer yandan da kendisini İngiliz Hükümeti’nin bölgedeki tek temsilcisi olarak görüp, İngiliz çıkarları için çabalamıştır. Bu durumu Almanlarla yürütülen Bağdat Demiryolu görüşmelerinde, bankanın tasfiyesi sırasında haysiyetli bir şekilde kapanması gibi noktalara gösterdikleri hassasiyetlerde açıkça görmek mümkündür. Hatta banka kimi zaman kendi zararına bile olsa İngiliz Hükümeti’nin isteklerine karşı koyamamış ve kazanımlarından vazgeçmiştir. Bu açılardan bankanın kâr-zarar hesabı yapılan olağan bir ticari işletme olmaktan çok, politik amaçların ön planda tutulduğu, “politik bir kurum” olduğunu söylemek mümkündür. Yine banka her ne kadar İngiliz Dışişleri’nden net, açık ve beklediği desteği alamadığına dair zaman
zaman şikayetlerde bulunsa da, hiçbir zaman İngiliz Dışişleri’nin talimatlarının dışına çıkmadan faaliyetlerine devam etmiştir. Bu bakımdan bankanın 22 yıllık faaliyet süresi boyunca “İngiliz dış politikasının bir uzantısı ya da İngiliz Hükümeti’nin bir temsilcisi” olduğunu söylemek mümkündür.
Yine bankanın başarısızlığında Türk-İngiliz ilişkilerinin başat rol oynadığı görüşüne katılmamaktayız. Kanaatimize göre bankanın kaderinde Türk-İngiliz ilişkilerinden ziyade, o dönemde dünya siyaseti izleyen İngiltere’nin Orta Doğu’daki vizyon ve hedefleri ile I. Dünya Savaşı belirleyici olmuştur. O dönemde İngiltere’nin Osmanlı Devleti ile olan ilişkilerinden ya da bir İngiliz bankasının kâr ya da zarar etmesinden ziyade çok daha önem verdiği büyük meseleleri bulunmaktaydı. Bu süreçte İngiltere, Türklerle ilişkileri yolunda gitsin ya da gitmesin, NBT’nin projeleri kendi Orta Doğu vizyonuna uymadığı anda bankanın çıkarlarını tereddütsüzce hiçe sayabilmiştir. Zira İngiltere için savaş sonrasına ait paylaşım planları ve Orta Doğu’daki çıkarları bir yanda dururken, bankanın kârlılığı önemsenecek bir husus değildi. İngiltere özellikle de Mezopotamya’da hayati önem atfettiği daha büyük çıkarları uğruna bankanın çıkarlarını feda etmiştir. Şöyle ki İngiltere, Mezopotamya petrolü, Basra Körfezi’ndeki vapur işletmeciliği gibi sadece İngiliz kontrolünde olmasını istediği alanlarda kendi belirlediği İngiliz şirketlerin devreye girmesini istemiş, bu alanlarda banka hatırı sayılır bir ortak bile olsa Almanlarla ya da başka devletlere mensub unsurlarla giriştiği tüm atılımlarından vazgeçmesini ve kazanımlarını terk etmesini istemiştir. Yine İngiltere, NBT ile bir taraftan Orta Doğu’daki İngiliz çıkarlarını maksimize etmeye çalışıp, bölgedeki çıkarları icabı her koşulda bankaya faaliyetlerine devam etmesi yönünde mesajlar yollarken, diğer yandan da Almanlara karşı İngiliz-Fransız dostluğunu devam ettirip, güçlendirmek şeklinde iki farklı politikayı bir arada yürütmeye çalışmıştır. Çünkü İngiltere, Almanya ile çıkabilecek muhtemel bir savaşa yönelik müttefikleri Fransa’yı ve Rusya’yı yanında tutmak istediğinden ve savaş öncesinde özellikle de Fransızlarla gereksiz bir paylaşım mücadelesine girmek istemediğinden bankaya yeterli desteği verememiş, hatta onların çıkar alanlarını ilgilendiren her meselede bankanın girişimlerini engellemiştir. Tüm bunlar bankanın başarısını olumsuz etkilerken, 1914’te başlayan I. Dünya Savaşı da bankanın başladığı tüm kârlı projeleri bir tarafa bırakmasına, geleceğe dair tüm planlarını alt üst etmesine yol açmıştır.
