T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI TÜRK VE İSLAM SANATLARI BİLİM DALI
KIRKLARELİ VE İLÇELERİNDEKİ TARİHİ
SU YAPILARI
Özlem BULUT
Yüksek Lisans Tezi
Danışman
Doç. Dr. Gülay APA KURTİŞOĞLU
II
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Bilimsel Etik Sayfası
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Özlem BULUT
Numarası 134204011006
Ana Bilim / Bilim Dalı Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora Tezin Adı Kırklareli ve İlçelerindeki Tarihi Su Yapıları
Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm.
III
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Yüksek Lisans Tezi Kabul Formu
Öğ
renci
ni
n
Adı Soyadı Özlem BULUT
Numarası 134204011006
Ana Bilim / Bilim Dalı Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Doç. Dr. Gülay APA KURTİŞOĞLU
Tezin Adı Kırklareli ve İlçelerindeki Tarihi Su Yapıları
Yukarıda adı geçen öğrenci tarafından hazırlanan Kırklareli ve İlçelerindeki Tarihi Su Yapılarıbaşlıklı bu çalışma 29/04/2019 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir.
IV
ÖNSÖZ
Tarihin hemen her döneminde jeopolitik konum itibariyle önemini daima koruyan bir şehirdir Kırklareli. Pek çok medeniyete ev sahipliği yaptığı gibi özellikle Osmanlı döneminde Yunan, Bulgar ve Türk halkının bir arada yaşadığı ender kentlerden biri olmuştur.
Bu çalışmamızda Kırklareli ve ilçelerindeki tarihi su yapılarının tespiti, incelenmesi ve bugünkü durumlarıyla ilgili bilgilere yer verilmiştir. Mevcut yapılar plan, form ve süsleme özellikleri açısından değerlendirilip diğer bölgelerdeki yapılarla karşılaştırılması yapılmıştır.
Tez konusunu oluşturmamda değerli fikirleriyle, maddi ve manevi yardımlarını benden esirgemeyen danışman hocam Doç. Dr. Gülay Apa KURTİŞOĞLU ’na teşekkürlerimi bir borç bilirim. Yapıların değerlendirilmesi sürecinde çalışmamın seyrine değerli fikirleriyle yön veren Prof. Dr. Metin SÖZEN, Prof. Dr. Remzi DURAN ve Arş. Gör. Dr. Şükrü DURSUN hocalarıma ayrıca teşekkür ederim.
Kırklareli ve ilçelerindeki yapılarla ilgili kişisel arşivlerini benimle paylaşan Kırklareli İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Halk Kültürü Araştırmacısı Zekeriya KURTULMUŞ’ a, araştırmacı yazar ve gazeteci Nazif KARAÇAM’ a, koleksiyoner Mustafa GÜLTEKİN’ e, emekli gazeteci Hüseyin Kenan GÖREN’ e, Yüksek Sanat Tarihçi Barış TOPTAŞ’ a, Veteriner Hekim Orhan BİRİCİK’ e, Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa külliyesinin yenileme öncesi ve sonrası fotoğraflarını paylaşan Özcan ÇELTİKLİ’ ye, yapıların tespiti konusunda yardımcı olan Pınarhisar, Vize ve Lüleburgaz ilçe belediyesi çalışanlarına, şehri tanımamda bana rehberlik eden değerli arkadaşım Öykü GÜNGÖR’ e teşekkür ederim. Kırklareli’ndeki su yapıları konusunda bilgisine başvurup beni bu konuda aydınlatan Yüksek Sanat Tarihçi Sayın Hakan KURTİŞOĞLU’ na teşekkür ederim. Yapıların kitabelerini okumam konusunda engin bilgileriyle beni aydınlatan değerli hocam Dr. Öğr. Üyesi Zekeriya ŞİMŞİR hocama teşekkür ederim. Tezimin yazma sürecinde fikir alış verişinde bulunduğum Arş. Gör. Elif YİĞİTER’e, Arş. Gör. Âdem SEVİM’ e, yapıların çizimleri konusunda yardımcı olan ve değerli fikirleriyle katkıda bulunan Yüksek Sanat Tarihçi Ali TEKİN’ e teşekkür ederim. Vakıflar Genel Müdürlüğü çalışanlarından Sayın İsmail SAZCI ve
V
Devlet Arşivleri Başkanlığı çalışanlarından Sayın Doğan KOÇER’ e ve Halil KILIÇ’ a, ulaşım desteğinden ötürü Vize İlçe Belediye Başkanı Sayın Sedat BALKI’ ya teşekkür ederim.
Eğitim hayatım boyunca benden maddi ve manevi yardımlarını hiçbir zaman esirgemeyen aileme teşekkürlerimi bir borç bilirim.
Özlem BULUT KONYA, 2019
VI
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğ renci ni n
Adı Soyadı Özlem BULUT
Numarası 134204011006
Ana Bilim / Bilim Dalı Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Doç. Dr. Gülay APA KURTİŞOĞLU
Tezin Adı Kırklareli ve İlçelerindeki Tarihi Su Yapıları
ÖZET
Bu araştırmada Anadolu’nun Balkanlar’a açılan kapısı konumundaki Kırklareli’nin Osmanlı Dönemi’ ne ait il merkezi ve ilçelerinde bulunan tarihi su yapıları (çeşme, şadırvan ve hamamlar) araştırılıp değerlendirilmeye çalışılmıştır.
Katalog bölümünde 25 adet çeşme, 1 adet şadırvan, 5 adet hamam olmak üzere 31 adet su yapısı bulunmaktadır. Bunların dışında kaynaklardan edindiğimiz bilgiler ve yerinde yapılan çalışmalar doğrultusunda 22 adet çeşme, 2 adet şadırvan ve 4 adet hamam günümüze ulaşmamış yapılar grubunda değerlendirilmiştir.
14-20. yüzyıl arasına tarihlendirilen bu yapılar kendi içinde ayrı ayrı değerlendirilerek plan ve süsleme özelliklerinin ortaya konulması amaçlanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Kırklareli, Tarihi su yapıları, çeşmeler, şadırvanlar, hamamlar.
VII
T. C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
Öğ renci ni n
Adı Soyadı Özlem BULUT
Numarası 134204011006
Ana Bilim / Bilim Dalı Sanat Tarihi / Türk ve İslam Sanatları Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
Tez Danışmanı Doç. Dr. Gülay APA KURTİŞOĞLU
Tezin İngilizce Adı HISTORICAL WATER STRUCTURES IN KIRKLARELİ AND DISTRICTS
SUMMARY
In this study, the historical water structures (fountains, fountains and baths) located in the provincial center and districts of Kırklareli, which is the gateway of Anatolia to the Balkans, have been tried to be investigated and evaluated.
There are 25 fountains, 1 fountain and 5 baths in the catalog section. Apart from these, 22 fountains, 2 fountains and 4 baths have been evaluated in the buildings that have not reached our present day in accordance with the information we obtained from the sources and on-site studies.
These structures, which are dated between 14th and 20th century, are evaluated separately and their plan and ornamentation features are aimed to be revealed.
VIII KISALTMALAR M.Ö. : Milattan Önce M.S. : Milattan Sonra m. : Metre VKG : Vakıflar Genel Müdürlüğü yy. : Yüzyıl
IX
İÇİNDEKİLEER
BİLİMSEL ETİK SAYFASI ... II YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU ... III ÖNSÖZ ... IV ÖZET ... VI SUMMARY ...VII KISALTMALAR ... VIII
1.GİRİŞ ...1
1.1.KONUNUN TANIMI,ÖNEMİ VE SINIRLARI ... 1
1.2.KULLANILAN YÖNTEM ... 2
1.3.KONU HAKKINDA YAPILAN ARAŞTIRMA VE YAYINLAR ... 2
1.4.KIRKLARELİ’NİN KISA TARİHİ,COĞRAFYASI ... 7
1.5.KIRKLARELİ VE İLÇELERİNDEKİ SU YOLLARI ... 8
2. TÜRK MİMARİSİNDE SU YAPILARI ...11
2.1.SUYUN TOPLUM HAYATINDAKİ ÖNEMİ VE TÜRKLERDE SU KÜLTÜ ... 11
2.2.ÇEŞME,ŞADIRVAN,HAMAM KAVRAMLARI VE BU YAPILARIN TÜRK MİMARİSİNDEKİ GELİŞİMİ ... 13
3.KATALOG ...23
3.1.ÇEŞMELER ... 23
3.1.1. İL MERKEZİNDEKİ ÇEŞMELER ... 23
3.1.1.1. BÜYÜK CAMİİ (ÇARŞI) ÇEŞMESİ ... 23
3.1.1.2. GERDANLI ÇEŞMESİ ... 27
3.1.1.3.HAPİSHANE ÇEŞMESİ ... 29
3.1.1.4. KADI ALİ ÇEŞMESİ ... 31
