BARTINLI ~BRAH~M HAMD~~ VE ATLAS'!
MAHMUT AK*XVIII. yüzy~la gelindi~inde, Osmanl~~ co~rafya yaz~c~l~~~~ alan~nda, ~slam co~rafyas~n~n temel eserleri incelenerek bunlar~n tercüme ve ~erhleri yap~l-m~~, Mena'zirii'l-avâlim ve Cil~âniliimâ gibi standart eserler yaz~lyap~l-m~~, Ebubekir Efendi ve ~brahim Müteferrika'mn mesaisiyle co~rafya ilminde hayli mesafe al~nm~~t~. Bu arada bat~~ men~eli eserler de gözden geçirilerek bu alandaki yeni geli~melerden de haberdar olunmu~tu. ~~te bu zemin üzerinde yeni eserler kaleme al~nd~. Ancak bu yüzy~ldaki co~rafya çal~~malar~~ orijinal eser-ler olmaktan çok Bat~'da kaleme al~nan esereser-lerin Türkçe'ye tercüme edilme-sine hasr edilmi~ti. Fakat bunlar aras~nda ~brahim Hamdi Efendi'nin Atlas'', kitabi kaynaklar yan~nda yazar~n mü~ahede ve duyduklar~na da dayanmas~~ sebebiyle önem ta~~maktad~r. Bu önemine ra~men yazar ve eseri bu yüzy~l~n ba~lar~na kadar gerekli ilgiyi görmemi~tir.
~brahim Hamdi ve Adas ~~ ilk tan~ tan Mehmed Tahir olmu~tur. ~brahim Müteferrika ile ilgili bir yaz~ya zeyl olarak Ahmed Tevhid'deki nüshadan isti-fadeyle Yalova hakk~ndaki bilgilerin ne~ri bir yana b~ rak~l~rsa , bundan sonra yazar ve eserin önemi anla~~larak s~n~ rl~~ da olsa baz~~ çal~~malar yap~lm~~~ ve eserden belirli k~s~mlar yay~mlanm~~t~r:
Eserin I. cildi olan Ahmed Tevhid'deki nüshan~ n 1934 y~l~nda kendisine intikaliyle Atlasla ilgilenmeye ba~layan T.M.Yaman, önce Konya ve havalisi ile ilgili bilgileri ne~r etmi~t, sonra da eseri ve yazar~~ tabianyla elindeki nüs-haya istinaden tan~ tarak yazar~n memleketi ve civar~~ hakk~nda verdi~i bilgi-leri yay~ nlam~~t~ r2. Kemal Samanc~o~lu Bartmla ilgili çal~~mas~nda Adas'tan Yaman'~n yazd~klar~na dayanarak istifade etmi~, muayyen k~s~mlar~~ iktibasen tekrarlam~~t~ r3. Necdet Sakao~lu da Amasra'ya dair eserinde Adas'taki bölge
Y. Doç. Dr., ~.Ü. Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü.
I T. M. Yaman, "200 Sene Evvel Konya, Ulusl~~~ ~brahim Hamdi Efendi'ye Göre", Konya, 11/22-23(1938), 12013-1219
2 Ayn~~ mlf., "Cihanniima'n~n ~laveli Nüshas~", Ülkü, Halkevleri ve Halkoclalan Dergisi , XV/85( Mart 1940), 4149; XV/86(Nisan 1940), 147-154; XVI/87(May~s 1940), 248-257.
ile ilgili bilgileri yine Yaman'dan alarak aynen kullanm~~t~'''. ~brahim Hamdi hakk~nda en geni~~ incelemeyi yapan C. Orhonlu da önce yazar~~ ve eseri etraf-l~ca tan~tm~~6, daha sonra da, Lehistan, Rusya, K~r~m ve Balkanlar aras~ndaki stratejik önemi büyük bir bölgede ya~ayan ve zaman zaman Osmanl~-Lehistan siyasetini yönlendiren Müslüman Tatar oyma~~~ Lipkalar'~~ ele ald~~~~ yaz~s~nda6 Bart~nl~en~n bu kavim hakk~nda verdi~i bilgileri kulland~~~~ gibi ilgili k~sm~n metnini de yay~nlam~~ur7 .
Dolay~s~yla eserin mahiyeti ve XVIII. yüzy~l co~rafyac~l~~~ndaki yeri or-taya ç~km~~~ görünmekle beraber, teknik ve ~ekli aç~lardan oldu~u kadar muhteva analizi ve kaynaklar~~ itibar~yla da baz~~ hususlar~n ele al~nmas~~ ve aç~kl~~a kavu~turulmas~~ gerekmektedir. Bu gaye ile burada hususiyle, üze-rinde fazla durulmam~~~ olan Atlas'~n Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki nüsha-s~n~ns eserle, etraf~ndaki ilavelerin de yazarla ili~kisi, eserin kaynaklar~, özel-likle Cihannümâ ve Menânr~rl-avâlim ile irtibau konular~n~n vuzuha kavu~-turulmas~~ hedeflenmi~tir.
a) Co~rafyaa ~brahim Efendi:
~brahim Efendi hakk~ ndaki bilgiler, tümüyle eserinde bir vesileyle kendi-siyle ilgili olarak verdi~i malumata dayanmaktad~r. Buna göre yazar, bugün Bart~n iline ba~l~~ Ulus ilçesine tabi9 Gökbel Da~~'n~n bat~~ ete~indeki Endüz Çiftli~i/Küçük Endüz Köyü'nde do~mu~turt°. Ailesi yazara göre Oniki
4 Amasra 'n~n Üç Bin Y~l~~ , ~stanbul 1987, s. 100-102, 105, 107, 112.
5 "XVIII. Yüzy~llarda Osmanl~larda Co~rafya ve Bart~nh ~brahim Hamcli'nin Atlas~", Tarih
Dergisi, XIV/19(~stanbul 1964), 118-140; burada özellikle alt ba~l~klann tamam~~ verilmese de eserin muhtevas~ n~~ yans~tacak ve istifadeyi kolayla~t~racak ~ekilde, varak numaralar~~ da gösteril-mek suretiyle Atlas'm fihristi de yay~nlanm~~t~r: s. 136-140.
6 "Lipkalar", Türkiyat Mec~nuas~~ , XVI(~stanbul 1971), 74-75, 83-84.
7 A.A. Ad~var(Osmanh Türklerinde ~li~n ,haz. k Kazanc~gil-S. Tekeli, ~stanbul 19824), F. Taeschner( "Osmanhlarda Co~rafya" , trc. Hamid Sadi, Türkiyat Mecmuas~, 1928, II, 271-314; "Djugrafiya(Epoque Ottoman)", E/2, Paris 1963, II, 602-605.), ~. H. Akyol("Tanzimat Devrinde Bizde Co~rafya ve jeoloji", Tanzimat I, ~stanbul 1940, s. 511-571.), j. H. Kramers("Co~rafya" mad., tevsi eden ~. Hakk~~ Akyol, ~A, III, 202-220) ve C. Tü rkay(Osmanh Türklerinde Co~rafya, ~stanbul 1959) Osmanl~~ co~rafyac~ lar~ n~~ inceledikleri çal~~malar~ nda ~brahim Hamdi ve eserine yer vermemi~lerdir. Ancak yazar ve eser Türkiye Diyanet Vakf~~ ~slâm Ansiklopedisi nde de~er-lendirilmi~tir(M. Ak, "Co~rafya (Osmanl~lar Dönemi)", ~stanbul 1993, VIII, 65).