Yine Irmak Karabulut’un tezinde bankanın kuruluşu yönünde İttihatçılardan teklif gelmekle birlikte Osmanlı ile iş ilişkileri olan İngiliz sermayedarlar ve ticaret erbabının
taleplerinin İngiliz Hükümeti üzerinde etkili olduğu ileri sürülmektedir. Elbette ki Osmanlı ülkesi ile iş yapan İngiliz tüccarlar ve sermayedarlar iki ülke arasındaki ekonomik ilişkilerin iyileşmesini menfaatleri icabı istemişler ve bu konudaki taleplerini değişik zamanlarda İngiliz yetkililere iletmişlerdir. Ancak bu konuda ne kadar etkili oldukları bilinmemektedir. Kanaatimizce bankanın kuruluşunda esas belirleyici taraflar; İttihatçılar, İngiliz Dışişleri ve Cassel’dir. Zira İngiltere, Sultan II. Abdülhamid döneminde Fransızlar ve Almanlar karşısında kaybettiği prestiji onarmak ve Osmanlı ülkesinde yeniden etkili olabilmek amacıyla 1907’den beri bir kanal arayışı içindeyken, milli bir banka kurma hayali içindeki Jön Türklerden gelen bankacılık teklifi bir şans olarak değerlendirilmiştir. O dönemde Mısır’daki yatırımlarından büyük paralar kazanan ve kârlı The National Bank of Egypt’i kuran İngiliz banker Sir Ernest Cassel de, Mısır’daki gibi kârlı işler yapabileceği düşüncesiyle NBT projesine sıcak bakmıştır. Cassel özellikle de bu girişiminde kendi hükümetinden ve Jön Türklerden gelecek desteğe güvenmiş ve bu sayede İstanbul’daki bankacılık serüveninde başarılı olacağını hesap etmiştir. İşte bu şekilde üç tarafın (İttihatçılar, Sir Ernest Cassel ve İngiliz Dışişleri) farklı beklentileri ve ihtiyaçları aynı zaman diliminde bu bankacılık projesinde çakışmıştır.
Şunu da belirtmek gerekirse, Irmak Karabulut adlı tarihçinin tez çalışmasında, daha önce yayımlanmış makalelerinde olduğu gibi, daha çok yurtiçi kaynaklardan yararlanılmış olup, bankanın binlerce belgesinin ve bizzat kurucu ortaklarına ait koleksiyonların bulunduğu, kısaca bankaya ait asıl kaynakların muhafaza edildiği Oxford ve Cambridge Üniversiteleri ile Baring Archive’daki birincil kaynaklara başvurulmamıştır. Ayrıca yine bankaya ait oldukça fazla sayıda belgenin bulunduğu Londra’daki National Archive’daki az sayıdaki belge tezde kullanılmıştır. Oysaki bir İngiliz bankası olarak NBT hakkındaki birinci elden kaynaklar (bankanın sahiplerinin ve yöneticilerinin kendi aralarındaki yazışmalar ve özellikle de Foreign Office ile olan yazışmaları) ve en zengin koleksiyonlar söz konusu arşivlerde olup, bu belgeler bankanın içinde yer aldığı olayların takibi, hükümetlerle olan ilişkileri, hedefleri, çekinceleri ve İngiltere’nin o dönemdeki Orta Doğu politikasının anlaşılmasında büyük önem taşımaktadır. Bu belgeler olmadan, ağırlıklı olarak yurtiçindeki kaynaklarla yapılan çalışmalarda bankanın faaliyetlerinin ve içinde bulunduğu girişimlerin bir kısmına ulaşılabilirken, olaylar kronolojik olarak takip edilememekte ve neden-sonuç ilişkileri kurulamamaktadır. Dolayısıyla bu belgeler olmaksızın birçok faaliyete ilişkin olaylar silsilesi yarım ya da eksik kalmakta, kaçınılmaz bir şekilde ciddi kopukluklar
oluşmaktadır. Nitekim söz konusu tez çalışmasında da bankaya ait orijinal belgelere ulaşılmadığından bankanın bazı imtiyaz girişimlerine ve faaliyetlerine değinilmemiş, giriştiği imtiyazların bir kısmının da başından sonuna kadar takibi, ne amaçla girişimde bulunulduğu, nasıl başlayıp, ne şekilde sonuçlandığı tam olarak ortaya çıkarılamamıştır. Ayrıca bankanın 1919’da British Trade Corporation’a satıldıktan sonraki döneme ait bilançoları da söz konusu tezde yer almamıştır. Bu durum ise bankanın kendine ait arşivi bulunmadığından “bankanın bilançosu, toplantı tutanakları gibi kayıtlara ancak resmi
makamlara verdikleri bilgiler ya da gazetelere yansıdığı kadarıyla erişilebildiği”
şeklinde açıklanmıştır. Oysaki İngiliz arşivlerinde bankaya ait özel koleksiyonlarda bankanın tüm bilançoları (1914-1918 savaş yılları hariç) ve toplantı tutanaklarına ait bilgiler mevcut olup, çalışmamızda bu bilgiler yer almıştır.