3.1.1.5. KARAUMUR BEY ÇEŞMESİ ... 33
3.1.1.6. KAYYUMOĞLU ÇEŞMESİ ... 35
3.1.1.8. KURUPAŞA ÇEŞMESİ ... 39
3.1.1.8. PAŞA ÇEŞMESİ ... 41
3.1.2. BABAESKİ İLÇESİNDEKİ ÇEŞMELER ... 43
3.1.2.1. DÖRT YÜZLÜ MEYDAN ÇEŞME ... 43
3.1.2.2. SİNANLI KÖYÜ ÇEŞMESİ ... 47
3.1.3. LÜLEBURGAZ İLÇESİNDEKİ ÇEŞMELER ... 49
3.1.3.1. AVCI MEHMET PAŞA ÇEŞMESİ ... 49
X
3.1.3.3. ZAFER ÇEŞMESİ ... 55
3.1.3.4. BÜYÜKKARIŞTIRAN KARA HÜSEYİN ÇEŞMESİ ... 57
3.1.4. PINARHİSAR İLÇESİNDEKİ ÇEŞMELER ... 59
3.1.4.1. YENİCE KÖYÜ MEYDAN ÇEŞMESİ ... 59
3.1.4.3. YENİCE KÖYÜ İKİZ ÇEŞME ... 61
3.1.5. VİZE İLÇESİNDEKİ ÇEŞMELER ... 63
3.1.5.1. FERHAT BEY (AĞA) ÇEŞMESİ ... 63
3.1.5.2. KALE ÇEŞMESİ ... 65
3.1.5.3. EVRENCİK KÖYİÇİ ÇEŞMESİ ... 67
3.1.5.4. EVRENCİK KÖYÜ SÖĞÜTLÜ ÇEŞME ...68
3.1.5.5. EVRENCİK KÖYÜ TEK KEMERLİ ÇEŞME ... 69
3.1.5.6. EVRENCİK KÖYÜ ÜÇ KEMERLİ ÇEŞME ... 71
3.1.4.7. KIYIKÖY ESKİ ÇEŞME ... 73
3.1.4.8. SOFULAR KÖYÜ ÇEŞMESİ ... 74
3.2.ŞADIRVANLAR ... 76
3.2.1. LÜLEBURGAZ SOKULLU MEHMET PAŞA KÜLLİYESİ ŞADIRVANI ... 76
3.3.HAMAMLAR ... 79
3.3.1. İL MERKEZİNDEKİ HAMAMLAR ... 79
3.3.2. BABAESKİ İLÇESİNDEKİ HAMAMLAR ... 84
3.3.2.1. BABAESKİ OSMANLI (FATİH) HAMAMI ... 84
3.3.3. LÜLEBURGAZ İLÇESİNDEKİ HAMAMLAR ... 89
3.3.3.1. SOKULLU MEHMET PAŞA KÜLLİYESİ HAMAMI ... 89
3.3.4. VİZE İLÇESİNDEKİ HAMAMLAR ... 93
3.3.4.1. FERHAT BEY HAMAMI ... 93
3.3.4.3. KIYIKÖY LİMAN HAMAMI ... 100
3.4.GÜNÜMÜZEULAŞMAMIŞYAPILAR ... 102
3.4.1. MERKEZ ... 102
3.4.1.1. ASLANLI ÇEŞME ... 102
3.4.1.2. BOYACI (KALANCI) ÇEŞMESİ ... 103
3.4.1.3. ÇUKUR ÇEŞME ... 103
3.4.1.4. DERE MAHALLESİ ÇEŞMESİ ... 103
3.4.1.5. KAPAN (SALI YERİ) ÇEŞMESİ ... 103
3.4.1.6. SÖĞÜTLÜ (SÖĞÜTÇÜK) ÇEŞMESİ ... 104
3.4.1.7. ESKİ HAMAM ... 104
3.4.2. BABAESKİ ... 104
3.4.2.1. ANONİM I (KUBBELİ) ÇEŞME ... 105
3.4.2.2. ANONİM II (SOKAK) ÇEŞME ... 105
3.4.2.3. CEDİD ALİ PAŞA CAMİİ ŞADIRVANI ... 105
XI
3.4.3. LÜLEBURGAZ ... 108
3.4.3.1. ANONİM III ÇEŞME ... 108
3.4.3.2. KADI ALİ ÇEŞMESİ ... 108
3.4.3.3. SOKULLU MEHMET PAŞA HAMAMI ÇEŞMESİ ... 108
3.4.3.4. BÜYÜKKARIŞTIRAN RÜSTEM PAŞA ÇEŞMESİ ... 108
3.4.3.5. BÜYÜKKARIŞTIRAN RÜSTEM PAŞA HAMAMI ... 109
3.4.4. PINARHİSAR ... 109
3.4.4.1. BALIKLI ÇEŞME ... 109
3.4.4.2. ÇUKUR ÇEŞME ... 109
3.4.4.3. HÜKÜMET ÇEŞMESİ (ABDURRAHMAN AĞA ÇEŞMESİ)... 109
3.4.4.4. İZZET AĞA ÇEŞMESİ ... 110
3.4.4.5. AKÖREN KÖYÜ CAMİ ÇEŞMESİ ... 110
3.4.4.6. AKÖREN KÖYÜ PARK ÇEŞME ... 111
3.4.4.7. VALİDE HAMAMI ... 111
3.4.5. VİZE ... 111
3.4.5.1. ASMA KAYA ( ÖRTÜLÜ ) ÇEŞMESİ ... 111
3.4.5.2. ESMA HANIM ÇEŞMESİ ... 112
3.4.5.3. SULTAN ÇEŞMESİ ... 112
3.4.5.4. ŞERBETDAR HASAN BEY CAMİ ÇEŞMESİ ... 112
3.4.5.5. FERHAT BEY HAMAMI ÖNÜNDEKİ ŞADIRVAN ... 113
4. DEĞERLENDİRME ...114
4.1.ÇEŞMELER ... 114
4.1.1. TİPOLOJİ ... 114
4.1.1.1. Konumlarına Göre Çeşmeler ... 115
4.1.1.1.1. Bağımlı Çeşmeler ... 115
4.1.1.1.2. Bağımsız Çeşmeler... 116
4.1.1.2. Fiziksel Biçimlerine Göre Çeşmeler ... 116
4.1.1.2.1. Cephe Kompozisyonuna Göre Çeşmeler ... 116
4.1.1.2.1.1. Tek Cepheli Çeşmeler ... 116
4.1.1.2.1.2. Yan Yana İki Kemerli Çeşmeler ... 117
4.1.1.2.1.3. İki Cepheli Çeşmeler ... 118
4.1.1.2.1.4. Dört Cepheli Çeşmeler ... 118
4.1.1.2.1.5. Nişsiz Düz Cepheli Çeşmeler ... 119
4.1.2. MALZEME ... 119
4.1.3. YAPI ELEMANLARI ... 120
4.1.3.1. Su Yalakları ... 120
4.1.3.2. Dinlenme Sekileri ... 121
4.1.3.3. Taslık – Tas Deliği ... 121
4.1.3.4. Kemerler ... 122
XII
4.1.3.4.2. Yarım Daire Kemer ... 123
4.1.3.4.3. Dilimli Kaş Kemer ... 123
4.1.3.4.3. Bursa Kemer ... 123
4.1.3.5. Ayna Taşı ... 123
4.1.3.6. Üst Örtü ... 124
4.1.3.6.1. Üst Örtüsü Önden Arkaya Doğru Meyilli Olanlar: ... 124
4.1.3.6.2. Düz Dam Şeklinde Olanlar: ... 124
4.1.3.6.3. Üst Örtüsü Kubbe Olanlar: ... 125
4.1.3.6.4. Üst Örtüsü Tonoz Olanlar: ... 125
4.1.3.6.5. Üst Örtüsü Kırma Çatı Olanlar: ... 125
4.1.3.6.6. Yıkık Halde Olduğu İçin Üst Örtüsü Belirlenemeyenler: ... 125
4.1.3.7. Açıklıklar ... 125 4.1.4. Süsleme ... 125 4.1.4.1. Silmeler ... 126 4.1.4.2. Geometrik Süslemeler ... 126 4.1.4.2.1. Kabaralar ... 126 4.1.4.1.2. Yıldız ... 127 4.1.4.1.3. Kartuşlar ... 127 4.1.4.1.4. Mukarnas ... 127 4.1.4.1.5. Ay yıldız ... 127 4.1.4.1.6. C Kıvrımları ... 127 4.1.4.1.7. Ters U Şekli... 127 4.1.4.1.8. Plasterler ... 128 4.1.4.1.9. Kum Saati ... 128 4.1.4.1.10. Âlemler ... 128 4.1.4.3. Bitkisel Süslemeler ... 128 4.1.4.3.1. Gülbezek ... 128 4.1.4.3.2. Akantus Yaprakları ... 129 4.1.4.3.3. Çiçek Motifi ... 129 4.1.4.3.4. Palmet ve Rumi ... 129 4.1.5. Kitabeler ... 129 4.2.ŞADIRVANLAR ... 131 4.2.1. Tipoloji ... 131 4.2.2. Malzeme ... 132 4.2.3. Yapı Elemanları ... 132 4.2.3.1. Havuz (Hazne) ... 132 4.2.3.2. Su Kanalı ... 132 4.2.3.3. Üst Örtü ... 132 4.2.3.4. Taşıyıcı Sistem ... 133 4.2.3.5. Ayna Taşı ... 133 4.2.3.6. Göbek Kısmı ... 133
XIII 4.2.3.7. Oturma Yeri ... 133 4.2.4. Süsleme ... 133 4.2.4.1. Bitkisel Süsleme ... 134 4.2.4.2. Geometrik Süsleme ... 134 4.2.4.3. Nesnel Süsleme ... 135 4.3.HAMAMLAR ... 135 4.3.1. Tipoloji ... 135
4.3.1.1. Haçvari Dört Eyvanlı Köşe Halvetli Tip ... 135
4.3.1.2. Yıldızvâri Sıcaklıklı Tip ... 136
4.3.1.3. Ortası Kubbeli Enine Sıcaklıklı ve Çifte Halvetli Tip ... 136
4.3.1.4. Çok Kubbeli Tip ... 137
4.3.2. Malzeme ... 137 4.3.2.1. Taş ... 137 4.3.2.2. Kurşun ... 138 4.3.2.3. Mermer ... 138 4.3.2.4. Tuğla ... 138 4.3.2.5. Ahşap ... 139 4.3.3. Yapı Elemanları ... 139 4.3.3.1. Duvarlar ... 139 4.3.3.2. Pencereler ... 139 4.3.3.3. Geçiş Elemanları ... 140 4.3.3.3.1. Tromp ... 140 4.3.3.3.2. Pandantif ... 140 4.3.3.4. Örtü Elemanları ... 141 4.3.3.4.1. Kubbe ... 141 4.3.3.4.2. Tonoz... 141 4.3.3.4.2.1. Beşik Tonoz ... 141 4.3.3.4.2.2. Aynalı Tonoz ... 142 4.3.3.4.3. Düz Tavan ... 142 4.3.3.4.3. Kırma Çatı ... 142 4.3.3.5. Aydınlatma ... 142 4.3.3.5.1. Aydınlık Feneri ... 142 4.3.3.5.2. Pencere ... 143 4.3.3.5.3. Işık Gözleri ... 143
4.3.3.5.3.1. Altıgen Işık Gözleri ... 143
4.3.3.5.3.2. Yuvarlak Işık Gözleri ... 144
4.3.4. Süsleme ... 144
4.3.4.1. Geometrik Süslemeler ... 144
4.3.4.2. Bitkisel Süslemeler ... 144
4.3.5. Kitabeler ... 145
XIV
KAYNAKÇA ...148 ÇİZİMLER ...158 FOTOĞRAFLAR ...182
XV
ÇİZİM LİSTESİ
Çizim 1: Büyük Camii (Çarşı) Çeşmesi Cephe ve Plan (Altuntaş’tan, 1995) Çizim 2: Gerdanlı Çeşmesi Cephe ve Plan (Altuntaş’tan, 1995)
Çizim 3: Hapishane Çeşmesi Cephe ve Plan (Altuntaş’tan, 1995) Çizim 4: Kadı Ali Çeşmesi Cephe ve Plan (Kurtulmuş’un Arşivinden) Çizim 5: Karaumur Bey Çeşmesi Cephe ve Plan (Altuntaş, 1995) Çizim 6: Kayyumoğlu Çeşmesi Cephe ve Plan (Altuntaş, 1995) Çizim 7: Kocahıdır Çeşmesi Cephe ve Plan (Altuntaş, 1995)
Çizim 8: Kurupaşa Çeşmesi Cephe ve Plan (Kurtulmuş’un Arşivinden) Çizim 9: Paşa Çeşmesi Cephe ve Plan (Altuntaş, 1995)
Çizim 10: Babaeski Dört Yüzlü Meydan Çeşmesi Cephe ve Plan (Plan Edirne Koruma Kurulu’ndan)
Çizim 11: Babaeski Sinanlı Köyü Çeşmesi Cephe ve Plan