8 Esad Efendi Ktb., nr. 2044.
9 Metin Tuncel, "Bart~n" mad., D~A. V(~stanbul 1992), 89.
19 Mehmed Tahir'e göre, Endüz köyü Neziro~lu denilen köydür (OM. III, 317, n.2). Ancak T.M. Yaman, Bart~n ye Safranbolu civar~nda Endüz veya Neziro~lu ad~yla köyler bulunmad~~~n~, kesin olmamakla beraber bunun Ulus'a ba~l~~ "Düz" köyü olabilece~ini söylemektedir(a.g.m.,
BARTINLI ~BRAHIM HAMDI VE ATLAS'l 71
~mam'dan Zeynelabidin'e kadar uzanmakta, babas~ n~ n ismi Seyyid Bayram, dedesininki ise Seyyid Hüseyin'dir. Her ikisi de ziraatle u~ra~maktad~ r. Babas~, II. Mustafa'n~n (1695-1703) Balkan seferleri dolay~s~yla T~ m~~var'da bulunmu~, dönü~te Edime'de vefat etmi~~ ve Mihal Köprüsü ba~~nda gömül-mü~tür". ismini vermedi~i annesi taraf~ndan dedesi de Uluyayla'n~ n Pedil Yaylas~'nda Ovayüzü kazas~ndan To~ça adl~~ çiftli~in sahibi Nuh Bali'dir". Yazar, di~er akraba ve ecdad~~ hakk~nda da eserinde hayli bilgi vermektedir'''.
~brahim Hamdi, çocukluk ve gençlik y~llar~ nda, i~letti~i çiftlik dolay~s~yla askeri görevleri oldu~u anla~~lan babas~~ Bayram'~n II. Mustafa'n~ n seferlerine kat~lmas~yla Balkanlar'a gelmi~~ ve önce Yanova'ya, bu kalenin dü~mesi üze-rine de T~m~~var'a yerle~mi~tir.
Tahsilini 1716'da elden ç~ kmas~na kadar 20 y~l ikamet etti~i T~m~~var'da tamamlam~~t~r. Zaten ilme a~ina bir aileden gelen yazar, di~er hocalar~~ ya-n~ nda özellikle tasavvuf bilgilerini ve ruhi terbiyesini Selim Dede'den(ö.1713) alm~~t~. Yazann verdi~i bilgilere göre, Selim Dede Zenta seferi s~ ras~ nda güzergah hususunda padi~ah~~ uyarm~~, ancak pusulas~~ padi-~aha ula~mam~~t~. Nitekim II. Mustafa dönü~te T~ m~~var'a u~rad~~~ nda bunu yeminle teyid etmi~tir. Padi~ah ~eyhe, Yarmata Köyü'nü vakf etti~i gibi tekke-sini de tecdid etmi~tir. Selim Dede hac niyetiyle ~stanbul'a geldi~inde III. Ahmed (1703-1730) ile de görü~mü~~ ve büyük ikram görmü~tür".
~ brahim Hamdi'nin as~ l hocas~~ el-Hac Eyyub Efendi'dir. Hocas~ ndan ön-celeri Sarf ve Nahiv ö~renmi~, 1713 y~l~ nda da Kad~~ Beyzavi Tefsirini oku-maya ba~lam~~t~r. Eyyub Efendi, tasavvufla u~ra~mak arzusunu kabiliyeti ol-mad~~~ n~~ ileri sürerek k~rm~~t~ '''. T~m~~var'da dersiâm olan Peçuylu PuL Ahmed Efendi de yazar~n hocalar~~ aras~ndad~r. Celveti tarikat~ na mensup olan Ahmed Efendi, ~ehrin elden ç~kmas~ ndan 3 y~l önce ailesiyle Medine'ye gitmi~~ ve orada vefat etmi~tir".
XV/85( Mart 1940), 42, ~~. 6). Kemal Samanc~oglu ise. Neziroglu'~lun Barun s~n~rlar~na yak~ n köylerden birinin mahallesi oldu~unu, ancak buran~n ~brahim Haradi'nin tarifine uymad~~~ n~~ ileri sürmektedir(~ktisat ve Ticaret Bak~m~ndan Bart~n, Ankara 1941, s. 160, ~~. 15).
"T. Yaman, a.g.m. ,XV1/87 (May~s 1940), 249 vd.
12 Ayn~~ mlf., a.g.m. , s. 254.
13 Ay~n mlf., a.g.m. , XV/86, 152; XVI/87,249-250,254-255.
''Ibrahim Hamdi, Atlas , Süleymaniye-Esad Efendi Ktb., t~r. 2044. ll". 253b-254a.
~ brahim Hamdi, Atlas , Vr. 253t~-255a. II Ibrahim Hamdi, Adas , vr. 2486.
~brahim Hamdi T~m~~var'daki ikameti s~ ras~ nda çe~idi vesilelerle birçok yerde bulunmu~tur: Kraldan, Avusturya'dan ~slam ülkelerine z~b~k madeni ihrac~~ için ruhsat alan tek ki~i olan Ni~oval~~ ~brahim Zaim ile birlikte maden mübayaas~~ ve ~stanbul'a sevki için Erdel'in ba~~ehri olan Erdel Belgradina gitmi~tir17. T~m~~var'~n elden ç~kmas~ndan sonra 1131 (1718-1719)'de Tirnova'ya gitmi~se de's, bundan sonra ikamet merkezi Hotin'dir. ~~~ gere~i 1721'de Kilide bulunmu~tur'''. 1727 y~l~nda memleketi Amasra'ya gelen ya-zar20, 1733-1734 y~llar~nda Istanbul'da Akb~y~k Camii Mahallesinde oturmu~-tur2'. 1736-1737 seferleri s~ras~nda cebeci oca~~~ mensubu olmas~~ sebebiyle orduda bulunan ~brahim Hamdi'nin, 1736 y~l~nda orduyla birlikte ~sakg' da oldu~u anla~~lmaktad~r22. Kendi ifadesiyle bütün ömrü s~n~r boylar~nda ge-çen23 yazar, 1737 y~l~nda da Sadrazam Seyyid Mehmed Pa~a(1736-1737) ko-mutas~ndaki orduya dahil olarak Sancak-~~ ~erif ile Kartalda24 ve Babada~] k~~la~~ndad~r25. ~brahim Efendi 1749 y~l~nda annesini ziyaret etmek üzere memleketine gelmi~~ ve yo~un ~ekilde eserinin telifiyle me~gul olmu~tur26. Yazar~n eserini telif ettikten sonra ne kadar ya~ad~~~~ bilinmemektedir. A~a~~da da üzerinde durulaca~~~ gibi, daha sonra eseri gözden geçirip baz~~ notlar ilave ederken verdi~i bir tarihten27 hareketle onun en az~ndan 1176(1762) y~l~na kadar hayatta oldu~u ileri sürülebilir.
~brahim Hamdi ikamet ve seyahatleri s~ ras~ nda çe~itli görevler de üst-lenmi~tir: Her ~eyden önce memleketinden Balkanlar'a babas~yla birlikte as-keri bir gaye ile geçmi~ti. II. Mustafa'n~n Zenta dönü~ü T~m~~var'da Karakol Kö~kü'nde Selim Dede ile olan konu~mas~n~ , cebeci neferi olmas~~ sebebiyle
17 "..• husf~san z~ b~k madeni olup iklim-i Asya ve Avrupa'da bundan gayri z~b~k madeni ma' tüm de~iildür. Nâm~k-~~ hurüf Ni~-oval~~ ~brahim Za'im ile ma'an varup vâf~r alup T~m~~var'a getürtip anlar Istanbul'a götürürler idi. Dört ve be~~ dirhemi~~~ bir paraya virürler ve diyâr-~~ ~slâm'a ~ brahim Za'im'den gayri kimse ç~ karmamak Kral taraf~ ndan fermân virilmi~~ idi" (~brahim Hamdi, Atlas , v~r. 2626).
18 ~brahim Hamdi, Atlas , %T. 183a.
19 ~brahim Hamdi, Atlas , %T. 279b.
2() T. Yaman, a.g.~n. , XV/85(1940), 42. 21 ~brahim Hamdi, Atlas , vr. 130a-b. 22 ~brahim Hamdi, Atlas , NT. 179b. 23 ~brahim Hamdi, Atlas , \T. 114a. 21 ~brahim Hamdi, Atlas , Nt. 283b. 25 ~brahim Hamdi, Atlas , NT. 177b. 2'; T. Yaman, a.g.~n. , XV/85(1940), 42. 27 ~brahim Han~di, Atlas , \T. 190a.