ÖZET
EMPERYALİST REKABET ORTAMINDA BİR İNGİLİZ BANKASI: THE NATIONAL BANK OF TURKEY
Sağlam, Işıl Doktora Tezi
Tarih ABD Doktora Programı
Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Ayfer Özçelik Nisan 2020, XXVII+713 sayfa
Osmanlı İmparatorluğu 19. yy’ın ortalarından itibaren Büyük Güçler tarafından emperyal sürtüşmenin odak noktası haline getirilirken, bu çekişmenin bir yansıması olarak birçok yabancı girişim boy göstermiştir. Bunlar arasında özellikle Düyunu Umumiye, Reji İdaresi, Bağdat Demiryolu, Osmanlı Bankası, Batı emperyalizminin en bilinen simgeleri olurken, adları pek duyulmamakla birlikte kayda değer başka girişimler de mevcuttur. Bunlardan biri Türk finans tarihinde üzerinde pek durulmamış “The National Bank of Turkey”dir. Bu banka emperyalist rekabetin son kertesinde ortaya çıkan ve politik yönü ağır basan çarpıcı bir örnektir.
O dönemde dünyanın süper gücü İngiltere’nin ana siyaseti, bu gücünü tehdit edecek herhangi bir emperyalist yayılma olasılığını engellemekten geçmekteydi. Ancak gelişmiş endüstrisi ile Almanya’nın ortaya çıkışı, İngilizlerin ince stratejiler üzerinde kurduğu sömürü gücüne ve politik nüfuzuna en büyük tehditi oluşturmuştur. Bu tehdit ise özellikle Bağdat Demiryolu’nun Basra Körfezi’ndeki İngiliz çıkarlarını ve Mezopotamya petrollerini hedef almasıyla birlikte dünyanın hiçbir yerinde Osmanlı İmparatorluğu’ndaki kadar hissedilir olmamıştır. Jön Türklerin daveti ve Foreign Office’in güçlü teşvikleriyle Nisan 1909’da Sir Ernest Cassel tarafından kurulan NBT, Britanya’nın siyasi-ekonomik nüfuz kaybettiği bu topraklarda Fransızlar ve Almanlar kadar var olmak ve daha çok da Mezopotamya’daki Alman iktisadi ve politik yayılmasına karşı İngiliz çıkarlarının savunucusu olarak doğmuştur.
Banka 22 yıllık kariyeri boyunca Osmanlı ülkesindeki büyük fırsatlara ve tüm çabalarına rağmen bir İngiliz girişimi açısından büyük bir başarısızlık örneği olmuştur. Banka başta Orta Doğu’daki Büyük Güçler arasındaki üstünlük mücadelesi, İngiliz Dışişleri’nden yeterli desteğin gelmemesi, İstanbul’daki çetin rekabet koşulları ve Birinci Dünya Savaşı yüzünden neredeyse giriştiği tüm işlerde türlü engellerle karşılaşmıştır. Bu nedenle arzuladığı kârları elde edememiş, yüklenmek istediği misyonu yerine getirememiş, ne Foreign Office’in ne de İttihatçıların beklentilerini karşılayabilmiştir.