Çizim 12: Lüleburgaz Avcı Mehmet Paşa Çeşmesi Cephe ve Plan
Çizim 13: Emrullah Efendi İlkokul Bahçesindeki Çeşme Cephe ve Plan (Edirne Koruma Kurulu’ ndan)
Çizim 14: Zafer Çeşmesi Cephe ve Plan (VGM’ den) Çizim 15: Yenice Köyü Meydan Çeşmesi Cephe ve Plan Çizim 16: Yenice Köyü İkiz Çeşme Cephe ve Plan Çizim 17: Ferhat Bey (Ağa) Çeşmesi Cephe ve Plan Çizim 18: Kale Çeşmesi Cephe ve Plan
Çizim 19: Evrencik Köyü Söğütlü Çeşme Cephe ve Plan Çizim 20: Evrencik Köyü Tek Kemerli Çeşme Cephe ve Plan Çizim 21: Evrencik Köyü Üç Kemerli Çeşme Cephe ve Plan Çizim 22: Sofular Köyü Çeşmesi Cephe ve Plan
XVI
Çizim 23: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Şadırvanı (Edirne Koruma Kurulu’ nda)
Çizim 24: Hızırbey Hamamı Plan (Altuntaş, 1995)
Çizim 25: Hızırbey Hamamı ve Arasta Kesit (Altuntaş, 1995)
Çizim 26: Babaeski Osmanlı (Fatih) Hamamı Plan (Edirne Koruma Kurulu’ ndan) Çizim 27: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Hamamı Restorasyon ve Röleve Proje Planı (Restoratör Burcu Soylu, Lüleburgaz İlçe Belediye Arşivi)
Çizim 28: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Hamamı Restorasyon ve Röleve Proje Tavan Planı (Restoratör Burcu Soylu, Lüleburgaz İlçe Belediye Arşivi)
Çizim 29: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Hamamı Kesit (Restoratör Burcu Soylu, Lüleburgaz İlçe Belediye Arşivi)
Çizim 30: Vize Ferhat Bey Hamamı Tavan Planı (Edirne Koruma Kurulu’ ndan) Çizim 31: Kıyıköy Liman Hamamı Tahmini Plan (Kocaaslan, 2000)
XVII
Fotoğraf Listesi
Fotoğraf 1: Lüleburgaz Mimar Sinan Su Yolları (Kenan Gören Arşivinden) Fotoğraf 2: Lüleburgaz Mimar Sinan Su Yolları (Kenan Gören Arşivinden) Fotoğraf 3: Lüleburgaz Mimar Sinan Su Yolları (Kenan Gören Arşivinden) Fotoğraf 4: Lüleburgaz Mimar Sinan Su Yolları (Kenan Gören Arşivinden) Fotoğraf 5: Lüleburgaz Su Yollarına Ait Künk
Fotoğraf 6: Büyükkarıştıran’ da Bulunan 1 Numaralı Su Terazisi Fotoğraf 7: Büyükkarıştıran’ da Bulunan 2 ve 3 Numaralı Su Terazisi Fotoğraf 8: Büyükkarıştıran’ da Arazide Tespit Edilen Künk
Fotoğraf 9: Vize’ de Bulunan Su Kulesi
Fotoğraf 10: Vize Pazarlı Kaynak (Vize İlçe Belediyesi Arşivi) Fotoğraf 11: Vize Pazarlı Suyolu (Vize İlçe Belediyesi Arşivi) Fotoğraf 12: Büyük Camii (Çarşı) Çeşmesi Genel Görünüşü
Fotoğraf 13: Büyük Camii (Çarşı) Çeşmesi Özgün Yerindeki Hali (Barış Toptaş’ın Arşivinden)
Fotoğraf 14: Büyük Camii (Çarşı) Çeşmesi Kazınmış Olan Kitabelik Kısmı Fotoğraf 15: Büyük Camii (Çarşı) Çeşmesi Ayna Taşı
Fotoğraf 16: Büyük Camii (Çarşı) Çeşmesi Süsleme Detayı
Fotoğraf 17: Büyük Camii (Çarşı) Çeşmesi Kapatılan Kuzey Cephe Fotoğraf 18: Gerdanlı Çeşmesi Genel Görünüşü
Fotoğraf 19: Gerdanlı Çeşmesi Kuzey Cephe Fotoğraf 20: Gerdanlı Çeşmesi Batı Cephe
Fotoğraf 21: Hapishane Çeşmesi Genel Görünüşü (Zekeriya Kurtulmuş’un Arşivinden)
Fotoğraf 22: Hapishane Çeşmesi Kuzey Cephesi Fotoğraf 23: Hapishane Çeşmesi Batı Cephesi
Fotoğraf 24: Hapishane Çeşmesi Eski Bir Fotoğrafı (Barış Toptaş’ın Arşivinden) Fotoğraf 25: Kadı Ali Çeşmesi Genel Görünüş
Fotoğraf 26: Kadı Ali Çeşmesi Sonradan Eklenen Bölüm
Fotoğraf 27: Kadı Ali Çeşmesi Talik Hatla Yazılı Özgün Kitabesi Fotoğraf 28: Kadı Ali Çeşmesi Kitabenin Transkripsiyonu
XVIII
Fotoğraf 30: Karaumur Bey Çeşmesi Beyaz Kireçle Sıvalı Doğu Cephesi(Zekeriya Kurtulmuş’un Arşivinden)
Fotoğraf 31: Eski Pazar Yerinden Taşınıldığı Belirtilen Karaumur Bey Çeşmesi (Barış Toptaş’ın Arşivinden)
Fotoğraf 32: 1939 Kadastrosu (Barış Toptaş’ın Arşivinden) Fotoğraf 33: 1939 Kadastrosu (Barış Toptaş’ın Arşivinden) Fotoğraf 34: Kayyumoğlu Çeşmesi Genel Görünüşü
Fotoğraf 35: Kayyumoğlu Çeşmesi Batı Cephesi Fotoğraf 36: Kayyumoğlu Çeşmesi İnşa Kitabesi Fotoğraf 37: Kayyumoğlu Çeşmesi Tamir Kitabesi
Fotoğraf 38: Kayyumoğlu Çeşmesi 1971 Yılına Ait Fotoğrafı (http://www.pikovamubadilleri.com)
Fotoğraf 39: Kocahıdır Çeşmesi Genel Görünüşü Fotoğraf 40: Kocahıdır Çeşmesi Kuzey Cephe
Fotoğraf 41: Kocahıdır Çeşmesi Kuzey Cephede Yer Alan Niş Fotoğraf 42: Kocahıdır Çeşmesi Doğu Cephesi
Fotoğraf 43: Kocahıdır Çeşmesi Eski Bir Fotoğrafı (Barış Toptaş’ın Arşivinden) Fotoğraf 44: Kuru Paşa Çeşmesi Genel Görünüşü
Fotoğraf 45: Kuru Paşa Çeşmesi (Zekeriya Kurtulmuş’ un Arşivinden) Fotoğraf 46: Paşa Çeşmesi Genel Görünüşü
Fotoğraf 47: Paşa Çeşmesi Ayna Taşı Bölümü Fotoğraf 48: Paşa Çeşmesi Kemer Kilit Taşı Fotoğraf 49: Paşa Çeşmesi Taç Bölümü
Fotoğraf 50: Babaeski Dört Yüzlü Meydan Çeşmesi Kuzey Cephesi
Fotoğraf 51: Babaeski Dört Yüzlü Meydan Çeşmesi Güney Cephesi (Zekeriya Kurtulmuş’un Arşivinden)
Fotoğraf 52: Babaeski Dört Yüzlü Meydan Çeşmesi Batı Cephesi Fotoğraf 53: Babaeski Dört Yüzlü Meydan Çeşmesi Doğu Cephesi
Fotoğraf 54: Babaeski Dört Yüzlü Meydan Çeşmesi Kazınmış Olan Kitabelik Bölümleri
Fotoğraf 55: Babaeski Dört Yüzlü Meydan Çeşmesi Aynalık Bölümü (Kuzey Cephe) Fotoğraf 56: Babaeski Dört Yüzlü Meydan Çeşmesi Aynalık Bölümü (Batı Cephesi)
XIX
Fotoğraf 57: Babaeski Dört Yüzlü Meydan Çeşmesi Süsleme Detayı Fotoğraf 58: Yayınlarda Geçen Babaeski Kitabesi
Fotoğraf 59: Babaeski Dört Yüzlü Meydan Çeşmesi Eski Bir Fotoğrafı (Barış Toptaş’ın Arşivinden)
Fotoğraf 60: Babaeski Sinanlı Köyü Sinanlı Çeşmesi Genel Görünüşü Fotoğraf 61: Babaeski Sinanlı Köyü Sinanlı Çeşmesi Kuzey Cephe
Fotoğraf 62: Lüleburgaz Avcı Mehmet Paşa (Orta) Çeşmesi Genel Görünüşü (Zekeriya Kurtulmuş’un Arşivinden)
Fotoğraf 63: Lüleburgaz Avcı Mehmet Paşa (Orta) Çeşmesi Batı Cephesi
Fotoğraf 64: Lüleburgaz Avcı Mehmet Paşa (Orta) Çeşmesi Batı Cephesinde Yer Alan Kitabelik Bölümü
Fotoğraf 65: Lüleburgaz Avcı Mehmet Paşa (Orta) Çeşmesi Güney Cephesi
Fotoğraf 66: Lüleburgaz Avcı Mehmet Paşa (Orta) Çeşmesi Güney Cepheye Yerleştirilen İstiridye Kabuğu Şeklindeki Niş
Fotoğraf 67: Lüleburgaz Avcı Mehmet Paşa (Orta) Çeşmesi Güney Doğu Cephesi Fotoğraf 68: Lüleburgaz Avcı Mehmet Paşa (Orta) Çeşmesi Eski Bir Fotoğrafı (Mustafa Gültekin Arşivinden)
Fotoğraf 69: Lüleburgaz Avcı Mehmet Paşa (Orta) Çeşmesi Eski Bir Fotoğrafı (ÇEKÜL Vakfı Arşivinden)
Fotoğraf 70: Lüleburgaz Emrullah Efendi İlkokul Bahçesindeki Çeşme Yenileme Öncesi Güney Cephe
Fotoğraf 71: Lüleburgaz Emrullah Efendi İlkokul Bahçesindeki Çeşme Yenileme Öncesi Arka Cepheden Görünüş
Fotoğraf 72: Lüleburgaz Emrullah Efendi İlkokul Bahçesindeki Çeşme Yenileme Sonrası
Fotoğraf 73: Lüleburgaz Zafer Çeşmesi Genel Görünüşü
Fotoğraf 74: Lüleburgaz Zafer Çeşmesi Kitabeleri Kuzey ve Güney Alınlık Fotoğraf 75: Lüleburgaz Zafer Çeşmesi Kitabeleri Batı Alınlık
Fotoğraf 76: Lüleburgaz Zafer Çeşmesi Ay Yıldız Motifler
Fotoğraf 77: Lüleburgaz Büyükkarıştıran Kara Hüseyin Çeşmesi Genel Görünüşü Fotoğraf 78: Lüleburgaz Büyükkarıştıran Kara Hüseyin Çeşme Kitabesi
XX
Fotoğraf 80: Pınarhisar Yenice Köyü Meydan Çeşmesi Kemer Kilit Taşına Yerleştirilen Gülbezek Motifi