BARTINLI ~BRAH~M HAMD~~ VE ATLAS'l 73 kö~k kar~~s~ nda selama dizilmi~~ askerler aras~nda bulundu~u için duyabildi-~ini belirtmesinden28, yazar~ n cebeci neferi oldu~u anla~~ lmaktad~ r. 1720 y~-l~nda dü~ünülüp 1721'de ba~lan~lan Hotin Kalesi'nin tamiri s~ras~ nda görevli bulunan ~brahim Efendi, önce Cebehane Kâtibi, daha sonra da Hotin
Defterdan Kâtibi olmu~tur. Kalenin tamirinde önemli görevler üstlendi~i an-la~~lan yazar, bu s~ rada malzeme al~ m~~ için çe~itli yerlere seyahatlerde bu-lunmu~tur. Nitekim bu gaye ile Kili'ye gitmi~~ ve in~aat için gerekli keresteler onun tavsiyesi üzerine Bo~dan Voyvodasf na yaz~larak istenmi~tir. ~brahim Efendi, Hotin muhaf~z~~ Abdi Pa~a'n~n (ö. 1 722) kâtibli~ini de yürütmü~tür. ~stanbul ve di~er yerlerle yap~ lan yaz~~malar onun taraf~ ndan gerçekle~tirdi-yordu2". Lehistan'da bulunan Lipka Tatarlar~'mn dilini de ö~renerek onlar~n dilinden Pa~a'ya gelen yaz~~malar~~ Türkçe'ye, Pa~a'n~nkileri de onlar~ n diline çeviriyordu30. Lehistan devlet te~kilat~ ndaki önemli mevkileri ve bölgenin stratejik ehemmiyeti dolay~s~yla k~smi serbestlik kazanm~~~ olan bu kavimle olan bütün diplomatik ili~kileri yazar takib ediyordu31. Hotin Kalesi'nin y~k~l-mas~~ için aralar~ nda ~brahim Efendi'nin de bulundu~u kale idarecilerine Bo~dan Voyvodas~~ Mil~ail Rakoviça taraf~ndan rü~vet teklif edilmi~, ancak onun bu cüreti merkeze bildirilince azl edilerek yerine Ligor(Gika ~skerlet-zâde) getirilmi~tir". Yazar~ n ~sakç~~ ve Babada~~'nda bulunu~u da cebeci oca-~~ na mensubiyeti sebebiyle askeri gaye ile olmu~tur.
T~ m~~var'~ n 1716'daki muhasaras~~ s~ ras~ nda kalede mahsur kalan ~ brahim Hamdi bu hadise sonunda maddeten de büyük zarara u~ram~~ t~. Zira ~ehirde önemli miktarda mal ve emlâka sahip idi33. Onun ~brahim Zaim ile birlikte z~b~ k madeni mübayaas~yla u~ra~u~~na daha önce temas olundu. Asl~nda yazar~ n ailesi her iki taraftan da varl~kl~~ idi. Ecdad~~ yüzy~llard~r çiftlik sahibi ziraatle u~ra~an insanlard~. Babas~ ndan intikal eden hisse d~~~ nda kendisi de sat~ n almak suretiyle Ulus'ta hayli arazi sahibi olmu~tu. Ancak arazisi~~i~~~ karde~i Seyyid Halil taraf~ndan kullan~ld~~~n~~ ve kendisine bir fay-das~~ olmad~~~ n~~ belirtmektedir31.
28 ~brahim Hamdi, Atlas. %T. 254a.
~brahim Hamdi, Atlas , ~-r. 275a-277b, 279b. 30~brahim Hamdi, Atlas Vr. 341b.
31 ~brahim Hamdi, Atlas , Vr. 340b.
32 Cengiz Orhanl~'. "XVIII. Yüzy~llarda Osmanl~larda Co~rafya ve Bart~n!' ~brahim
Hamdi'~lin Adas~", Tarih Dmgisi , XIV/19(~st~nbul 1964), 122-123.
33 ~brahim Hamdi, Atlas , Sr. 255b. 3 T. Yaman, a.g.m. XVI/87(1940), 249.
Kendi verdi~i bilgilerden, ~brahim Hamdi'nin maddi varl~~~~ yan~nda resmi hayat~nda da ciddi, ahlakl~~ ve sorumluluk sahibi bir insan ve çok yönlü bir ~ahsiyet oldu~u istidlal olunmaktad~r. Çe~itli dilleri ö~renmeye olan isti-dad~n~~ Lipkalarla olan yaz~~malarda gösteren, ayn~~ zamanda seyahat etmeyi de seven yazar, Hotin Kalesi'nin tamiri bitti~inde Abdi Pa~a'n~n emriyle bu faaliyeti bir tarih manzumesiyle anlatm~~, böylece ~airlik vasf~n~~ ortaya koy-mu~tur. Söyledi~i manzumeyi Ruscuklu Gümü~~ Kolçak-o~lu Bekir A~a-zade talik yaz~s~~ ile ta~a resm etmi~, kendisi de onu ta~a hak etmi~~ ve tezhibini de yapm~~t~r. Buradan da onun ~ iir, hakkâk ve müzehhib oldu~u anla~~lmakta-d~r. Haz~rlanan ta~~ ~brahim Efendi'nin gayreti ile kale üzerine konulmu~tur. Yazar gayretleri sonucunda "yerli oca~~ndan 200 akça vazife ve yar~m kese atiyye ve bir kisve-i hasene" ile taltif edilmi~tir35. ~brahim Hamdi ba~ka eser-lere de tarih söyleyip hakkakl~k yapm~~t~r: 1724/1725'de vefat eden o~lu Seyyid Abdurrahman'~n mezar kitabesini yazarak ta~a nak~~ etmi~tir"'. Kayylm-o~lu Zaharc~ba~~~ Mehmed A~a'n~n yapt~rd~~~~ hayrat~n yaz~~ ve nak~~~ da ona aittir". Yazardan günümüze intikal eden en önemli miras hiç ~üphesiz co~-rafyaya dair eseri A t/ a $ 'd~r:
b) Atlas: Farkl~~ Bir Co~rafya Kitab~:
~brahim Hamdi eserini, T.M.Yaman'~ n aksi istikametteki görü~üne ra~-men38 2 cild olarak p/anlam~~ur. Ancak günümüze ula~an, eserin II. cildidir. 1329 y~l~nda eserin Tarih-i Osman': Encümeni üyelerinden Ahmed Tevhid'in kütüphanesinde bulundu~u bilinmektedir ~s. Ahmed Tevhid de Talat Mümtaz Yaman ile birlikte yürüttükleri bir çal~~ma için 1934 y~l~ nda Kastamonu'ya bir ziyarette bulunmu~~ ve Safranbolu, Bart~ n ve civar~~ için önemli bilgiler ihtiva eden bu eseri yan~nda götürmü~~ ve dönü~ünde Yaman'a hediye ederek, ~stanbul'da bir terekeden sat~n ald~~~n~~ bir vesileyle söylemi~tir. Yaman, elindeki nüshay~~ ba~~~ ve sonu noksan, 346 varaktan iba-ret, güzel bir nesil~~ ile ve 23 sat~r esas~yla yaz~lm~~~ olarak tavsif etmektedir".
35 ~brahim Hamdi, Atlas ,vr. 276b. 36 ~brahim Hamdi, Atlas , ‘T. 275b. 37 ~brahim Hamdi, Atlas , vr. 278a.
38 T. Yaman, a.g.~n. , XV/85(1940), 42, n. 4. Mehmed Tahir de eserin Il cild oldu~unu ifade etmektedir (OM , III, 317, n. 2).
39 Süleymaniye-Esad Efendi Ktb., nr. 2044.
TOEM, I/3, 188.
