TATBİKATTA VAKIFLAR
Ekrem H akkı A Y VERDİ
V
A K IF usulü daha II. Asr-ı H icrt başında (Sahîh-i Şer ’î) olarak kabul edilm eseydi, bunca â bideler, câmi, mescid, han, hamam, z&viye denilen misafirhâne, köprü, su yolu, türbe vesâire gibi eserler ya - pdınnuz, bir hamle ile yapılsa da m uattal kalır; geçici imkânlarla bir m üddet Bevam ettirilse de, m e v c u d iy e tin i idâme kâbil olm az, yavaş yavaş söner giderdi.Bir vakıf tesisiyle hayâtı devam ettirilen bu eserlerden birçoğu zam anımıza ulaşm ıştır. B u n u n se b ep ve
âmillerini aşağıda söyleriz. Vakıflar vakfiye ile tescil edilmiştir.
v a k f i y e l e r
Bir vakfiyede evvelâ “vâ kıf've* m evk u f "yaz ılır; sonra"asl-ı va kf'denilen trâdı yâ n i gaileyi te m in e d e ce k menba'lar, m e v k u f binâda, vazife dem ek olan hüccete sâhip imam veya imamlar, hatib, devirhan, serm a h fil. kayyum , serâbkeş, muallim, muid, tabîb, kehhâl, mimâr, m ürem m etci gibi h izm et erbâbının c â b t v e yâ g a ile y i temttı eden irâdın ayrı yerde olmasına göre câbilerin göstermesi şarttır. Buların üstünde m ütevelli bir d e nâ- zır gelir. M ütevelli ile nazır için lâzım gelen şartlar titizlikle tasrih edilm iştir. Bu şartları haiz olanların inkı- râzı ve vazifelerini mahallîn kadısı ifâ eder.
Bu yazdıklarım ız, S elçu k ve Osmanlı va k ıf ve vakfiyelerine göre sıralanmıştır.
V a kıf îisulünün II. Asr-ı Hicrî'de başlamasından sonra, Abbasî' H ilâfeti, Mısır, İran, A frik a 'd a vc H indistan ve Okyanus'.daki tatbfkattaki tutulan sıra vesâire karanlık kalmaktadır.
M âlbm olduğu üzere Hazret-i Peygamber miras bırakmamıştır. Kızlarının elinde asl-ı vakıf, y â n i Trad getirecek mülk olm ayınca va k ıf yapılmadı.
II. Asırda faal-i em r vakıfları sahîh-i şer'i olarak kabhlü, ictihad ve kıySs-ı fukaha edildi. Bu su retle hayra teşvik emr-i âlîsi de yerine getirilm iş oldu.
H attâ İm âm -ı A zâ m , va k ıf sahîh olsa da rücuu kabildir: içtihadını müdâfaa ettiği halde, emr-i vâ kilerin , f i i l t vaztyetlerin karşılanabilmesi için, İmam E bü Y û s u f ve İmam Ş eybâni'nin kulları, H a n efî olmalarına ra ğ m en Türklerce ka b û l edilmiş, vakfiyelerin başında ve sonunda, vakfiyenin sahîh-i şer T olduğunu tasdîk e d e ce k kadı huzttrunda yapılan bir m ahkem e celsesinde acık bir sûre t te hükme bağlanmıştır.
Her n e v tm ü lk m e û k u f olabilir; fa ka t daha ziyâde binâ üzerinde karar kılınm ıştır. Osmanlı ve S e lç u k d e virlerinde, zam anın uslu buna u y gun, sağlam, k u n t binâlardı. Hanlarda ve bedestanlarda hücre adedi ve e tr a fın daki dükkânlar, hamamların tek v e y a -ç ift olduğu, ku m a adedi, köprülerin kârgir veya ahşap o ld u ğ u k a y dedilirdi. Cami ve türbelerin eb'adı, kubbeli veya çatılı bulundukları bahse girm ezdi. V akfedilen arazinin evsâfı ve sahası anlatılırdı. D im e to k a ’daki K ızıl Sultan Zâviyesi'nin hususiyetleri gibi.
B u i f a d e t a r z ı n d a n v a k f ı n d e v l e t e , m a l î v a z i y e t i g e n i ş o la n la r a h a s bir i m t i y a z o l d u ğ u m a n a s ı n ı ç ı k a r a c a k bulunabilir; h â l b ö y l e d e ğ i l d i r .
M ü s l ü m a n d ü n y â d a v e k â i n a t t a , b i r b u ğ d a y d ö n e s i n i n b ile A l l a h ' ı n m a lı o l d u ğ u n u bilir. C e n â b - t H a k d i l e d iğ in e ç o k , d i l e d i ğ i n e a z verir. Z e n g i n d e n b e k l e d i ğ i e l i n d e k i n i m e t i , b o l b o l m u h t a ç o la n la r a y a r d ı m e tm e s i. fa kir d e n d e , t a k d i r b u d u r d i y e r e k t a z a l l ü m e t m e d e n k a b u l l e n m e s i d i r . B u , m t i k r u l l a h i d e n i l e n bir c il v e - T R a b - bâni'dir.