Fotoğraf 81: Pınarhisar Yenice Köyü İkiz Çeşme
Fotoğraf 82: Pınarhisar Yenice Köyü İkiz Çeşme Yandan Görünüşü Fotoğraf 83: Vize Ferhat Bey (Ağa) Çeşmesi
Fotoğraf 84: Vize Ferhat Bey (Ağa) Çeşmesi Batı Cephesi Fotoğraf 85: Vize Ferhat Bey (Ağa) Çeşmesi Kitabelik Kısmı Fotoğraf 86: Vize Ferhat Bey (Ağa) Çeşmesi Tamir Kitabesi Fotoğraf 87: Vize Kale Çeşmesi
Fotoğraf 88: Vize Kale Çeşmesi Sivri Kemer Kilit Taşına Yerleştirilen Gülbezek Motifi
Fotoğraf 89: Vize Evrencik Köyiçi Çeşmesi Genel Görünüşü
Fotoğraf 90: Vize Evrencik Köyiçi Çeşmesi Kırklareli Kültür Envanterinden Fotoğraf 91: Vize Evrencik Köyiçi Çeşmesi Doğu Cepheden
Fotoğraf 92: Vize Evrencik Köyü Söğütlü Çeşme Genel Görünüşü Fotoğraf 93: Vize Evrencik Köyü Söğütlü Çeşme Güney Cephe
Fotoğraf 94: Vize Evrencik Köyü Tek Kemerli Çeşme Genel Görünüşü Fotoğraf 95: Vize Evrencik Köyü Tek Kemerli Çeşme Kitabesi
Fotoğraf 96: Vize Evrencik Köyü Üç Kemerli Çeşme Genel Görünüşü Fotoğraf 97: Vize Evrencik Köyü Üç Kemerli Çeşme Güney Cephesi Fotoğraf 98: Vize Evrencik Köyü Üç Kemerli Çeşme Batı Cephesi Fotoğraf 99: Vize Kıyıköy Eski Çeşme Genel Görünüşü
Fotoğraf 100: Vize Kıyıköy Eski Çeşme Kısmen Ayakta Olan Beden Duvarları Fotoğraf 101: Vize Sofular Köyü Çeşmesi Genel Görünüşü
Fotoğraf 102: Vize Sofular Köyü Çeşmesi Güney Cephe Fotoğraf 103: Vize Sofular Köyü Cami Yapı Malzemesi
Fotoğraf 104: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Şadırvanı Genel Görünüşü Fotoğraf 105: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Şadırvanı Kaldırılan Göbek Kısmı
Fotoğraf 106: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Şadırvanı Kubbenin İç Kısmı
XXI
Fotoğraf 107: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Şadırvanı Ayna Taşlarındaki Süslemeler
Fotoğraf 108: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Şadırvanı Ayna Taşlarındaki Süslemeler
Fotoğraf 109: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Şadırvanı İç Kurgudaki Süsleme Detayı
Fotoğraf 110: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Şadırvanı İç Kurgudaki Kalemişi Süslemeler
Fotoğraf 111: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Şadırvanı İç Kurgudaki Mukarnas Başlıklı Sütunlar
Fotoğraf 112: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Şadırvanı İç Kurgudaki Korkuluklar
Fotoğraf 113: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Şadırvanı Dıştaki Kurguda Yer Alan Kalemişi Süslemelerden Detay
Fotoğraf 114: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Şadırvanı Eski Bir Fotoğrafı (Mustafa Gültekin Arşivinden)
Fotoğraf 115: Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Şadırvanı Eski Bir Fotoğrafı (Mustafa Gültekin Arşivinden)
Fotoğraf 116: Hızırbey Hamamı Batı Cephesinde Yer Alan Kadınlar Bölümü Girişi Fotoğraf 117: Kadınlar Bölümünün Bulunduğu Cadde (VGM’ den)
Fotoğraf 118: Güney Cephesinde Yer Alan Erkekler Bölümü Girişi Fotoğraf 119: Güney Cephesinde Yer Alan Erkekler Bölümü (VGM’ den) Fotoğraf 120: Erkekler Bölümünde Yer Alan Tamir Kitabesi
Fotoğraf 121: Erkekler Bölümü Soyunmalık Kısmında Üst Kata Geçişi Sağlayan Ahşap Merdiven
Fotoğraf 122: Erkekler Bölümü Soyunmalık Kısmının Ortasında Yer Alan Havuz Fotoğraf 123: Erkekler Bölümü Ilıklık Kısmının Üst Örtüsü (Barış Toptaş’ın Arşivinden)
Fotoğraf 124: Erkekler Bölümü Sıcaklık Kısmı (Barış Toptaş’ın Arşivinden)
Fotoğraf 125: Erkekler Bölümü Sıcaklık Kısmında Bulunan Köşe Hücresi (Barış Toptaş’ın Arşivinden)
XXII
Fotoğraf 126: Erkekler Bölümü Sıcaklık Kısmındaki Kurnalar (Barış Toptaş’ın Arşivinden)
Çizim 127: Erkekler Bölümü Sıcaklık Kısmı Üst Örtüsü (Barış Toptaş’ın Arşivinden) Fotoğraf 128: Dış Cephede Kubbede Yer Alan Aydınlık Fenerleri
Fotoğraf 129: Doğu Cephede Yer Alan Sivri Kemerli Pencereler Fotoğraf 130: Doğu Cephe (VGM’ den)
Fotoğraf 131: Dış Cephedeki Saçak Kısımları (VGM’ den) Fotoğraf 132: Erkekler Bölümü Sıcaklık Kısmı Kubbesi Fotoğraf 133: Kadınlar Bölümü Sıcaklık Kısmı Kubbesi Fotoğraf 134: Su Deposu Üst Örtüsü (VGM’ den)
Fotoğraf 135: Babaeski Osmanlı (Fatih) Hamamı Genel Görünüşü (Zekeriya Kurtulmuş’un Arşivinden)
Fotoğraf 136: Doğu Cephesi Giriş Portali
Fotoğraf 137: Doğu Cephesi Girişin Yanlarında Yer Alan Pencereler Fotoğraf 138: Batı Cephesi
Fotoğraf 139: Güney Cephe
Fotoğraf 140: Kuzey Cephe Genel Görünüşü
Fotoğraf 141: Kuzey Cephede Yer Alan Pencerelerden Detay
Fotoğraf 142: Kuzey Cephe 1969 Yılı (Edirne Koruma Kurulu Arşivi) Fotoğraf 143: Soyunmalı Bölümünde Yer Alan İkinci Kat
Fotoğraf 144: Sıcaklık Bölümü Kubbeleri
Fotoğraf 145: Sıcaklık Bölümünde Yer Alan Eyvan Fotoğraf 146: Sıcaklık Bölümünde Yer Alan Göbek Taşı
Fotoğraf 147: Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi Hamamı Yenileme Öncesi Genel Görünüş (Özcan Çeltikli’nin Arşivinden)
Fotoğraf 148: Yenileme Sonrası Genel Görünüş (Özcan Çeltikli’nin Arşivinden) Fotoğraf 149: Kadınlar Bölümü Giriş Cephesi Yenileme Çalışmaları (Özcan Çeltikli’nin Arşivinden)
Fotoğraf 150: Kadınlar Bölümü Giriş Cephesi Eski Bir Fotoğrafı (VGM’ den) Fotoğraf 151: Yenileme Öncesi Kadınlar Bölümü Girişi (Özcan Çeltikli’nin Arşivinden)
XXIII
Fotoğraf 153: Kubbelerin Yenilenmesi (Özcan Çeltikli’nin Arşivinden)
Fotoğraf 154: Kubbelerin Yenilenmesinden Detay (Özcan Çeltikli’ nin Arşivinden) Fotoğraf 155: Kadınlar Bölümü Soğukluk Kısmında Yenilenen Havuz Bölümü Fotoğraf 156: Kadınlar Bölümü Soyunmalık Kısmındaki Yivli Tromp ve Nişler Fotoğraf 157: Erkekler Bölümü Soyunmalık Kısmı (Özcan Çeltikli’ nin Arşivinden Fotoğraf 158: Yenileme Öncesi Sıcaklık Bölümündeki Eyvanlar (Özcan Çeltikli’ nin Arşivinden)
Fotoğraf 159: Yenileme Sonrası Sıcaklık Bölümündeki Eyvanlar
Fotoğraf 160: Erkekler Bölümü Giriş Cephesi (Özcan Çeltikli’ nin Arşivinden) Fotoğraf 161: Erkekler Bölümü Girişi
Fotoğraf 162: Ferhat Bey Hamamı Erkekler Bölümü Giriş Cephesi Günümüzdeki Hali
Fotoğraf 163: Erkekler Bölümü Giriş Cephesi Eski Hali (Edirne Koruma Kurulu’ ndan)
Fotoğraf 164: Erkekler Bölümü Soyunmalık Kısmında Yer Alan Kabinler Fotoğraf 165: Erkekler Bölümü Aralık Kısmına Geçilen Açıklık
Fotoğraf 166: Erkekler Bölümü Traşlık Kısmının Üst Örtüsü Fotoğraf 167: Erkekler Bölümü Helanın Üst Örtüsü
Fotoğraf 168: Erkekler Bölümü Sıcaklık Kısmına Geçiş Sağlayan Açıklık
Fotoğraf 169: Erkekler Bölümü Sıcaklık Kısmı Doğu Duvarında Yer Alan Yarım Daire Kemerli Niş
Fotoğraf 170: Erkekler Bölümü Sıcaklık Bölümündeki Göbek Taşı
Fotoğraf 171: Erkekler Bölümü Sıcaklık Kısmı Göbek Taşı ve Halvet Odalarına Geçiş Fotoğraf 172: Erkekler Bölümü Sıcaklık Kısmında Yer Alan Eyvanın Görünüşü Fotoğraf 173: Erkekler Bölümü Sıcaklık Kısmında Yer Alan Eyvanın İçerisinde Solda Yer Alan Kurnadan Detay
Fotoğraf 174: Erkekler Bölümü Sıcaklık Kısmı Kubbesi