BARTINLI IBRAHIM HAMDI VE ATLAS'I 75
Yaman'~ n tan~ tt~~~~ bu nüshan~ n muhtevasma bak~ld~~~ nda v2 eserin birinci cildi oldu~u anla~~lmaktad~r. Ancak bu nüsha, 1942 y~l~nda Kastamont~'da ç~kan yang~nda Yaman'~n bütün kütüphanesiyle birlikte yanm~~urv'. II. cildin ilk saur~n~n cümle sonuyla ba~lamas~~ ("olup lisânlarm tekellüm iderler"), bu cildin ba~~ taraf~n~n da noksan olabilece~i ihtimalini akla getirmektedir. Daha ileride 60b, "Nifiin iki gölü" diye bitmekte ve müteakip sahifenin "vard~r" ile ba~layaca~~~ bir önceki sahifenin alt kö~esindeki özel i~aretle (garib, ayak) " belirtilmekte ise de, 6Ia'n~n ortalar~ ndaki ba~l~k "Râbi'; Bahr-i Siyâh ki ..." oldu~una göre en az~ ndan ilk üç denizin yaz~ld~~~~ bölümlerin noksan oldu~u söylenebilir. Bu cild sonu itibariyle tamd~r. Esad Ef. nüshas~~ (nr. 2044), talik hatuyla ve 23 sat~r esas~yla 509 vr. olarak yaz~lm~~t~r. 442a'dan itibaren sahife içindeki metnin geni~li~i ve daha sonra da sat~r say~s~~ de~i~mekte, 446b'den itibaren de 29 sat~r esas al~nmaktad~ r. Bu k~s~mlarda Avrupa memleketleri anlaulmaktad~r.
Eserin telif tarihi için üzerinde durulan çe~itli tarihler vard~r: T. Yaman, kulland~~~~ nüshada zikr edilen baz~~ tarihlere de at~flarda bulunarak eserin H.1142-1162 y~llar~~ aras~ nda(1729-1749) yaz~ld~~~n~~ ve 1163(1750) tarihinde de müsveddesinin bitmek üzere oldu~unu belirt~nektedir'''. Gerçekten de ya-zar, eser içerisinde çe~itli yerlerde telif tarihini söylemektedir. Ancak bu ta-rihler 1 RebiiiIevvel 1163/10 Ocak 1750", 24 Rebhilevvel 1163/2 ~ubat 1750'7 ve 25 Zilkade1163/26 Ekim 175018 ~eklinde de~i~iklik arz etmektedir. T. Yaman'~n 1. cild üzerindeki tespitleri ve II. cild üzerinde yap~lan çal~~ma-larla, asl~ nda ilgili bölümlerin kaleme al~nd~~~~ zaman~~ belirten bu de~i~ik ta-rihler, Adas'~n temize çekilmeyip müsvedde halde kald~~~n~~ göstermektedir. Zaten Il. cildin müellif taraf~ndan gözden geçirilerek tashih edildi~i anla~~l-maktad~r. Bu nüshada kenara dü~ülen "mükerrerdür" kayd~yla iptal edilen k~s~ mlarr yan~ nda, metin kenar~ndaki birço~u yazara ait çe~itli ilave ve tas-hihler de bu fikri teyid etmektedir.
12 T. M. Yaman, "200 Sene Evvel Konya ... ", Konya , II/22-23(1938), 1209 vd.
"C. Orhonl~~, TD, X1V/19(1964), 117 n. 9; 127.
41 Yazma eserlerde sahife s~ras~ n~~ belirtmek amac~yla bir sonraki sahifenin ilk harf veya ke- limesinin, bir önceki sahife alt kö~esine yaz~lmas~~ i~lemine ayak, garib, reddade, çoban vs. delinmesi hakk~nda bk. M. Eskici Ozen, Yazma Kitap Sanadan Sözlü~ü. ~stanbul 1985. s. 5.
"T. Yaman, a.g.~n. XV/85(1940), 42.
~ brahim Hamdi, Atlas , %T. 159b.
17 ~ brahim Hamdi. Atlas %T. 166a.
18 ~ brahim Hamdi, Atlas. ~-r. 509a(Hatime).
Söz konusu ilaveler, "~ninh~~", "sahh" ile biten ve "tasclik" ile ba~layan ila-veler olarak 3 grupta incelenebilir. Bunlardan "minhu" ile bitenler de imlâ ve tezyinat bak~ m~ndan yine 3 gruba ayr~lmaktad~r"°. Bu ilavelerden talik hat-tlyla yaz~l~~ olan "minhu" ve "sahh" ile bitenlerin yazar~ n elinden ç~km~~~ ol-mas~~ kuvvede muhtemeldir. "Minhu" ve "sahh" ile biten ilavelerin ayn~~ el ta-raf~ndan yaz~ld~~~~ Niizhetii'l-mü~tâk'dan al~ nan bir kayd~ n ilavesi s~ras~nda dü~ülen i~arederden de anla~~lmaktad~r'''. Genellikle k~sa ve cümle dü~üklük-lerini gideren, bazen de metni tamamlayan ve metinle irtibau belirtilen ilave-ler olarak, "sahh" ile bitenilave-lerin yazara aidiyeti ise kesindir. Zira Hotin Kalesi-nin tamiriKalesi-nin anlat~ld~~~~ k~s~mda metinde girece~i yer gösterilerek "Talik yazus~n ta~a resm idüp tarihin bu fakir on iki beyt kadar ve in~ad ve ta~a hakk ü tezhibi dahi bizilmdür" denilmi~, sonuna da "sahh" kom~lmu~tur52. Yazar~n, Hotin muhaf~z' Abdi Pa~a ad~na Hotin Defterdar Katibi oldu~u ve Lipka ya-z~~malar~n~~ takip ve tercüme etti~ini belirtti~i notun sonu da "sahh"l~d~ r". Bunlar tarz~nda olup da metni tamamlamak üzere çe~itli eserlerden al~ nan ilavelerin sonuna bazen de faydalan~lan eserin ad~~ yaz~lm~~t~ r. Nitekim Osek Köprüsü ile ilgili bir ilavenin sonunda "min-Co~rafya-y~~ Kebir" kayd~~ vard~ r'''. Yazara ait ilavelerden biri ve görülebildi~i kadar~yla eserdeki yazara ait son tarihi ta~~yan not olarak 15 Cemaziyelevvel 1176 (2 Aral~k 1762) tarihli kay~ t, zelzele sonucunda y~k~lan Edirne Muradiye Camii'nin "müceddeden ta`mir ve yapd~r~lmas~~ bab~nda ferman-~~ 'ah ve Sadr~a`zam mektübu sad~r" olmas~~ hakk~ndad~ r55.
"Tasdik" ile ba~layan ve okunakl~~ bir nesih hatuyla yaz~l~~ olan ilaveler öncekilere göre daha geç tarihli ve baz~lar~n~n sonu mühürlüdür56. Rus im-paratoriçesi II. Katerina ile Avusturya imparatoru aras~nda 1201(1787) tari-hinde gerçekle~tirilen me~hur politik toplant~~ ile ilgili kay~ t da bu cümle-dendir57. 1201(1787) tarihli ve Hacerü'l-kayy adl~~ bir ta~la Rodos'ta ya~ayan
5() ~brahim Hamdi, Atlas , vr. 125a, 141), 82a. 51 ~brahim Hamdi, Atlas , \T. 82a.
52 ~brahim Hamdi, Atlas , \T. 276b. 53 ~brahim Hamdi, Atlas, \T. 341b.
51 ~brahim Hamdi, Atlas, %T. 2436; ayr~ca bk. \T. 176b.
55 ~brahim Hamdi, Atlas , \T. 190a. Bu notun sonunda i~aret yoksa da bir varak sonra (v~-. 191a) gelen ve sonu "minhu" ile biten ilave ile ayn~~ hatla yaz~lm~~~ olmas~ ndan ve sonu "sahh"l~~ ilavelere de olan yak~nl~~n~dan hareketle yazara ait oldu~u anla~~lmaktad~r.
~ brahim Hamdi, Atlas, lT. 122a, 125a. 57 ~brahim Hamdi, Atlas, \T. 294.