Anahtar Kelimeler: The National Bank of Turkey, Sir Ernest Cassel, Emperyalist Rekabet, Bağdat Demiryolu, Mezopotamya petrolleri, Türk Finans Tarihi.
ABSTRACT
A BRITISH BANK IN THE IMPERIALIST COMPETITIVE ENVIRONMENT: THE NATIONAL BANK OF TURKEY
Sağlam, Işıl Doctoral Thesis History Department Doctoral Programme
Adviser of Thesis: Prof. Dr. Ayfer Özçelik
April 2020, XXVII+713 pages
While the Ottoman Empire had become the focal point of imperial rivalry by the Great Powers since the middle of the 19th century, several foreign initiatives emerged as a reflection of this conflict. Among these, especially the Ottoman Public Debt Administration (Düyun-u Umumiye), the Administration of the Tobacco Monopoly (Reji İdaresi), the Baghdad Railway, the Ottoman Bank, were the most well-known symbols of Western imperialism, there were also other considerable initiatives, albeit their name hardly heard of. One of them was “The National Bank of Turkey” which has not been emphasized enough in the history of Turkish finance. This bank, which appeared in the last instance of the imperialist competition, was a striking example with its predominant political aspects.
The main policy of Britain, the superpower of the world in that period, was to prevent any possibility of an imperialist expansion that would threaten its power. However, the emergence of Germany with its advanced industry had created the greatest threat to the power of exploitation and political influence that the British had built on fine strategies. This threat, especially with the Baghdad Railway targeting British interests in Persian Gulf and Mesopotamian oil was not felt in any part of the world as much as it did in the Ottoman Empire. Founded by Sir Ernest Cassel in April 1909 with the invitation of the Young Turks and incentives of the Foreign Office, the NBT was born in order to exist as much as French and Germans in these lands where Britain lost its political-economic influence and all the more so as a defender of the British interest against the economical and political expansion of Germany in Mesopotamia.
In spite of the great opportunities and all of its efforts in the Ottoman lands during its 22-year career, the Bank was a great failure for a British enterprise. The bank experienced various obstacles in almost all of the operations it undertook, particularly due to the struggle for supremacy among the Great Powers in the Middle East, the lack of adequate support from the British Foreign Office, the severe competition conditions in Istanbul and outbreak of the First World War. Therefore, the bank failed to make the profits it desired, fulfill the mission it wanted to assume and meet neither the Foreign Office’s nor the Unionists’ expectations.
Keywords: The National Bank of Turkey, Sir Ernest Cassel, Imperialist Competition, Baghdad Railway, Mesopotamian Oil, History of Turkish Finance.
İÇİNDEKİLER
BİRİNCİ BÖLÜM
BANKERLER ÇAĞI - SIR ERNEST CASSEL’İN YÜKSELİŞİ VE 20. YÜZYIL BAŞLARINDA TÜRK - İNGİLİZ İLİŞKİLERİ