Fotoğraf 175: Erkekler Bölümü Sıcaklık Kısmında Yer Alan Eyvanın Üst Örtüsü Fotoğraf 176: Sağ Halvet Odasına Geçiş Sağlayan Açıklık
Fotoğraf 177: Sağ Halvet Odasında Bulunan Kurnaların Süsleme Detayı Fotoğraf 178: Sağ Halvet Odasında Bulunan Kurnalardan Detay
XXIV
Fotoğraf 180: Sol Halvet Odası Girişi
Fotoğraf 181: Sol Halvet Odasında Bulunan Kurnadan Süsleme Detayı Fotoğraf 182: Sol Halvet Odasında Bulunan Göbek Taşı
Fotoğraf 183: Sol Halvet Odasında Bulunan Bursa Kemerlerden Fotoğraf 184: Sol Halvet Odasının Doğu Duvarında Bulunan Niş Fotoğraf 185: Sol Halvet Odasının Kubbesi
Fotoğraf 186: Kadınlar Bölümü Girişi
Fotoğraf 187: Kadınlar Bölümü Soyunmalık Kısmı Üst Örtüyü Taşıyan Beton Kolon Fotoğraf 188: Kadınlar Bölümü Soyunmalık Kısmı
Fotoğraf 189: Kadınlar Bölümü Aralık Bölümüne Geçiş Sağlayan Açıklık Fotoğraf 190: Kadınlar Bölümü Sıcaklık Kısmına Geçiş Sağlayan Açıklık Fotoğraf 191: Kadınlar Bölümü Sıcaklık Kısmı
Fotoğraf 192: Kadınlar Bölümü Sıcaklık Kısmı Kubbeye Bakış
Fotoğraf 193: Kadınlar Bölümü Sıcaklık Kısmında Yer Alan Eyvanın Üst Örtüsü Fotoğraf 194: Kadınlar Bölümü Halvetlere Açılan Açıklıklar (Edirne Koruma Kurulu’ ndan)
Fotoğraf 195: Kadınlar Bölümü Sağ Halvet Girişi Fotoğraf 196: Kadınlar Bölümü Sol Halvet Girişi
Fotoğraf 197: Kadınlar Bölümü Soldaki Halvet Odasının Kubbesi
Fotoğraf 198: Kadınlar Bölümü Soldaki Halvet Odasının Duvarlarında Yer Alan Sivri Kemerlerden
Fotoğraf 199: Kadınlar Bölümü Sağ Halvet Odası Kubbesi
Fotoğraf 200: Kadınlar Bölümü Sağ Halvet Odası Duvarlarında Yer Alan Yarım Daire Kemerlerden
Fotoğraf 201: Kadınlar Bölümü Halvet Odalarındaki Kurna Yerleri Fotoğraf 202: Kadınlar Bölümü Halvet Odalarındaki Kurna Yerleri
Fotoğraf 203: Kadınlar Bölümü Halvet Odaları Duvarlarında Dökülen Beton Sıvalar Fotoğraf 204: Kadınlar Bölümü Hela Kısmı Girişi
Fotoğraf 205: Külhan Bölümü Girişi Fotoğraf 206: Su Deposu Bölümü Girişi Fotoğraf 207: Su Deposu Bölümü Üst Örtüsü
XXV
Fotoğraf 209: Erkekler Bölümü Girişin Ön Kısmında Yer Alan Mimari Kalıntılar Fotoğraf 210: Erkekler Bölümü Girişin Ön Kısmında Yer Alan Duvar Kalıntısı Fotoğraf 211: Erkekler Bölümü Girişin Ön Kısmında Yer Alan Temel Kalıntısı Fotoğraf 212: Ferhat Bey Hamamı Eski Bir Fotoğrafı (ÇEKÜL Vakfı Arşivinden) Fotoğraf 213: Ferhat Bey Hamamı ve Yıkılan Mescid (VGM’ den)
Fotoğraf 214: Ferhat Bey Hamamı Külhan ve Su Deposu Bölümleri İle Yıkılan Mescid ve Ferhat Bey Çeşmesi (VGM’ den)
Fotoğraf 215: Ferhat Bey Hamamı ve Çeşme (VGM’ den)
Fotoğraf 216: Kıyıköy Liman Hamamı Genel Görünüş (Barış Toptaş’ın Arşivinden) Fotoğraf 217: Sivri Kemerler
Fotoğraf 218: Mekânlar Arası Geçişler (Barış Toptaş’ın Arşivin Fotoğraf 219: Tuğla Malzeme Detayı
Fotoğraf 220: Moloz Taş Malzeme Detayı
Fotoğraf 221: İl Merkezindeki Salı Yeri Çeşmesi Günümüze Ulaşmamış Mermer Levhası
Fotoğraf 222: Babaeski Anonim I (Kubbeli) Çeşme ve Anonim II (Sokak) Çeşme Fotoğraf 223: Babaeski Cedid Ali Paşa Camii Şadırvanının Temel İzleri
Fotoğraf 224: Cumhuriyet Dönemi Tamiri Sırasından (VGM’ den) Fotoğraf 225: Birinci Hali (VGM Arşivi)
Fotoğraf 226: İkinci Hali VGM’ den) Fotoğraf 227: Üçüncü (Günümüzdeki) Hali Fotoğraf 228: Ortaya Çıkarılan Su Yolları Fotoğraf 229: Ortaya Çıkarılan Su Yolları Fotoğraf 230: Özgün Ayna Taşı
Fotoğraf 231: Betondan Yapılmış Ayna Taşı Fotoğraf 232: Lüleburgaz Anonim III Çeşme
Fotoğraf 233: Lüleburgaz Kadı Ali Çeşmesi (https://www.facebook.com/groups) Fotoğraf 234: Sokullu Mehmet Paşa Hamamı Çeşmesi
Fotoğraf 235: Pınarhisar Balıklı Çeşme
Fotoğraf 236: Pınarhisar Çukur Çeşme’nin Özgün Hali (Orhan Biricik’in Arşivinden) Fotoğraf 237: Pınarhisar Çukur Çeşme’nin Günümüzdeki Hali
XXVI
Fotoğraf 238: Pınarhisar Hükümet Çeşmesi (Abdurrahman Ağa Çeşmesi) (Orhan Biricik’in Arşivinden)
Fotoğraf 239: Pınarhisar Hükümet Çeşmesi (Abdurrahman Ağa Çeşmesi) (Orhan Biricik’in Arşivinden)
Fotoğraf 240: Pınarhisar İzzet Ağa Çeşmesi Özgün Hali (Orhan Biricik’in Arşivinden)
Fotoğraf 241: Pınarhisar İzzet Ağa Çeşmesi Günümüzdeki Hali Fotoğraf 242: Pınarhisar Akören Köyü Cami Çeşmesi (2015 Yılı) Fotoğraf 243: Pınarhisar Akören Köyü Cami Çeşmesi (2019 Yılı) Fotoğraf 244: Pınarhisar Akören Köyü Park Çeşme
Fotoğraf 245: Pınarhisar Valide Hamamı (Orhan Biricik’in Arşivinden) Fotoğraf 246: Pınarhisar Valide Hamamı (ÇEKÜL Vakfı Arşivinden) Fotoğraf 247: Vize Asma Kaya (Örtülü) Çeşme (2015 Yılı)
Fotoğraf 248: Vize Asma Kaya (Örtülü) Çeşme (2019 Yılı) Fotoğraf 249: Vize Esma Hanım Çeşme Kitabesi
Fotoğraf 250: Vize Sultan Çeşmesi (Vize Belediyesi Arşivinden)
Fotoğraf 251: Şerbetdar Hasan Bey Cami Çeşmesi (ÇEKÜL Vakfı Arşivinden) Fotoğraf 252: Vize Ferhat Bey Hamamı Önünde Yer Alan Şadırvan (ÇEKÜL Vakfı Arşivinden)
Fotoğraf 253: Vize Ferhat Bey Hamamı Önünde Yer Alan Şadırvanın Üst Örtüyü Taşıyan Sütunlardan (ÇEKÜL Vakfı Arşivinden)
Fotoğraf 254: Vize Ferhat Bey Hamamı Önünde Yer Alan Şadırvan (ÇEKÜL Vakfı Arşivinden)
1
1.GİRİŞ
1.1.Konunun Tanımı, Önemi ve Sınırları
Bizans tarafından Saranda Ekklesies, Bulgarlar tarafından Lozengrad, Osmanlı Devleti tarafından Kırkkilise (Tuncel, 2002: 479) olarak isimlendirilen şehre Türkiye Cumhuriyeti tarafından Kırklareli ismi verilmiştir. Şehir bulunduğu jeopolitik konum itibariyle pek çok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Kırklareli’ ni ele geçiren medeniyetlerin kültürleri yerel kültürle birleşip zaman içinde kaynaşarak geniş bir kültür yelpazesi oluşturmuştur.
Kırklareli, Osmanlı döneminde Anadolu ile Rumeli arasında kavşak noktadaydı. Fakat Edirne başkent olduğu için onun gölgesinde kalmıştır. Cumhuriyet döneminde ise gerek gümrük kapısının Edirne’ye açılmış olması gerekse E5 karayolunun yön değiştirmesi Kırklareli’ nin kendi kabuğuna çekilmesinde etken rol oynamıştır. Kırklareli akademik çalışmalarda da kısmen göz ardı edilmiş, maddi kültür varlıkları da henüz yeterince araştırılmış değildir.
Kırklareli ve ilçelerindeki Tarihi Su Yapıları (Çeşme, Şadırvan ve Hamamlar) adlı tez çalışmamızda Osmanlı Dönemine (kuruluş, klasik ve geç dönem) ait çeşme, şadırvan ve hamamlar sanat değeri açısından incelenmeye çalışılmıştır. Ayakta olan yapılar tespit edilip değerlendirilirken ayakta olmayanlar ise mevcut kaynaklardan elde edilen veriler doğrultusunda değerlendirilmiştir. Araştırmamızın daha ayrıntılı değerlendirilmesi için köprüler ve su değirmenleri konumuzun dışında tutulmuştur.
Yöredeki tarihi su yapılarının incelenip gün ışığına çıkarılması onların gelecek kuşaklara aktarılması ve korunması için önemli bir adımdır. Yapılardan pek çoğu ya özgünlüğünü kaybetmiş ya da tamamen ortadan kalkmıştır. Bunun başlıca nedenleri; kötü yenilemeler, belediyelerin yapmış olduğu çevre düzenlemeleri, zamana yenik düşmesidir. Tüm bu olumsuzluklara rağmen bizim asıl hedefimiz ise bu yapıların ortaya çıkarılıp belgelenerek gelecek kuşaklara aktarılmasıdır.