BARTINLI ~ BRAH~M HAMD~~ VE ATLAS.' 77 Cinci Hoca nam~ndaki "özge kimesne"nin tecennün eden zevata mualece olu~u ile ilgili ve 1094(1682-1683) y~l~ nda ~stanbul'a geldi~inde Yeniçeri A~as~ n~n o~lunu bu suretle iyile~tirdi~i konusundaki notun sonundaki "bu fakirin ta`rifiyle de Sarây-~~ Sultani'de baz~~ mukarrebin ile görü~üp ta~~n ser-edildi~i ayne'l-yakin me~hüd olm~~dur" ~eklindeki ifadeden58 ve ~stanbul bahsinde me~hur k~l~çla ilgili olarak "Seyfi ~eddad" ad~yla Defter-i Hazinede kay~ tl~~ oldu~u ve kendisi taraf~ndan defalarca "seyr-i padi~ahr için haz~rlan-d~~~mn anlat~ld~~~~ karttan", bu gruba giren ilaveleri yapan ~ahs~ n Enderun halk~ndan ve I. Abdülhamid'e(1774-1789) yak~n biri oldu~u, muhtemelen eseri temelliik etti~i anla~~lmaktad~ r. Baz~~ ilavelerin sonunda herhangi bir i~aret yok ise de takdim edilen sistemin takibiyle bu gibi kay~ tlar~ n ba~l~~ ol-du~u grup tespit edilebilmektedir6°. Sonuç olarak eserin 1163(1750) y~l~nda müsveddesinin tamamland~~~, ancak daha sonra bizzat yazar taraf~ndan müs-vedde metnin tashih ve ikmal edildi~i söylenebilir.
Eserin ilk cildi ve dibâcesi noksan oldu~u için ismi de meçhul kalm~~t~r. ~ brahim Müteferrika makalesine yaz~ lan zeylde eserden "co~rafyaya dair bir kitab" olarak bal~s edilmekte', T. Yaman da kulland~~~~ niishan~ n iç kapa~~~ üzerinde bilahare yaz~ld~~~, yaz~n~ n ~eklinden anla~~lan ve nesil~~ hatla "Atlas-~~ ~brahim Hamdi Efendi 1163" ~eklinde bir kay~ t bulundu~unu belirtmekte-dir"2. Eseri tam olarak gören yegane insan oldu~u anla~~lan Mehmed Tahir ise eserin ismini "Atlas" olarak vermektedir". Osmanl~~ co~rafyac~lar~~ n~n Co~rafya kar~~l~~~~ olarak eserlerine "Atlas" ad~ n~~ verdikleri bilindi~ine göre M. Tahir'in, eserin ismini do~ru olarak yazd~~~~ söylenebilir.
Atlas'~n m~~htevas~na gelince; ba~~ taraf~ nda di~er Osmanl~~ co~rafyac~lar~~
gibi önce arz~ n tarifi, hareketleri, hey'et konular~na yer verilmi~", ilk cil-
58 ~brahim Hamdi, Atlas. T. 39b. Buradaki "Özge kimesne" Cinci Hoca'n~n Sultan ~brahim
devrinin siyasetle iç içe olan me~hur simas~~ olmad~~~~ görülmektedir. Zira Anadolu Kazaskerli~ine kadar yükselen bu ~ahs~n 29 Ekim 1648 tarihinde idam edildi~i bilinmektedir(~. Hami Dani~mend, ~zahh Osmanl~~ Ta~ihi K~-onolojisi , ~stanbul 1972, III, 413 vd.).
9') ~brahim Hamdi, Atlas , vr. 122a. Bu ilave, "tasdik" ile ba~lamakta ve sonunda da mühür
bulunmaktad~r.
MeseU, 1164/1750-51 tarihli Karamankap~s~~ yang~n~~ hakk~nda sonu i~aretsiz, ancak "minhu" ile biten ilavelerle ayn~~ hatla yaz~lan kay~t için bk. Atlas. ~y. 1556.
~l TOEM, 1/3, 188.
T. Yaman, a.g.~n. , XV/85(1940), 42. OM , III, 317, n. 2.
dinde Anadolu ~ehirleri, ikinci cildde de, Afrika, Avrupa ve Amerika ~ehirleri anlat~lm~~ur. ~ehirlerin okunu~u, tül ve arz daireleriyle baz~lar~n~n ait bu- lunduklar~~ iklim belirtildikten sonra co~rafi tavsifine geçilmi~, birtak~m folk-lorik malzeme de ilave edilmi~tir. Eserde, ~ehirler d~~~nda madenler, da~lar, nehirler, göller ve denizler gibi di~er co~rafi unsurlara da yer verilmi~tir. Ancak, eserde üst ve alt ba~l~klardaki tenasübü gösterecek ~ekilde muayyen bir terminolojinin kullan~lmad~~~, tertibe dikkat edilmedi~i görülmektedir.
~brahim Hamdi, önemli bir k~sm~ n~~ görevi gere~i gerçekle~tirdi~i seya-hatleri s~ras~nda mü~ahedelerine dayanan orijinal bilgilere de eserinde yer vermi~tir. Nitekim Atlas' ta, memleketi ve havalesiyle, T~m~~var ve Hotin civar~~ ba~ta olmak üzere birçok Rumeli ~ehirleri, Lehistan'da ya~ayan müslüman Tatar oyma~~~ olan Lipkalar, bu arada ~stanbul hakk~nda çok k~ymetli bilgiler bulunmaktad~r. Yazar eserinde kendisinden "bu faldr"5, "câmi`u'l-hurüf'"6, "câmi`u'l-hurüf-~~ fakir"7, "râk~mül-hurüf'"8, "nâm~k-~~ hakir"' ~eklinde bahs etmektedir.
Yazar gidemedi~i yerler için de ba~kalanndan duydu~u ça~da~~ ve yeni bilgileri eserine alm~~t~r. "Sikatdan menkuldür ki"7° gibi genel ifadeler d~-~~ nda, zaman zaman sözlü kaynaklar~ nd~-~~ ismen de belirtmi~tir. Nitekim Yanova'dan T~m~~var'a geli~lerini ya~~~ küçük oldu~u için iyi hat~rlayamayan ~brahim Efendi, buralarla ilgili bilgileri hocas~~ Eyyt~ b Efendi'den alm~~ ur71. Petersburg ve civan için kayna~~, esaretleri sebebiyle oralarda 6 ay bulunup kendilerine konak ve tayinat tahsis olunmu~~ olan Özi ve Hotin muhaf~zlar~~ Yal~ya ve Kolçak Pa~a/ani~r72. Atlas denizi sahillerinden bahs ederken bir de-
'' ~ brahim Hamdi, Atlas , vr. 276b.
6° ~brahim Hamdi, Atlas , Sr. 120b, 298a, 341b. 67 ~brahim Hamdi, Atlas. ST. 336a, 337a. 65 Ibrahim Hamdi, Atlas , Sr. 208a. 6° ~brahim Hamdi, Atlas , ST. 262b.
70 Mesela s~cak günlerde bar~n~lmak üzere Topkap~~ Saray~'nda bir yer alt~~ odas~~ (serdab)bulundu~unu güvenilir ki~ilerden duydu~unu belirtmek için bu ifadeyi kullanm~~-ur(Adas ,ST. 125b).
71 C. Orhonlu, TD, XIV/19(1964), 119.
72 ~brahim Hamdi, Atlas , Vr. 306a. Buradaki Yahya Pa~a, ~. H. Dani~mend'in (izi] muhaf~z~~ oldu~unu da belirtti~i(izahh Osmanl~~ Tarihi Kronolojisi, ~stanbul 1972, IV, 26), M~s~r valili~in-den sonra Kapdan-~~ Derya olan (3 Temmuz-29 Eylül 1743). Sadrazam Hekimo~lu Ali Pa~a'n~n
BARTINLI ~BRAH~M HAMD~~ VE ATLAS'! 79 niz hayvan~n~n tarifi için oralarda bulundu~u anla~~lan tabib Corci'nin ~eha-detinden faydalanm~~ur". Peçuy ve Budin hakk~ndaki malumau hocas~~ Pir! Ahmed Efendi'den alm~~t~r". Erdel halk~n~n büyük bir has ekmek pi~irip, sekiz çift öküzün ko~uldu~u bir arabaya yükleyerek II. Süleyman'a(1691-1695) hediye ettiklerini, o s~rada orduda sipahi olarak bulunan ve bu ekme~e dokundu~unu söyleyen yüz ya~~ndaki Hotin Yerli A~as~~ ~brahim A~a'dan duyrnu~tur". I. Mahmud'un (1730-1754) 1146 (1733-1734)y~l~nda Ayasofya Camii'nde yapt~~~~ tamirat~~ bizzat tedkik etmesi yan~ nda söz konusu tamir faaliyetleri ve camiin binas~na dair mimari özellikleri Kayrrnba~~~ Arnavud Hoca'ya dayanarak eserinde aç~klam~~ur7".