M a m a a f i h b u ş a r t l a r z e n g i n o l m a y a n f a k i r e y a k ı n o r t a h a l l i n i n v a k ı f y a p m a d ı ğ ı m â n â s ı n a g e l m e z . O n l a r da belk i d a h a m a k b u l o l a n o r t a v a k ı f l a r y a p m ı ş l a r d ı r . K u ş l a r a y e m v e r m e k , m a h b u s t a o la n la r a b a y r a m l ı k g iy e c e k le r v e r m e k , b o r c u n u ö d e y i p h a p i s t e n ç ı k m a s ı n ı s a ğ l a m a k , m ü b a r e k g e c e l e r d e s a l â v a t v e K u r â n - ı K e r i m o k u m a k gibi, a k l a g e l e n h e r m e v z u d a e m s â l i ç o k t u r , ( İ s t a n b u l V a k ı f l a r ı T a h r i r D e f t e r i ) n d e g ö r ü le b ilir . V V v X X X Bir d e v a k ı f la r a k a r ş ı b ir t e z v i r a ğ , k u r u l m a k i s t e n m i ş t i r . D e r l e r k i v a k ı f l a r m a l k a ç ı r m a k , e v l â d a b ı r a k m a k içi n g i r i ş i lm iş b ir p e r d e l e m e h a r e k e t i d i r . B u n c a v a k f i y e iç , n d e e v l â d i y e l i k o l a n l a r ç o k . p e k ç o k a z d ır . H ele
büyük vakıflarda h i ç y o k t u r . M u t c v c l l ı h g ı n e r k e k e v l â d a e m n i y e t e d i l m e s i ta b ii d ir. O l m a y a n d a vardır
Fakat ona a y r ı l a n ü c r e t, y a n ı y e v m i y e g a i l e y e n a z a r a n h i ç t i r . İ n k ı r a z l a r ı h â l i n d e h e m e n k a d ı y a v e y a bir
başkasına devredilir. B u k ı s a k o n u ş m a d a b u k a d a r l a i k t i f a e d e l i m v e k a f i v e t l e s ö y l i y e l i m ki, e m s â î i ç o k o l a n
menfur bir tezvirdir.
G Ü N Ü M Ü Z D E V A Z İ Y E T v e K E T İ C E
Yukarıda z a m a n ı m ı z a i n t i k a l e t m i ş b i n a l a r ı n h â l â k u l l a n ı l m a k t a b u l u n d u ğ u n u y a z m ı ş t ı k . Ç ü n k ü b u n l a r
ç o k s a ğ la m y a p ı l m ı ş t ı r . C a m i l e r , t u r b e l e r , h a n , h a m a m , t e k t ü k k ö p r ü k u l l a n ı l ı r
En ö k s ü z l e r m e d r e s e l e r d i r M e d r e s e y i asli v a z i f e s i n d e k u l l a n m a k m ü m k ü n d e ğ i l d i r : h i ç o l m a z s a s a ğ l a m ve
mâmur tutm ak larımızda kalm ıştır.ı ç t n d e b v k a f L m u m M u d u r l ü ğ ü ' n ü n i m k â n ı k â f i g e l m e z e l i d a r a l t ı l m ı ş , v a r i d a t ı e s k i t o p r a k B u n la r ı v a z i f e l e r i n e t e r s d ü ş m e y e c e k t e ş e k k ü l l e r e v e r m e k
,
b i z c e k a b i l o l a n e n ç ı k a r y o l d u r : k a r ş ı l ı m d a anları v a k f a v e v a k ı f a h ü r m e t l e b e r a b e r , m â m u l tu t m a y ı i s t e m e l i d i r ; z â t e n o n l a r d a b u n u b ili rle rB ö y l e bir t e s b i t ile B ıı r s a 'd a M u r a d i y e , Y ı l d ı r ı m M e d r e s e l e r i d i s p a n s e r y a p ı l m ı ş t ı r .
G a z a n fe r A ğ a , B â y a z i d , K ö p r ü l ü H ü s e y i n P a ş a . S u l t a n S e l i m ı \ ' a t a n C a d d e s i ' n d e ) M e d r e s e l e r i y a z ı ve ı v k ı f e ş y a s ı m ü z e s i o l d u . \ e z n e c i l e r d e k i K u y u c u M u r a d ve H a ş a n Paşa M e d r e s e l e r i i ç i n d e ü n i v e r s it e d e r s ve-riyor; ilm i a r t t ı r m a y a p ı y o r . 1 9 6 0 l a r d a M e r z i f o n l u K a r a M u s t a f a P a ş a v e A n k a r a v ı M a h m u d s a h a s ı s â d e ilim o la n bir c e m i y e t e b ı r a k ı l d ı . Y e p y e n i ve t e r t e m i z K a r a M u s t a f a P a ş a ’y ı k u l l a n a n c e m i y e t ü s t e l i k k a l o r i f e r yaptı. A r a d a k i t e k ç ı b a n H a s e k i M e d r e s e s i n i n b ir F r a n s ı z ş i r k e t i n e v e r i l m e s i . O da o r a d a m e y h a n e y a p t ı ; f a k a t ha kâretle d e f e d il d i. Bir a y n b a h is tir ; O s m a n l ı m i m a r , f e l s e f e s i n i n i k i a s ır d a t a a z z u e d e n t a b i , . v a k ı f b in a la r a d a h a ş a m i l o la n kısa bar i z a h ı n ı o k u m a k i s t e r d i m . F a k a t v a k i t d o l d u ; o d a b ir b a ş k a g ü n ü n m e v z u u o l u r in ş a l la h . B u m â l u m â t ı t a k d i r i n i z e a r z e d ı y o r u m . B ö y l e m ü b a r e k bi r t e ş e b b ü s t e n d o l a y ı t e ş e k k ü r l e r i m l e ârz -ı h ü r m e t e d er im , reis p a ş a h a z r e t l e r i .