2
1.2.Kullanılan Yöntem
Araştırmamıza öncelikle kütüphanedeki kaynaklar doğrultusunda konuyla ilgili adı geçen yapıların listesi hazırlanarak başlanmıştır. Konuya ilişkin tez, kitap ve dergilerin taraması yapılarak elde edilen bilgiler değerlendirilmiştir. Ayrıca hem mevcut hem de yok olan yapılarla ilgili ayrıntılı bilgiye ulaşmak amacıyla İstanbul’da Devlet Arşivleri Başkanlığı’ ndan yararlanıldı. Ankara Vakıflar Genel Müdürlüğü’ nde titiz bir araştırma yürütüldü. İstanbul ÇEKÜL Vakfı, Edirne Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Kırklareli Müze Müdürlüğü ile Kırklareli ve ilçe belediyelerinin arşivlerinden yararlanıldı. Yapılarla ilgili varsa planları, eski fotoğrafları, yenileme geçirmişse öncesi ve sonrasına ait belgelerin kopyaları alınarak kaynak dosyamıza eklendi. Yöredeki yerel tarihçi ve koleksiyoner kişilerle hem yüz yüze görüşüldü hem de birçok kez telefon görüşmesi yapıldı. Tüm bu çalışmalar sonucunda elde edilen bulgular bir araya toplandı. Araştırmamızın ikinci aşamasını arazi çalışması oluşturmaktadır. Ayakta olan yapılar, varsa planları teyit edilip üzerinde düzeltme yapılmıştır. Ayakta olmayan ya da tamamen özgünlüğünü kaybetmiş yapılar için ise yer tespiti yapılıp belgelerle kanıtlanmıştır. Bu çalışmalar sırasında başka kaynak ya da arşivlerden alınan plan, bilgi ve fotoğraflar dipnot olarak verildi. Yapıların incelendikleri tarih fotoğraflarla belgelenmiştir. Yapıların varsa kitabeleri değerlendirildi. Yapılar belirli bir plan çerçevesinde değerlendirilerek alfabetik bir sıralama izlenmiştir. Değerlendirme bölümünde ise yapılar plan, malzeme ve süsleme açısından detaylı olarak ele alındı.
1.3. Konu Hakkında Yapılan Araştırma ve Yayınlar
Çeşmeler ile ilgili bugüne kadar pek çok araştırma yapılmıştır. Fakat üzerinde en çok çalışma yapılan il hiç şüphesiz İstanbul’dur. İstanbul’un çeşmeleri ile ilgili yapılmış bazı kitaplar, (Tanışık, 1943; Barışta, 1989; Barışta, 1992; Barışta, 1993; Aynur ve Karateke, 1995; Egemen, 1993; Özdeniz, 1995; Talaşoğlu, 1994) makaleler, (Ünsal, 1969; Anonim, 1986; Barışta, 2002; Pilehvarian, 2002) bulunmaktadır.
İstanbul dışındaki su yapılarıyla ilgili en kapsamlı çalışma Prof. Dr. Yılmaz Önge’nin TTK tarafından basılan doktora tezidir (Önge, 1997).
3
Yılmaz Önge bu çalışmasında çeşme ve sebil mimarisinin 11. yy dan 19. yy kadar olan süreci ayrıntılı bir şekilde ele almıştır. Prof. Dr. Yılmaz Önge’nin çeşmelerle ilgili bunun dışında pek çok yayını daha vardır (Önge, 1982; Önge, 1991).
Çeşmelerle ilgili farklı araştırmacılar tarafından yapılmış tezler, (Adıgüzel, 1989; Çaylak, 1997; Karasu, 2006; Geyik, 2007; Karademir, 2008; Uçar, 2009; Sevim, 2015) kitaplar, (Denktaş, 2000; Özkan ve Yurttaş, 2002) makaleler (Çetintaş, 1944; Aytöre, 1962; Ödekan, 1992; Denktaş, 2002; Karpuz ve Dülgerler, 2006) Ansiklopedi maddeleri (Arseven, 1950; Eyice, 1993) bulunmaktadır.
Şadırvanlarla ilgili en kapsamlı çalışma olarak Yılmaz Önge’nin TDK tarafından basılan doktora tezi gösterilebilir (Önge, 1997).
Anadolu ve İstanbul’daki şadırvanlarla ile ilgili yapılmış birçok doktora ve yüksek lisans tezi bulunmaktadır (Beyleryan, 1953; Koçel, 1971; Kaşıkeman, 2005; Geyik, 2007; Tali, 2009; Yüter, 2014).
Su mimarisinin içerisinde geçen ya da direkt olarak şadırvanları konu alan makalelerde vardır (Önge, 1985a; Önge, 1985b; Önge, 1991; Özyurt, 1991).
Şadırvanlarla ilgili ansiklopedi maddeleri de görülmektedir (Arseven, 1983; Ödekan, 1997).
Su yapıları içinde önemli bir yere sahip olan hamamlar ile ilgili yerli ve yabancı pek çok yayın bulunmaktadır. Heinrich Gluck’ün İstanbul Hamamlarını içeren çalışması bu konudaki ilk yayın olma özelliğini taşımaktadır (Gluck, 1921). Karl Klinghardt’ın Osmanlı Hamamlarıyla ilgili çalışması Türk Hamamlarını değerlendiren ilk kitaptır (Klinghardt, 1927). Bu konudaki ilk yerli yayınımız ise Kemal Aru’nun Karl Klinghardt’ın eserinin çevirisi niteliğindeki yayınıdır (Aru, 1949).
Türk Hamam Mimarisinde en kapsamlı yayın Prof. Dr. Yılmaz Önge’nin doçentlik tezi olan ve 1995 de Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından basılan (Önge, 1995) eseridir. Yılmaz Önge’nin bu yayını Anadolu Selçuklu Hamamları üzerine yapılmış en kapsamlı çalışmasıdır. Bunun dışında hamamlar üzerine pek çok makalesi
4
de bulunmaktadır (Önge, 1968; Önge, 1969; Önge, 1970a; Önge, 1970b; Önge, 1971; Önge, 1978; Önge, 1986; Önge, 1988; Önge, 1989a; Önge, 1989b;).
Hamam mimarisi üzerine değerli yayınları bulunan diğer bir önemli isim Semavi Eyice’dir. Osmanlı Hamam Tipolojisi üzerine makalesi (Eyice, 1960) dışında özellikle Osmanlı Hamamları üzerine pek çok makale (Eyice, 1955; Eyice, 1996) ve ansiklopedi maddesi (Eyice, 1994: 99-120; Eyice, 1997: 402-434; Eyice, 2001: 86) vardır.
Semavi Eyice dışında pek çok araştırmacının Türk Hamam Mimarisi üzerine bilgi veren birçok makalesi (Ünver, 1950; Köseoğlu, 1952; Şehsuvaroğlu, 1952; Koçu, 1957; Şapolyo, 1967; Ünver, 1973; Ünver, 1974 And, 1979;) ansiklopedi maddesi (Ülgen, 1977; Arseven, 1983; Uzun, 1997) vardır.
Genel yayınların dışında Türk Hamam Mimarisini bölge ya da il bazında değerlendiren pek çok kitap, (Kürkçüoğlu, 1992; Ürer, 1994; Haskan, 1995; Çakmak, 2002; Eravşar, 2004; Şehitoğlu, 2008; Altınsapan, 2009) makale, (Erken, 1973) tez çalışması (Tandoğan, 1972; Erat, 1997; Ünalan, 2001) ve bildiriler (Daş, 1998; Denktaş, 1999; Çakmak, 2001; Tüfekçioğlu, 2005) bulunmaktadır.
Bu çalışmaların dışında çeşme, şadırvan ve hamamlar bölgesel veya genel anlamda çalışılmış su yapıları ya da Türk Devri Mimarisi ile ilgili tezlerde (Ülkü, 1998; Polat, 2011) kitaplarda (Denktaş, 2000; Öztürk, 2004; Bildirici, 1994; Acun, 1999; Karpuz, 2009) görülmektedir.
Kırklareli ve ilçelerindeki çeşme, şadırvan ve hamamlar bütün olarak çalışılmamıştır. Var olan yayınların içerisinde geçmektedir. Kırklareli ile ilgili yapılmış tezlerden Babaeski Kazası Monografyası (Tanay, 1963) adlı mezuniyet çalışmasında Babaeski’ de bulunan tarihi eserler başlığı altında çeşme ve hamamın yeri ve inşa tarihi hakkında kısaca bilgi vermiştir.
Tekirdağ, Babaeski, Kırklareli’ nde Osmanlı Mimarisi (Pekel, 1965) adlı lisans tezinde Babaeski’ de bulunan hamam ve çeşmenin inşa tarihleri bulundukları yer ve mimari özellikleri hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Kırklareli il merkezinde Hızırbey Külliyesi içerisinde bulunan hamam hakkında bilgi verilmiş, çeşmelerden bahsedilmemiştir.
5
Kırklareli’ ndeki Türk Devri Yapıları (Altuntaş, 1995) adlı yüksek lisans çalışmasında yalnızca il merkezinde bulunan tarihi yapılar çalışılmıştır. Bu yapılar içerisinden konumuza giren hamam ile birlikte 8 adet çeşmenin yeri, inşa tarihleri, süsleme ve mimari özellikleri değerlendirilmiştir. Bunun dışında günümüze ulaşmamış yapılar grubu içerisinde değerlendirdiğimiz 1 adet hamam ile 5 adet çeşme katalog grubunda değerlendirilmiştir.
Kırklareli Monografyası adlı yüksek lisans çalışmasında (Kavak, 1995) il merkezinde bulunan tarihi hamam ve çeşmelerin yeri ve inşa tarihleri hakkında kısaca bilgi verilmiştir.
Kırklareli’ ndeki Osmanlı Dönemi Su Yapıları (Kurtişoğlu, 2006) adlı lisans çalışmasında katalog bölümünde il merkezinde bulunan 9 adet çeşme ve 1 adet hamam yer alır. Bu yapılar mimari ve süsleme açısından değerlendirilerek kitabelerinin okunuşu verilmiştir.
Kırklareli İli Vize İlçesi “Kıyıköy” Beldesi Toplumsal Yaşamı ve Geleneksel Konutları Üzerine Bir İnceleme (Duman, 2007) adlı yüksek lisans çalışmasında Kıyıköy’ de bulunan tarihi yapılar içerisinde konumuz olan çeşme ve hamamın yerleri belirtilip, plan açısından değerlendirmesi yapılmıştır.
Vize İlçesi Monografisi (Tutaş, 2013;) adlı lisans çalışmasında Vize’ de bulunan tarihi yapılar içerisinde konumuz olan Ferhat Bey Hamamı ve önündeki çeşme yüzeysel olarak değerlendirilmiştir.
Kitaplar: Kırklareli Vilayetini Tarih Coğrafya Kültür ve Eski Eserleri Yönünden Tetkik (Dursunkaya, 1948) adlı kitapta Kırklareli bütün yönleriyle ele alınmıştır. Tez konumuz içerisinde yer alan il merkezindeki hamam ve çeşmelerin yer tespiti, kitabelerinin okunuşu ve banileri hakkında bilgiler verilmiştir.
Serhat Şehri Kırklareli (Korkut, 1960) kitabında Kırklareli ve ilçeleri bütün yönleriyle anlatılmış, konumuz olan çeşme şadırvan ve hamamlar hakkında kısacık bilgiler verilmiştir.
6
Kırklareli İl Yıllığı (Anonim, 1967) Kırklareli ve ilçelerindeki tarihi yapıların bütünü ele alınırken katalog bölümünde yer alan yapılarla ilgili yer tespiti, banisi ve inşa tarihleri hakkında bilgiler verilmiştir.
Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi (Özyurt, 1989) külliye içerisinde yer alan hamam süsleme ve mimari açıdan değerlendirilmiştir.
Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi (Müderrisoğlu, 1997) külliye içerisinde yer alan hamam mimari açıdan değerlendirilmiştir. İlçede yer alan iki adet çeşme hakkında kısaca bilgi verilmiştir.
Babaeski, Kırklareli ve Tekirdağ Camileri (Tuncel, 1998) Cedid Ali Paşa Cami Şadırvanı’ ndan yeri ve yapıldığı dönemi hakkında kısa bir bilgi verilmiştir.
Her Yönüyle Lüleburgaz (Suat, 2012) Lüleburgaz ilçesi bütün yönleriyle değerlendirilmiş, katalog bölümünde yer alan çeşmeler hakkında kısacık bilgi verilmiştir.
Vize İlçesinin Turizm Coğrafyası ve Değerleri (Çakır, 2014) Vize ilçesinde bulunan tarihi yapılar bütün olarak ele alınmış katalog bölümünde yer alan hamam ve çeşmeler hakkında kısaca bilgi verilmiştir.
Babaeski Hamam ve 4. Murat Çeşmesi1 (Öztabak, 2015) adlı çalışmada hamam
ve çeşmenin mimarisi, süslemesi ve inşa tarihleri hakkında bir değerlendirme yapılmıştır.
Kırklareli Kitabeleri (Mert, 1971: 156-162) adlı makalede il merkezinde bulunan tarihi yapılar içerisinde katalog bölümünde bulunan hamam ve iki adet çeşmeye ait kitabelerin okunuşları verilmiştir. Babaeski’ de Bulunan Tarihi Eserler (Köylüoğlu, 2004: 16-20) adlı makalede tez çalışmamamızın içerisinde yer alan çeşme ve hamamın inşa tarihi, mimari ve süsleme özellikleri kısaca değinilmiştir.
Vize’ de Türk Mimarisi (Özer, 2006: 20-35) adlı makalede Vize’ de bulunan hamam ve çeşmeler kısaca değerlendirilmiştir.
1 4. Murat Çeşmesi diye adlandırılan çeşme Dört Yüzlü Meydan Çeşmesi’ dir. Neye dayandırılarak bu isim verildiği konusunda herhangi bir bilgi verilmemiştir.
7
Ansiklopedi maddelerinde Kırklareli ve ilçe merkezleri bir bütün olarak değerlendirilip çalışmamızın içerisinde bulunan yapılar yüzeysel olarak anlatılmıştır. (Eyice, 1989: 427-428; Eyice, 1991: 372-374; Tuncel, 2002: 479-481; Kiel, 2003: 255-256; Müderrisoğlu, 2009: 363-364) dir.
1.4. Kırklareli’nin Kısa Tarihi, Coğrafyası
Kuzeyinde Bulgaristan; doğusunda Karadeniz, güneydoğusunda İstanbul (Çatalca), güneyinde Tekirdağ (Saray, Çorlu, Muratlı ve Hayrabolu), batısında ise Edirne (Uzunköprü, Havsa, Merkez ve Lalapaşa ilçeleri) bulunmaktadır.
Kırklareli’nin en eski tarihini Höyük-Tümülüs adı verilen yığma tepeler oluşturur. Bu yığma tepelerden çıkan buluntular şehrin tarihini MÖ.3000 ve MÖ.4000 yılına kadar uzandırmaktadır.
Kırklareli ne zaman, kimler tarafından kuruldu kesin olarak bilinmiyor fakat bilinen bir gerçek var ki, şehrin kasaba ve köyleri Traklar tarafından kurulmuştur. Şehrin tarihi de Traklarla paralellik göstermektedir. (Korkut, 1960: 4).
Şehrin kuruluşu her ne kadar Traklar dönemine tekabül etse de idari teşkilatlanması, büyüyüp gelişmesi Osmanlı döneminde daha belirgindir.
Kırklareli MÖ. 1200 yıllarında Yunanistan’dan gelen Akaların, MÖ.700 yıllarında Karadeniz’ den gelen İskitler’ in MÖ. 6. yy. da Pers İmparatoru Darius’ un hâkimiyeti altına girmiştir. MÖ. IV. yy. da Makedonyalılar bölgeye yerleşmiş. MÖ. II. yy. da Kırklareli Romalıların eline geçmişti fakat Roma’nın ikiye ayrılmasıyla şehirde Bizans dönemi başlamış.
Kırklareli’nin Osmanlı devleti hâkimiyetine girmesi 1363 I. Murat dönemine denk gelmiştir (Anonim, 1967: 155-157). Şehrin fethinden sonra Türklerin ele geçirdiği diğer şehirlerde olduğu gibi burada da süratle imar faaliyetleri başlamıştır. Han hamam, cami, bedesten, çeşme, vs. imar faaliyetlerinin yanı sıra bağcılık, sanayi gibi ekonomik gelişmelerde boy göstermiştir.
Kırklareli, coğrafi konumu nedeniyle pek çok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Bu sebepledir ki kültür yelpazesi oldukça geniştir. Şehirde; Bulgarların, Yunanlıların
8
ve Türklerin kurmuş olduğu mahalle, köy ve ilçeler bulunur. Günümüzde bu milletler birbiriyle kaynaşmış ve bir arada yaşamaktalar.
Şehir 1839 Tanzimat Fermanı ile kaza olmuştur. Yaklaşık 40 yıl boyunca da kaza olarak ekonomik, sosyal ve ticari anlamda hızlı bir büyüme içine girmiştir. Moskof savaşında Ruslardan kurtarılan Kırklareli 1879 da sancak olmuştur. Balkan savaşlarına kadar yaklaşık 35 yıl boyunca sancak olarak gelişimini sürdürmüştür. 1924 de Cumhuriyet yönetimi idari teşkilatlanmada değişikliğe gitti. Bu bağlamda Kırklareli de il olarak günümüze kadar varlığını sürdürmektedir (Korkut, 1960: 6).
Türklerin Balkanlara açılan kapısı konumunda olan şehir, Osmanlı döneminde 450 yıllık Balkan hakimiyeti her alanda olduğu gibi kültürel anlamda da bir alış verişin yaşanmış olması yadırganamayacak bir gerçektir. Bugün en güzel örneklerinden biri de aynı şehirde caminin ve kilisenin bulunmuş olmasıdır.
Türk örf ve adetlerinde baharın habercisi olan Hıdırellez ve Nevruz kutlamaları Kırklareli halkı tarafından da coşkuyla kutlanmaktadır.
1.5. Kırklareli ve İlçelerindeki Su Yolları
Kırklareli şehir merkezinin su ihtiyacı 9 farklı kaynaktan sağlanmıştır. Bunlardan şehir merkezinde olanlar çok fazla kalkerli olduğu için içilmez. Ali Rıza Dursunkaya’ya göre şehir merkezinde bulunan su kaynakları şöyledir (Dursunkaya, 1947: 108-111):
1. Gerdanlı Kaynağı; şehrin 3 km kuzeyindedir. Bu kaynağın suyunu akıtan şehir merkezinde 12 adet çeşme bulunmaktadır. Bu çeşmeler; Gerdanlı Karaumur, Kadıali, Paşa, Kayumoğlu, Kayalık, Kurupaşa, Salıyeri, Hapishan, Hacıhasan, Çarşı ve Karakaş çeşmeleridir. Bu çeşmelerin hepsi Hacı Hasan Ağa Vakfına aittir. Bunların bazıları Hacı Hasan Ağa tarafından inşa edilmiş, bazıları da tamir ve ihya suretiyle yapılmışlardır.
2. Söğütçük Kaynağı; şehrin hemen kenarındadır. Söğütçük, Dere, Kalaycı çeşmeleri ile Hızırbey Hamamı’ nın suyu bu kaynaktan gelmektedir.
9
3. Çukur Çeşme Kaynağı; Bu gür su Yasef Mosakiye ait evin altından kaynayarak 50 m kadar ileride Karakaş Mehmet Bey Cami önünde Çukur Çeşme’ den iki lüle halinde devamlı akarmış.
4. Aslanlı Çeşme Kaynağı; çok kuvvetli ve gür bir kaynaktır. Bir dönem hamamın suyu da buradan verilmiştir.
5. Kapan Cami Karşısındaki Çukur Çeşme Kaynağı; çok kuvvetli bir kaynaktır. 15-20 ayak merdivenle inilir, iki geniş lülesinden durmadan su akarmış. Bunun üzerindeki bina ve kahvehane Balkan harbinde yıkılmış ve çeşme tamamen toprak altında kalmıştır.
6. Aşağı pınar kaynağı; şehrin 1 km kadar güneyinde yer alır.
7. Baba Pınar Kaynağı; il merkezinin 2500 m doğusunda Kırklareli-Pınarhisar şosesinin sağında yer alır .
8. Sıyrıncak Kaynağı; Kırklareli'nin 2 km kuzeyinde Sıyrıncak mevkiinde yer alır.
9. Nallı Horoz Kaynağı; tatlı su kaynağıdır.
Lüleburgaz ilçe merkezinin su yollarıyla ile ilgili emekli gazeteci Kenan Gören’in vermiş olduğu bilgiler şöyledir: Sokullu Mehmet Paşa Vakfıyesine göre Küçük Kaynarca ve Büyük Kaynarca’dan gelen sular günümüzde 65. Tugay Komutanlığı sınırları içerisinde kalan kuyuda birikir imiş. Burası Kavak Mevkii olarak geçmekte ve Lüleburgaz’a 4 km uzaklıkta olup Lüleburgaz Deresi’nin iyileştirme çalışmalarının yapıldığı yere yakındır. Biriken sular Mimar Sinan tarafından yapılan su yolları ile kapalı açık künk sistemi şeklinde Lüleburgaz’a ulaştırılmıştır. Sokullu Mehmet Paşa Külliyesine ulaştırılan suların günümüzdeki yer tasnifisi şöyledir. Askeriyenin içerisinden geçen sular Barış Mahallesi’nden ilçeye girmiştir. Burada suların birikip dağıtımının gerçekleştiği iki adet sarnıç bulunmaktadır. Birinci sarnıç Gündoğdu Mahallesi’nde ikinci sarnıç günümüzde Kızılay binası olarak kullanılan eski kütüphanenin alt kısmında bulunmaktadır. İki sarnıç arasındaki yükseklik farkı
kapalı künklerden akan suya basınç kazandırmıştır2. Kenan Gören’in vermiş olduğu
10
bu bilgiler görsellerle de desteklenmiştir (Fotoğtaf 1-5). Bu su yolları günümüzde binaların temellerinde kaldığı için yerinde yapılan çalışmalarda tespit edilmemiş sadece mevcut fotoğrafları elde edilmiştir.