Bu orijinal bilgiler yan~nda eserin önemli bir k~sm~~ kitabi kaynaklara da-yanmaktad~r:
Eserde en fazla kullan~lan kayna~~n Kâtib Çelebi'nin Cihannümâ'm ol-du~u görülmektedir. Atlas ile Cihanniimâ aras~ndaki ili~ki de~i~ik lara konu olmu~tur. T. Yaman, ~brahim Hamdi ve eserini inceledi~i çal~~ma-s~na ba~l~ k olarak "Cihannüma'mn ~laveli Nüshas~" ifadesini seçmesi yan~nda, metin içinde de bu konuyla ilgili olarak "eser, tamamiyle Cihannfunimn ay-nidir" hükmünü vermi~, fikrini teyid için de her iki eserden metinler alarak mukayeselerde bulunmu~tur". Bununla birlikte Atlas'ta yazar~n memleketi ve havalisi hakk~ nda Cihanntimidan farkl~~ bilgiler verdi~ini belirtmi~~ ve öne-mine binaen bunlar~~ yarnlam~~ur. F. Sar~cao~lu da, Yarnan'~n verdi~i bilgi-lere nazaran I. cildin Müteferrika ne~ri Cihânniima-daki Ebubekir b.
damad~~ Hatib-zade Yahya Pa~a (a.g.e., ~stanbul 1971, V(Osmanh Dcilet Erk.in~), 212) olmal~d~r. Bu tavsife uyan Yahya Pa~a'n~n birinci imrahor Yahya A~a olarak Galata'da Kürkçukap~s~'nda bir çe~me yapurmas~~ hakk~nda bk. ~. H. Uzunçar~~l~, Os~nanh Tarihi. IV/I(Ankara 19823), 330.
73 ~brahim Hamdi, Atlas ST. 434a. ii
~ brahim Hamdi, Atlas , Vr. 359b. 75 ~brahim Hamdi, Atlas ,Sr. 366a.
76 ~brahim Hamdi, Atlas , %T. 125b. Sultan I. Mahmud bunun d~~~nda daha sonra da, Ayasofya'da tamirat veya faaliyette bulunmu~tur. Nitekim 1153(1740) y~l~nda cami içinde kütüp-hane tesis etmi~, ayr~ca 23 Zilkade 1155(19 Ocak 1743) tarihinde bizzat kendisi taraf~ndan aç~-lan ve Ayasofya'ya biti~ik olarak Topkap~~ Saray~'n~n Bab-~~ Humayun taraf~ nda yer aaç~-lan bir irnaret yapurm~~ur (~. H. Uzunçar~~l~. Osmanh Tarihi, Ankara 19823, IV/1, s. 327-328).
Behram'dan alman tasvirlere, II. cildin ise birinci telif Cil~ânn~lmâ ve ayr~ca D~me~krnin ~htisâr-~~ Tahrir-i Atlas Mayor'una zeyl oldu~u kanaatindedir 78.
Ancak burada dikkat edilmesi gereken bir nokta Yaman'~n, yapt~~~~ mu-kayeselerde matbu Cihanniima-ya dayanm~~~ olmas~d~r. Cihanniimâ'n~n ta-mamlanm~~~ bir versiyonunun olmad~~~, birinci ve ikinci telif çal~~malanyla her iki telif aras~nda birinci telifi tamamlamak ve ikinci telife haz~rl~k yapmak üzere yürütülmü~~ telif gayretinden ibaret 3 tahrir safhas~~ bulundu~u; ayr~ca Atlas Mayor'u tercüme eden Ebubekir b. Behram'~n da birinci telif nüshas~-n~n kenar notlar~na ve ara safhaya müdahaleleri yanüshas~-n~nda ikinci telif ve ara safhaya zeyl olarak bir eser yazd~~~; nihayet ~. Müteferrika'n~n Cihanniimâ'y~~ "ne~ir" vasf~~ kazand~racak bir gayretle bast~~~, hatta matbu nüshan~n 422. sa-hifesinden itibaren Ebubekir'in eserinden nakillere ba~layaca~~n~~ belirtti~i bilinmektedir.").
Bu bilgilere ilaveten Kâtib Çelebi'nin her üç safhada, Ebubekir b. Behram'~n da gerek Cihannümâ'ya müdahaleleri s~ ras~ nda gerekse Cihannümâ Zeyli'nde A~~k Mehmed'in Menâmü'l-ava-lim'ini k~~lland~~~; ~. Müteferrika'n~ n da bask~~ s~ ras~ nda Cihannümâ üzerinde Kâtib Çelebi ve Ebubekir'in gerçekle~tirdi~i bütün çal~~malar~~ gözden geçirerek bir "ne~ir" vücuda getirdi~i; ayr~ca söz konusu eserlerin tümü üzerindeki mukayeseli ça-l~~malarla ~. Müteferrika ne~ri Cihanniimâ'n~n önemli ölçüde Menâz~r~l'l-avalim'e dayand~~~~ tespit edilmi~tir" ~u halde Atlas'ta da Menânrii'l-avâlim-'in do~rudan veya takdim edilen sistem dahilinde kullan~lm~~~ olmas~~ tabiidir. Nitekim Selanik bahsinde camilerin Menâz~rii'l-avâlim'in tertibine uygun olarak yaz~ld~~~, muhtevada da benzerlikler oldu~u görülmektedir. Bu cami-lerden Sinan Pa~a Camii'nin kiliseden camiye çevrilmesi hakk~nda 'A~~ k Mehmed'in dü~tü~ü 4 beyitlik manzumedeki tarih m~sra', eser ve müellif ad~~
78 Kkib Çelebi'nin Ciha'nniiin'a's~~ re Kaynaklar~. ~.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yeniça~~ Tarihi Bilim Dal~, Bas~lmam~~~ Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul 1990, ~.Ü. Edebiyat Fakültesi Genel Kitapl~k, ~~r. YLT E 44, EK I, s. 128-129.
Cihanninna”mn bask~s~~ dolay~s~yla bu üç Osmanl~~ co~rafya aliminin çal~~malar~~ aras~n-daki ili~kinin mahiyeti ve burada ismi geçen miiellifler ve eserleri hakk~nda bk. F. Sar~cao~lu, "Cihân~~iimâ ve Ebübekir b. Behrâm ed-Dime~ki-~brahim Milteferrika", Prof. Dr. Bekir K~ldiko~lu'na Arma~an, ~stanbul 1991, s.121-142.
80 Mahmut Ak, Menk~di'l-alkim(Tahlil-Metin) , ~.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniça~~ Tarihi Bilim Dal~, ~stanbul 1997, bas~lmam~~~ Doktora Tezi. ~Ü. Edebiyat Fakültesi Genel Kitapl~k, nr. Dr. TE 116, s. 112-136.
BARTINLI IBRAHIM HAMDI VE ATLAS'! 81
verilerek
Atlas'aal~nm~~t~r. Yine Köstendil ~ehri de ~brahim Hamdi'nin
Men
kulland~~~n~~ aç~kça göstermektedir. Zira Â~~k Mehmed
takib etti~i sistem gere~i Köstendil ~ehri, ~l~ca ve da~~n~~ ayr~~ yerlerde ele
al-m~~ken, ~brahim Efendi ~ehir ve ~l~caya dair bilgileri iktibas suretiyle
Köstendil maddesinde
Menâm'danyazm~~ur82.
Menânfda da~~
hakk~nda ve-
81
"Selefde geçen Sinan Pa~a nesârâdan alup câmi' itdiikde Menâz~rii'l-`ayâlim sâ-hibi A~~k;
Bu deyr-i köhne lâ-~ek ehl-i ~slâm ma`bedi old~~
dimi~" (Atlas , %T. 2056).
82
Köstendil: Zamm-~~ kâf ve sükün-~~ VâV ve sin-i mühmele ve feth-i M-i miisennât-~~ fevk~yye ve sükün-~~ nün ve dâl-~~ mühmele-i meksiire ve yâ-i milsennât-~~ tahtiyye ve âhiri Mm iledür....