1.1. 19. yy’da İngiltere’nin Gayrıresmi İmparatorluğu ... 69 1.2. Britanya’nın Finans Aristokrasisi ... 78 1.3. Cologne’den (Köln) Londra’ya - Yoksulluktan Aristokratlığa Gizemli Bir
Kişilik: Sir Ernest Joseph Cassel (1852-1921) ... 87 1.4. Sir Ernest Cassel’in Belli Başlı İş Girişimleri ... 95 1.5. Sir Ernest Cassel’in Mısır Milli Bankası (The National Bank of Egypt) ... 100 1.6. Ernest Cassel’in Jön Türklerle İlişkileri ve Sultan II. Abdülhamid’e Yönelik
Başarısız Bir Darbe Planı ... 108 1.7. İttihatçıların İktisadi Yaklaşımları ve Meşrutiyet’in İlk Günlerinde Türk-İngiliz
İlişkileri ... 121 1.7.1. Meşrutiyet’in İlk Günlerinde İttihatçıların İngilizlerden Destek Bulma
Çalışmaları ... 124 1.7.2. Meşrutiyet’in İlk Günlerinde İngiltere’nin Türkiye Politikası ... 130 1.8. İngiliz Sermayesinin Osmanlı Ülkesine Dönüşü ... 136 1.8.1. İngiliz Dışişleri’nin Ekonomik Alanda Türkiye’ye Girme Çabaları ... 144 1.8.2. Anglo-Fransız Ortaklığında Bir Finansal Arayış:Ottoman Society ... 147 1.8.3. İngiliz Hükümeti’nin Türkiye Finansına Girişi: Sir Ernest Cassel’in
1908 Kredisine Katkısı ... 153
İKİNCİ BÖLÜM
THE NATIONAL BANK OF TURKEY'NİN KURULUŞU
2.1. The National Bank of Turkey Fikrinin Doğuşu ... 159 2.1.1. İngiliz Diplomatların Banka Kuruluşuna Dair Çabaları ... 165 2.2. The National Bank of Turkey’nin Kuruluş Hazırlıkları ... 177 2.3. Bankanın Kurulduğu Günlerde Politik Bir Gerginlik: Karşı Devrim (31 Mart
Hadisesi) ve Sonrasındaki Taht Değişikliğinde İngiliz Rolü ... 184 ÖN SÖZ……….. KAYNAKLAR VE DEĞERLENDİRME…..……….. ÖZET... i vii xix ABSTRACT... xx İÇİNDEKİLER... xxi TABLOLAR DİZİNİ... xxv SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ... xxvi GİRİŞ... 1
2.4. The National Bank of Turkey’nin Resmen Kuruluşu ... 192 2.5. Banka’nın Kuruluşunun Yarattığı Akisler ... 209 2.6. The National Bank of Turkey’de Saygın Bir Devlet Adamı: Sir Henry
Babington Smith ... 212 2.7. The National Bank of Turkey’nin Misyonu ve İngiliz Dışişleri’nin İkircikli
Politikası ... 216 2.8. The National Bank of Turkey’in İngiliz Hükümeti Nezdindeki Özel Konumu .... 222
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
BAĞDAT DEMİRYOLU MESELESİNDE SIR ERNEST CASSEL MİSYONU VE NBT'NİN ÖNEMLİ İSTİKRAZ GİRİŞİMLERİ
3.1. Bağdat Demiryolu Meselesinde Sir Ernest Cassel Misyonu ... 225 3.2. The National Bank of Turkey’nin 1909 Yılı İstikraz Girişimi ... 256 3.3. 1909 Senesi %5 Faizli Dersaâdet Şehremâneti İstikrazı ve Cumhuriyet’e
Uzanan Süreç ... 266 3.4. The National Bank of Turkey ve Meşhur 1910 İstikrazı (%4 Faizli Gümrük
İstikrazı) ... 283 3.4.1. 1910 Türk Kredisinde İngiliz-Fransız İttifakının Arka Planı ... 301 3.4.2. Cassel’in Krediden Geri Çekilmesinden Sonraki Gelişmeler ... 305 3.4.3. Sir H. Babington Smith’in İngiliz Dışişleri’ne Gönderdiği Şikâyet
Mektubu ... 308 3.4.4. 1910 Kredisinde Almanya’nın Diplomatik Zaferi... 312 3.4.5. İstikraz Konusunda Meclis’te Çıkan Tartışmalar ... 316 3.4.6. Meclis-i Mebusan’da Banka Hakkındaki Tartışmalar ve Siyonizm