Lüleburgaz ilçesi Büyükkarıştıran mevkiinde kaynaklara göre Rüstem Paşa su yolları (Küçükkaya, 1990: 196) bulunmaktadır. Yerinde yapılan çalışmalarda bu su yollarına ait olabileceğini düşündüğümüz üç adet su terazisi ve künkler tespit edilmiştir (Fotoğraf 6-8).
Vize’de bugün Asmakayalardan gelen derenin kenarında alt su kulesi bulunmaktadır. Kulenin ortasında 10x15 m. ölçülerinde kuyu ağzı yer alır. Kule, dereden akan suyu bir kanal aracılığıyla bu kuyuya indirmekte ve sarnıcında saklamaktadır. Su, belirli bir seviyeye ulaştıktan sonra su kulesi ile kale arasında oluşturulmuş dikdörtgen şeklindeki kanal aracılığıyla kaleye aktarmaktadır3 (Fotoğraf
9).
Vize-İstanbul tarihi su yolunun inşa tarihi Geç Roma Dönemi’ ne kadar uzanmaktadır. Constantinus, döneminde başlatılan 242 km uzunluğundaki isale hattının izine Vize’ nin 6 km batısındaki Fındıklı Deresi’ nin içersindeki (Pazarlı) su alma yerinde rastlanmıştır (Fotoğraf 10-11). İsale hattı Vize, Saray, Istranca, Aydınlar, Gümüşpınar, Çiftlikköy, Kalfaköy, Dağyenice üzerinden Terkos Gölü’ nün güneyinden geçerek Tayakadın’ a ulaşmaktadır. Sonra Alibey köyü Deresi’ nin sağından devam ederek Cebeciköy ve Küçükköy’ ü geçerek Edirnekapı'nın 200 m. kadar güneyinden kente girmektedir. İsale hattı üzerinde yarı yıkık ya da sadece temelleri kalmış 40 adet su kemeri bulunmaktadır. Sonraki dönemlerde çeşitli nedenlerle bu su yolları terk edilmiştir. İstanbul’un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet’in emri ile bir kısmı yeniden yapılmış bir kısmıda tamir edilip kullanılmaya devam edilmiştir4.
3 Vize İlçe Belediyesi Arşivi. 4 Vize İlçe Belediyesi Arşivi.
11
2. TÜRK MİMARİSİNDE SU YAPILARI
2.1. Suyun Toplum Hayatındaki Önemi ve Türklerde Su Kültü
Dünyanın dörtte üçünü kaplayan su; canlılar için vazgeçilmez bir unsur olmuştur. Evrende farklı hallerde bulunarak yağmur, kar şeklinde gökyüzünden inmesi ve pınar, şelale ya da dere şeklini alarak yeryüzünde akması dans, musiki, edebiyat, şiir, mimari gibi değişik sanat dallarında ilham kaynağı olmuştur. Kimi zaman da insan ihtiyaçlarından doğan yerleşik hayatın şekillenmesinde temel unsur olmuştur. Tarım, hayvancılık, konut mimarisi suyun çevresinde yoğunlaşmıştır.
Evrenin var oluşunu sorgulayan insanoğlu suya hep farklı güçler, anlamlar yüklemiştir. Mitolojide tanrı, tanrıça ve evreni oluşturan temel öğe olarak ifade edilmiştir. Dünyada farklı milletlere ait olan mitolojilerde evrenin yaratılmadan önce bir denizden ibaret olduğu ortak savdır.
Yunan Mitolojisindeki bazı su tanrı ve tanrıçaları şunlardır: Okeanos: hem karayı hem denizi çevreleyen koca ırmak Akheloos: Yunanistan’ın en büyük ırmağıdır. Nymphalar: Kırlarda, ormanlarda, sularda yaşayan peri tanrıçalar (Cömert, 2010; 83). Hint mitolojisine göre Ganj nehri hac ibadet yeri olarak belirtilmiştir (Macfıe, 2000: 69). Sümerlerin büyük su-tanrısı, Sümer’in dört yaratıcı tanrısından biri olan Enki’ dir (Kramer, 1999: 106) Ayrıca Sümerlerde Enlil ve Ea suların ve fırtınanın tanrısı olarak kabul edilir (Ayan, 2002: 1129).
Türk boyları arasında dağ, su, ağaç, orman ve kaya kültleri yaygındır. Bunlardan su kuvvet ve bereketi simgelediği gibi koruyucu ve cezalandırıcı olarak da sayılmaktadır (Uraz, 1994: 180). Tanrı Türk’ün yeri ve suyu sahipsiz kalmasın diye Kağanları görevlendirmiştir. Bunlardan görevini yerine getirmeyenler ya da isyan edenler yer ve su tanrıları tarafından cezalandırılırdı (Ögel, 1995: 315).
Dört büyük kutsal kitap suyun önemini farklı şekilde ifade etse de su; temel unsur olarak ele alınmıştır.
Kur’ an-ı Kerim’ de (Şener vd., 2006) suyun önemini anlatan ayetlerden bazıları şeyledir:
“Bütün canlıları sudan yarattığımızı bilmiyorlar mı?” (Enbiya Suresi: 30. Ayet)
“Allah bütün canlıları sudan yaratmıştır” (Nur Suresi: 45. Ayet)
12
İncil’ de yer alan Hz. İsa’nın Ürdün Irmağında vaftiz edilmesi (Markos, 1: 9-11; Luka, 3: 21,22) suyun önemini vurgulamaktadır.
Tanrı’ nın Ruhu suların üzerinde dalgalanıyordu. (Tevrat Yaradılış bölüm:1) Su, konargöçer şeklinde yaşayan Türklerin yaşam biçimini etkileyen temel unsur olmuştur. Göçebe hayatta dere, ırmak ve deniz kenarlarına kurulup hayatlarını devam ettirme gayreti içinde bulunan Türkler yerleşik hayata geçtikten sonrada su temel yaşam kaynağı olmuştur. Yerleşik hayata bağlı olarak su; kuyu, çeşme, hamam, köprü, su kanalları gibi mimari şekiller almıştır.
Artan nüfusa bağlı olarak küçük yerleşim yerleri büyüyüp şehir merkezi konumuna gelmiştir. Özellikle suya olan gereksinim artmıştır. Bu nedenle bir önceki medeniyetten kalan sarnıçlar, kuyular ve suyolları tamir edilip yeniden kullanılmış ya da yenisi yapılmıştır. Sarnıç ve kuyularda biriken sular devlet kontrolünde belirli miktarı şehir merkezlerine ulaştırılmıştır. Su ve su yapıları devlet kontrolünde kurulmuş olan vakıflarca denetimi sağlanmıştır.
Anadolu Selçuklu Dönemi’nde iktâ, Osmanlı Dönemi’nde tımar adı verilen toprağı işletme sistemi devlet desteği ile yapılmaktaydı. Toprağın işletilmesi, yeni tarım arazisi açılması suya bağlı olarak yapılmıştır.
Üç kıtada hüküm sürmüş olan Osmanlı Devleti’ nde özellikle başkent İstanbul belli dönemlerde su sıkıntısı ile karşı karşıya kalmıştır. Bu nedenle farklı dönemlerde ıslah çalışmaları yapılarak ya da yeni yapılmış su projeleri ile su sorunlarına çözüm yolları aranmıştır. Bizans İmparatorluğu’ nun son dönemlerinden kalmış özellikle Halkalı tarafındaki suyolları Fatih Sultan Mehmet tarafından Osmanlı Mimarisini yansıtacak şekilde tamiri yaptırılarak kullanıma açılmıştır (İnalcık, 2009: 439). Beylik suyu, turunçluk suyu, Fatih ve şadırvan suları olarak Fatih Sultan Mehmet tarafından başlatılan halkalı suyolları II. Beyazıt, III. Mustafa, Kanuni Sultan Süleyman, III. Mehmet, I. Ahmet ve IV. Murat dönemlerinde de yenilenerek kullanılmaya devam edilmiştir (Çeçen, 1997: 363-364).
Belgrad ormanlarından toplanarak İstanbul’ a su getirilen diğer bir tesis Kırkçeşme sularıdır. Kanuni Sultan Süleyman tarafından Mimar Sinan’ a yaptırılmıştır (Çeçen, 2002: 476). Bu tesiste su şehre iki koldan gelmektedir; birincisi Kâğıthane
13
Deresi’ nin doğu kolunu oluşturan Kirazlı, Topuz ve Paşa dereleri, ikincisi batı kolunu oluşturan Ayvat, Orta ve Bakraç dereleridir (Çeçen, 2002: 477).
İstanbul Taksim, Galata tarafına su getiren şebeke Taksim suları olarak bilinmektedir. Tesisin inşası III. Ahmet döneminde başlamış Patrona Halil isyanıyla yarım kalmış ve I. Mahmut döneminde tamamlanmıştır (Çeçen, 2010: 479).
Anadolu yakasının içme suyunu sağlayan tesis Üsküdar suları olmuştur. Tesis 17 adet suyolundan gelen sularla beslenmektedir. Bunlar kronolojik sırasına göre; Mihrimah, Solak Sinan, Atik Valide, Aziz Mahmud Hüdayî, Çinili (Mahpeyker), Arslan Ağa, Selâmî Ali Efendi, Yakup Ağa, Çınar (Hacı Hali Ağa), Yeni Valide, Tophanelioğlu, İbrahim Paşa, Ayazma, Selimiye, Mihrişah, Altunizade, Paşa limanı suyollarıdır (Çeçen, 2012: 374).
2.2. Çeşme, Şadırvan, Hamam Kavramları ve Bu Yapıların Türk Mimarisindeki Gelişimi
ÇEŞME
Çeşme kamu yararı için yapılmış musluklu, su haznesine sahip yapılardır.
Çeşme; Farsça göz anlamına gelen “çeşm” sözcüğünden gelmektedir (Devellioğlu, 2003: 156).
XIII. – XIV. yüzyıllarda çeşme kelimesi yerine Arapça göz manasına gelen “ayn” ve “sikaye” kelimeleri kullanıldığı devrin kitabelerinden anlaşılmaktadır (Önge, 1997: 5).
Selçuklu Dönemi’ne ait Sivas’ da 1271 tarihli Sivas Gök Medrese’nin çeşmesi ile 1278 tarihli Bolvadin Alaca Çeşmesi kitabelerinde “ayn” kelimesi görülürken, 1239 Tokat Pazar Hatun Çeşmesi, 1379 Afyon İki Lüleli Çeşme (yıkılmış), 1429 Sinop Emir Şahabettin Çeşmesi kitabelerinde “sikaye” kelimesi görülmektedir (Denktaş, 2002: 1300).
Osmanlı dönemi çeşme kitabelerinde ise “çeşme-i ab-ızülâl”, “çeşme-i kevser”, “çeşme-i dilkuşa” (Eyice, 1993: 277) gibi tamlamalar sıkça kullanılmıştır.
Anadolu’ da ilk çeşme örnekleri MÖ. II. Binde Hititlere kadar indirgense de günümüze kadar sağlam gelebilmiş en eski çeşme örnekleri Urartular Dönemi’ ne