Köstendil arz-~~ müste~iyededür ve belde-i nezihedür ve sün yokdur ve med-ine-i m~ltevass~tadur ve enhâr-~~ sagiresi var-dur ve halk~nun ~irbi kanavâtdanvar-dur ve Köstendil'C~n salât-~~ cum'a ikamet olunur cevân~i'i ve esvâk-~~ âmiresi vardur ve on iki me~z~'da germâblan vardur Köstendil'iln simir~ndan sibi enfes ve atyebdür. Ta`mda ve râyihas~nda misk ta`m~~ hiss olu-nur(Me~Mz~rii7-`a~Wim, Vr. II, 22a).
Germib-1 Köstendil : Medine-i Köstendil'de yenâbi'-i germâb kesirdür ve on iki mevz~'da vâk~` olan yenâbi' içün ba'z~~ erbâb-~~ milberrât hasbeten li'llâh kâr-gir ile bika'-~~ müstahkeme bina idiip her birinde bir câme-kân ve bir dâni'l-gusl ve dâni'l-gusl içinde bir haiz ve ba'zun dârül-gusllerinde ha~zdan mâ-adâ kurnah hucre-ler binâ idilp husüsan Be~~ Il~cas~~ didilkleri germâbun binâs~~ milkellefce vâk~` olm~~dur ve bu germâblarun ekseri
ve râyihas~~ büy-~~ kibrit-âlüddur (Men.42~niVa~Wi~n, ‘T. I, 122a).
K~l~nd~~ çün nemâz içinde 'A~~ k didi târihin
Bu deyr-i köhne lâ-~ek ehl-i ~slâm ma`bedi old~~
(A~~k Mehmed b. Ömer, Menaz~rü'l-'a~a•lim, Süleymaniye-Hâlet Efendi Ktb., nr. 616, T. II, 16a ).
Memleket-i Köstendil: Zamm-~~ kâf ve feth-i M ile elli dört derece tül ve k~rk iki buçuk derece arz~nda etrâfi cibâl ve sahrâ-misal yerde bir belde-i mütevass~ta ve kaza ve livâdur.
Sün yok ve hurda enhâr ve e~cân çokdur.... bir nev' miski ve elmas~~ olur.... Cevâmi' ve esvâk-~~ âmiresi ve on iki yerde ~l~calan vardur. Halk~nun ~irbi kanavât-dandur. Lâkin da~lardan ~rmaklar~~ akup hadây~k~n~~ saky ider....
Kasaba-i mezbürenün germâbesi vâ-firdür. On ikisinin üzerine baz~~ ehl-i hayr kâr-gir kubbeler ve magseller binâ itmi~ler, cümleden Be~~ Ihcas~~ mükellef vaki' olmu~-dur. Bunlann âl~~~ ~edidil's-silhüne ve kibrit râyihal~clur(Arlas, %T. 2086).
rilen bilgiler de Atlas ta sonu "minhu" ile bitecek ~ekilde kenara ilave edil-mi~tir.
Sonuç olarak Cihanniima'n~n ~brahim Hamdi taraf~ndan yo~un olarak kullan~ld~~~~ bir gerçek olmakla beraber, C. Orhonlu'nun da belirtti~i gibi"
Atlas, "Cihaz~m:Irna'n~n haydi bir nüshas~~ de~il" yazann kendi mü~ahede ve
duyduklar~na dayanan orijinal bilgilerle ikmal edilen, do~rudan veya dolayl~~ olarak Menâmiii-avâlim ile desteklenen, Osmanl~~ co~rafya yaz~c~l~~~~ içeri-sinde kendine has yeri olan bir eserdir.
Zaten ~brahim Hamdi Atlas'ta Osmanl~~ co~rafyac~l~~~n~n bu temel eser-leri d~~~nda daha birtak~m yerli ve yabanc~, bu arada bat~~ men~eli tarih ve co~rafya kitaplar~n~n da ad~n~~ vermektedir. Baz~lar~~ Nüzhetii'l-mü~tak ,
M~~`cernül-büldan ,Kitab-~~ Bahriye, H~ tay-narne , Künhül-ahbar ,
Müneccimba~~, , Co~rafya-y~~ Kebir , Strabo , Plinius,
Platon olan eser ve yazarlar~~ hakk~nda aç~klay~c~~ bilgiler ve Atlas ile ili~kileri konusunda C. Orhonlu'nun tespitleri ilk safha için yeterlidirs5. Ancak ~slam tarih ve co~rafya yaz~c~l~~~~ gelene~inin bir sonucu olarak kaynaklar~n teselsül halinde bir eserden di~erine intikal etti~i haurlanmal~~ ve burada ismi geçen eserlerin hepsinin ~brahim Hamdi taraf~ndan görülmemi~~ olabilece~i ihti-mali de göz önünde bulundurulmal~d~r.
Yazar kaynaklar~~ kullan~rken dikkatli davranm~~, makul olmayan fikirleri tenkid etti~i gibi' kulland~~~~ kaynaklarda mevcut, ancak zamana uymayan
83 Cebel-i Köttendil: Bu cebel belde-i Köstendifiln cânib-i ~arkisindedür. Arz~nun iki taraf~ndan biri sâb~ku'z-zikr Cebel-i E~ri-suya müntehidür ki E~ri-su didükleri nehr beynehümâr as~ldur ve bu cebelün tüli ilâ-haysii ~nâ-~âallât~~ ~tcdd& ve bu cebelün ba'z~~ mevân'~nda maden-i f~dda ve zeheb vardur ki bundan hâs~l olan sim ü zer K~ratova dârü'd-darb~nda meskült olur ve bu cebelün agleb mevâzl'~~ bi~e-zârdur (Menânrii7-`a~Wim, ST. 1, 145a).
C. Orhonlu, TD, X1V/19(1964). 131. 85 C. Orhonlu, TD, X1V/19(1964), 127-133.
86 Mesela pek çok eser ve haritaya milracaatla bilinmeyen bölgeler hakk~nda bilgi verdi~ini söyleyerek kendisini öven Kâtib Çelebi'yi, Endilliis'den ba~ka bir taraf~~ yazmad~~~n~, belki de buna ömrünün yetmedi~ini belirterek tenkid etmi~~ ve bu mevzulara kendisinin de çok ~eyler katt~~~n~~ eklemi~tir: "Zikr olunan bilad4 Endülüs'den gayri kiltüb-i kadimede Rum ~ehirleri Cebel-i Köstendil: ~ehrün cânib-i ~ar-kisinde bir taraf~~ E~ri-su didi~kleri nehr aras~n~~ fasl ider. Bu cebelde ma'den-i f~dda ve zeheb olup bundan hâs~l olan sim ü zer K~ratova dârii'd-darb~'nda meskük olur. Cebeliin agleb IneVâZl'~~ bi~e-zarl~ k-dur(Adas, T. 208b).
BARTINLI ~ BRAHIM HAMDI VE ATLAS! 83 dü~ünceleri de fark etmi~tir. Melik Müeyyed'in(Ebülfida) Rumeli'den bahs etmeyi~ini de buralar~n onun zaman~nda feth edilmemi~~ olmas~ndan kaynak-land~~~n~~ belirterek mazur görmü~tür". Kendisinden önceki Osmanl~~ co~-rafyas~ n~ n bütün mahsullerini görüp inceledi~i anla~~lan ~brahim Hamdi Efendi'nin birikimi, co~rafya ilminin XVII. yüzy~la kadar ula~t~~~~ merhaleyi de bilmesine imkan tan~yordu. Dünyan~n yuvarlakl~~~n~~ misalleriyle izah et-mi~; zaman ve mekân aç~s~ndan iklimleri, enlem ve boylamlar~~ klasik co~rafya bilgilerini ve co~rafi ke~ifiefin sonuçlar~n~~ göz önünde tutarak rakam de~er-leriyle aç~klam~~; med-cezir hadisesini, hava ve rüzgâr hareketlerini incele-mi~; ancak bat~~ men~eli eserler yan~nda Ebubekir Efendi'nin eserini de bil-mesine ra~men belki de o zaman için klasik kabulün tesirinde kalarak, kaina-t~n merkezinin arz de~il güne~~ oldu~u ~eklindeki yeni fikre eserinde yer vermemi~tir".