Suçlamaları ... 320 3.5. 1912 Senesi %6 Faizli Bağdat Şehri Belediye İstikrazı ve Diğer Belediye
Kredileri ... 332 3.6. NBT’nin Ekonomi-Politik Görünümlü Bir Başka İstikraz Girişimi:
1912 Kredisi ... 343 3.7. The National Bank of Turkey’nin Diğer Önemli İstikraz Girişimleri ... 349 3.8. Damat Ferid Paşa Hükümeti’nin Kredi Talebi ve NBT’deki Osmanlı Padişah
Hesabı ... 351
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
THE NATIONAL BANK OF TURKEY'NİN BAŞKA BANKALARLA BİRLEŞME (FUSION) ÇABALARI
4.1. Bankanın Osmanlı Bankası İle Birleşme Çabaları ... 359 4.2. Bankanın Selânik Bankası ile Ortaklık Kurma ve Kartel Oluşturma Girişimleri .. 372 4.3. Bankanın Faaliyetlerine Devam Etme Kararı ... 381
BEŞİNCİ BÖLÜM
THE NATIONAL BANK OF TURKEY'NİN İMTİYAZ GİRİŞİMLERİ
5.1. Mezopotamya Sulama Projeleri (Mesopotamia Irrigation Works): Suriye (Beyrut Eyaleti) – Cebele Sulama Projesi (Djebleh Irrigation), Bağdat-Hindiye Barajı (Seddi/Hindié Barrage) ve Habbaniye Savakının (Habbanié Escape) Yapımı ... 388 5.1.1. Hindiye Seddi (Barajı) ve Habbaniye Savakının (Habbania) Yapımı ... 388 5.1.2. Cebele Sulama Projesi (Djebleh Irrigation) ... 400 5.2. Menderes Vadisinin Sulanması ve İyileştirme Projesi ... 401 5.3. İngiltere’ye Sipariş Edilen “Reşadiye” Gemisi (Dretnot) Meselesinde
Bankanın Rolü ... 408 5.3.1. Türk Hükümeti’nin Reşadiye Gemisindeki Hak İddiası ... 429 5.4. Mezopotamya Petrolleri İmtiyazı ve Turkish Petroleum Company ... 444 5.5. Kuzeydoğu Anadolu Demiryolu İnşaatı İmtiyazı ... 481 5.6. Samsun-Trabzon Limanlarının Genişletilmesi/İyileştirilmesi Projesi ... 485 5.7. John I. Thorneycroft & Company Limited’den Alınan Gunboat’lar ... 497 5.8. İstanbul Rıhtımları Projesi (Imperial Ottoman Docks) ... 501 5.9. Cebel-i Lübnan’da Kesrevan Sulama Projesi (Kesrewan Irrigation) ve
Lübnan İçme Suyu (Lebanon Water Scheme) Projeleri ... 513 5.10. NBT’nin The Turkish Tobacco Export Co. Ltd’e Ortaklığı ... 522 5.11. Kastamonu-Bolu Ormanları İmtiyazı ... 529 5.12. Bankanın İlgilendiği Diğer İmtiyaz Girişimleri ... 544 5.12.1. İstanbul Elektrik İmtiyazı Girişimi ... 544 5.12.2. Bağdat Elektrik İmtiyazı (Bagdad Electricity Concession) ... 547 5.12.3. Osmanlı Dersaadet Telefon Anonim Şirketi’nin Finansmanı
(Osmanlı Telefon Şirketi/The Ottoman Telefone Company) ... 548 5.12.4. Diğer Maden İmtiyazları ... 550 5.12.5. Tigris (Dicle) Nehri Gemi İşletmeciliği ... 558 5.12.6. İdare-i Mahsusa İmtiyazı (Mahsousseh Concession) ve Şirketi Hayriye
(Chirket-i-Hairié Company) ... 561
ALTINCI BÖLÜM
BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI - MÜTAREKE YILLARI VE THE NATIONAL BANK OF TURKEY'NİN SONU
6.1. Birinci Dünya Savaşı Yıllarında NBT ... 572 6.2. İngiliz Hükümeti’nin Kamuflajında Bir Şirket: British Trade Corporation
(İngiliz Ticaret Korporasyonu) ve NBT’nin B.T.C.’a Satılması ... 576 6.2.1. İşgal Yıllarında İtilaf Devletleri Arasında Artan Rekabet ve NBT ... 578 6.2.2. İngiliz Ticaret Propaganda Kampanyası (English Trade Propaganda
Campaign) ... 582 6.2.3. General Milne’nin Türkiye’nin Paylaşımı Hakkında Bilinski’ye
6.3. Türklerin “Milli Bankası”ndan - Cassel’in “NBT”sinden “British Bank of
Orient”e ... 587 6.4. Yeni Dönemde NBT’nin Artan Önemi ve Başlıca Ekonomik Girişimleri ... 589 6.5. TCMB’nın Kuruluşu ve Bankanın Tasfiyesi ... 600 6.6. Bankanın Bilançolarına Genel Bir Bakış ... 610 6.7. Bankanın Yönetim Kurulları ... 616 SONUÇ ... 622 KAYNAKLAR ... 636 EKLER ... 687 ÖZ GEÇMİŞ ... 713
TABLOLAR DİZİNİ
Tablo 1: The Natıonal Bank of Turkey kurucu hissedarları ve hisse dağılımı (Kuruluş aşamasında) ... 194 Tablo 2: Bankanın 100.000 adet hissesine müracaat edenlerin isimleri
(16.08.1909) ... 194 Tablo 3: The Natıonal Bank Of Turkey’deki sermayedarlar ve miktarları
(08.10.1910) ... 195 Tablo 4: Osmanlı Devleti'nin 1888’den itibaren yaptığı borçlanmalarla ilgili
fiyatlandırma. ... 264 Tablo 5: Gemilere el konulduğunda Osmanlı Hükümeti tarafından ödenen tutarlar
(faiz hariç)... 423 Tablo 6: Gemilere el konulduğunda banka tarafından yapımcı firmalara ödenen
tutar (7 Taksidin tamamı) ... 424 Tablo 7: Reşadiye zırhlısına ilişkin tahvil sahiplerinin listesi (14 Eylül 1914
itibariyle) ... 424 Tablo 8: Reşadiye zırhlısına ait ödenmemiş tahviller (ana para+faiz) ... 426 Tablo 9: Kastamonu-Bolu Orman İmtiyazına ilişkin harcamalar (£) (1924 yılı
itibariyle) ... 541 Tablo 10: Bankanın Bilançolarına Genel Bir Bakış... 614
SİMGE VE KISALTMALAR DİZİNİ
ABD Amerika Birleşik Devletleri
age. Adı Geçen Eser
agm. Adı Geçen Makale
agt. Adı Geçen Tez
$ Amerikan Doları
A. DVN. MKL Sadâret Divan Mukavelenameler
APOC Anglo-Persian Oil Company
BL British Library (İngiliz Kütüphanesi)
Bkz. Bakınız
BCA Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
BEO Babıâli Evrak Odası Evrakı
BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi
BP British Petroleum
BTC British Trade Corporation
C. Cilt
CPU Committee of Union of Progress
Çev. Çeviren
DEM Deutsche Mark ya da Alman Markı
Der. Derleyen
DH.EUM Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti
DH.İD. Dahiliye Nezareti İdare Evrakı
DH.MKT Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi Evrak
DH.MTV Dahiliye Nezareti Mütenevvia Evrakı
DH.MUİ Dahiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı
DH.UMVM Dahiliye Nezâreti Umûr-ı Mahalliye ve Vilâyât Müdüriyeti Evrakı
DH.ŞFR Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi
Ed. Editör
FO Foreign Office
FRF Fransız Frangı
Haz. Hazırlayan
HBS Henry Babington Smith
HM His/Her Majesty’s
HMS His/Her Majesty’s Ship (Majestelerinin Gemisi)
H.M.S.O Her Majesty’s Stationery Office
HR.İM Hariciye Nezareti İstanbul Murahhaslığı
HR.SFR Hariciye Nezareti Sefaretler Evrakı (Londra)
HR.SYS Hariciye Nezareti Siyasî Kısım Evrakı
HR.HMŞ.İSO Hukuk Müşavirliği İstişare Odası
I.O.B Imperial Ottoman Bank
£ İngiliz Sterlini ya da İngiliz Poundu
STG İngiliz Sterlini ya da İngiliz Poundu
İBB İstanbul Büyükşehir Belediyesi
İ.DH İrade Dahiliye
İ.DUİT Dosya Usulü İradeler
İ.MMS İrade Meclis-i Mahsus
İ.TNF İrade Ticaret ve Nafia
İTC İttihat ve Terakki Cemiyeti