~ brahim Efendi'nin eserinin ba~ka eserleri etkiledi~i ve benzerlerinin ka-leme al~ nd~~~~ da söylenebilir. Nitekim Atlas-1 Cihân adl~~ co~rafya eserinin" Bart~nl~'mn II. cildiyle paralellik arz etti~i görülmektedir"°. Ayr~ca Atlas'~n gerek I. cildinden, gerekse II. cildinden orijinallik arz eden önemli k~s~mla-r~ n de~i~ik yazarlarca yay~nland~~~, ba~lang~ç k~sm~ nda yazar ve eser üzerinde yap~lan ara~t~rmalar de~erlendirilirken belirtilmi~tir.
Bu çal~~mayla Atlas'~n Es`ad Efendi nüshas~mn(nr. 2044), eserin II. cildi oldu~u teyid edilmi~; ancak buradan ha~ eketle eserin müsvedde olarak ka-leme al~nd~~~, büyük ihtimalle tebyiz olunmad~~~, müsvedde metnin daha sonra bizzat yazar taraf~ndan gözden geçirilip cümle dü~üklüklerini gider- ke~ni-yenbagi mezkür olmayup ba'del-feth yaz~lan tirilder ve resm olunan haritalardan gayri ali-kadri't-tika ahz u nakl olund~~ deyü Kâtib Çelebi merhüm Cihânnümâ's~nda tahrir ider. Lâkin henüz iklim-i Endülüs'den gayri bir iklime dahi zafer-yab olmam~~~ yahud ömr vefi itme-mi~; câmiu'l-hunif müste'inen bi'llihi teki efrenciln cedid cografya ve haritalar~na milricaat ile tül ve arz ve mehmâ-emken bilâd ve nevâhileri zikrine ~uri~- iderüz"(Adas , vr. 120b).
87 "Melikül-mileyyed bu bâbda ma'zürdur. Zirâ anun zemân~nda henüz bilid-~~ Rüm ehl-i islim'a künhü ile malilm olmam~~~ idi. .... Muldasarü'd-d~ivel sahibi Ebü'l-ferec Malati dinü~dür ki ... bu kelim cümleden s~dk u savâba evfak ve kabüle ehakk olup sihibill-beyt edrâ
vefk~nca evli budur ki bu bibda Muhtasarii'd-diivel düstürii'l-amel ola."( Adas , vr. 120a-b). 88 Yazann co~rafya alan~ndaki görü~leri için bk. C. Orhonlu, TD, X1V/19,(1964), 133-136. 89 Millet Ktb., Ali Emin Ef.-Co~rafya, t~r. 75; Bu eserin ~stanbul Üniversitesi nüshas~~ II cild olup Tercüme-i Tarih-i Mühendis Ka~yo ad~n~~ ta~~maktad~r: TYnr. 5976-5977.
9° F. Sancao~lu, Kâtib Çelebi'nin Cihânnümâ's~~ ve Kaynaklar~, Yüksek Lisans Tezi, s. 129, n. 45.
mek ve metni ikmal etmek üzere kenarlara ilavelerde bulunuldu~u, yazar d~-~~ nda bir ~ahs~ n da kenarlara metni tamamlarcd~-~~ eklemeler yaptd~-~~~, bunlar~n, aralar~ndaki imla ve tezyinat yönünden muayyen bir tasnife tabi tutulabile-ce~i gösterilmi~tir.
Ayr~ca, önemli ölçüde Cihanniimâ kullan~larak, ancak bu arada ba~ta
Menâmii'l-avâlim olmak üzere ba~ka eserlerden de faydalan~larak, yazar~n mü~ahede ve duyduklar~ na dayanan orijinal bilgilerle de zenginle~tirilerek kaleme al~nan Atlas in, günümüz çal~~malannda müstagni kalmamayacak bir eser oldu~u; metninin verildi~i ve yazar~n zikr etti~i kaynaklarla eser aras~n-daki gerçek ili~kinin gösterildi~i bir çal~~maya ihtiyaç oldu~u görülmü~tür. Ba~ta T~m~~var ve Hotin civar~~ olmak üzere Balkanlarla ilgili bilgiler yan~nda, özellikle ~stanbul ve havalisi hakk~ndaki bilgilere ilaveten, ~stanbul bahsinde, ba~~ehir olmas~~ sebebiyle devletin te~kilat ve te~rifauyla baz~~ ekonomik konu-lara dair verilen malumaun hemen de~erlendirilmesi gereken orijinal mal-zeme oldu~u tespit edilmi~tir"'.
91 ~brahim Hamdi. Istanbul'da ikamet etti~i evin Top arabac~lar~~ kârhanesi kar~~s~nda ol-du~unu söyleyerek. Top arabac~lar~~ k~~lasm~n yeri hususunda bilinenleri tashih veya ikmal ede-cek yeni bilgiler vermi~~ olmaktad~r (C. Orhonlu, TD. XIV/19(1964), 123. n. 31).
BARTINLI ~BRAHIM HAMDI VE ATLAS! 85 EK ~LAVELER: 1 Hatt-~~ nesihle. 39b>*
Acâyibât-~~ M~sr'dan 7. acayib olarak i~lenen Hacerül-kayy adl~~ ta~la ilgili olarak verilen 1,5 sat~ rl~ k malumat~~ tasdik bab~ nda "tasdik-i Hacerü'l-kayy" ba~l~~~~ ile yap~lan 1201 tarihli ilave:
Rodos'da ya~ayan Cinci Hoca nam~ ndaki "özge kimesne"nin bu ta~la özellikle tecennün eden zevata mualece olu~u, bu cümleden olarak 1094'de Istanbul'a geldi~inde o s~ rada tecennün eden Yeniçeri A~as~ n~ n o~lunu Kapdan-~~ Derya Hasan Pa~a'n~ n tarifiyle iyile~tirdi~i, "bu fakirin" tarifiyle de Saray-~~ Sultani'de baz~~ mukarrebin ile görü~üp ta~~n seyredildi~i "ayne'l-yakin me~hud olmu~dur".
122a<**
Y~ ne "Tasdik" ba~l~~~~ ile ~stanbul bahsinde me~hur k~l~çla ilgili kay~ t. "Seyf-i ~eddad" ad~yla Defter-i Hazinede kay~tl~~ oldu~u ve kendisi taraf~ndan defalarca "seyr-i padi~ahi" için haz~rland~~~.
125a<, 143a<, 143b>, 144a<, 231b>, 294a<,
***
2 82a<
~ klimlerin ba~lang~ c~~ ile ilgili olarak ~ drisi'llin Nüzl~ et~VI-mü~tâk' ~ ndan nakil.
~ lavenin sa~~ kenarda oldu~unu göstermektedir. `• ~lavenin sol kenarda oldu~unu göstermektedir.
112b<
Anber ile ilgili küçük bir ilave.
121a<
Mu `ce~nü7-biilda~~~ 'dan ilave.
127a<
Fatih Cami ini itmam ve Fatilfin di~er hayraum ilave.
128b>
Sultan Ahmed Camii ve türbesi hakk~nda
162a<
~eyhülislam'~ n te~rifau hk.
1 76b>
Pu~ evacli bal~sincle Co~~~ afya-y~~ Kebir'den istifade ***
3
ilaveler, genellikle k~sad~r ve cümle dü~üklüklerini tamamla~-lar: 83a<, 89b>,90b>,98a<, 143a<, 175b>,176a<, 177b>.
Hoti~~~ bal~sinde; 276b>
"Ta`lik yazus~ n ta~a resm idiip târihin bu fakir on iki beyt kadar ve in~âd ve ta~a l~akk ü tezhibi dahi bizii~ndiir"sahh.
BARTINLI ~BRAH~M HAMD~~ VE ATLAS'I 87
* Sahl~~ ilavelerin yazara aidiyetine delildir!
***
4 "minhu"lu ilaveler.
(Bu ilavelerle 2 nolu ilaveler ayn~~ hatla yaz~lm~~, muhtemelen ayn~~ elden ç~kma)
115b<, 116a<, 118a<, 125a<, 129b>, 131b>, 138a<, 144a<, 155b>(minhu yok ama hat ayn~; 1164 tarihli Karamankap~s~~ yang~n~~ hk.), 159a<.
