I., II. ve III. dönem Kayseri milletvekilleri ve siyasî faaliyetleri

(1)

1

T.C.

NĐĞDE ÜNĐVERSĐTESĐ

SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ

TARĐH ANABĐLĐM DALI

YAKIN ÇAĞ BĐLĐM DALI

I., II. ve III. DÖNEM KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐ VE

SĐYASÎ FAALĐYETLERĐ

DOKTORA TEZI

Hazırlayan

Zemzem YÜCETÜRK

Niğde

Ekim, 2015

(2)

2 T.C.

NĐĞDE ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ

TARĐH ANABĐLĐM DALI

I., II. ve III. DÖNEM KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐ VE SĐYASÎ FAALĐYETLERĐ

DOKTORA TEZI

Hazırlayan

Zemzem YÜCETÜRK

Danışman : Prof. Dr. Musa ŞAŞMAZ Üye : Doç. Dr. Hamdi DOĞAN

Üye : Doç. Dr. Ahmet OĞUZ

Üye : Doç. Dr. Seyhun ŞAHĐN

Üye : Yrd. Doç. Dr. Salih ÖZKAN

Niğde Ekim, 2015

(3)

(4)

(5)

ii ÖNSÖZ

“I., II. Ve III. Dönem Kayseri Milletvekilleri Ve Siyasî Faaliyetleri” isimli bu çalışmada 23 Nisan 1920 tarihinde Ankara’da Gazi Mustafa Kemal Paşa’nın önderliğinde açılan Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Birinci (1920-1923), Đkinci (1923-1927) ve Üçüncü (1927-1931) Dönemlerinde Kayseri milletvekilleri ve bu milletvekillerinin Meclis içindeki siyasî faaliyetleri detaylı olarak ele alınmıştır.

Kayseri milletvekilleri, siyasî faaliyet olarak Meclis’te konuşmalar yapmışlar, Meclis Genel Kurulu’na kanun teklifleri ve takrirler sunmuşlardır. Meclis’e sundukları kanun tekliflerinin ve takrirlerinin yanı sıra diğer milletvekillerinin Meclis’e sunduğu kanun tekliflerine de imzalarını koymuşlar, ilgili vekaletlere sorular yöneltmişlerdir. Yine milletvekilleri bu dönemlerde Meclis’e sunulan kanun teklifleri, takrirler ve kararlar ile ilgili olarak oylamalara katılmışlardır. Çalışmada milletvekillerinin bu dönemlerde görev aldıkları şube ve encümenler de belirtilmiştir. Kayseri milletvekilleri kendi seçim bölgeleri olan Kayseri ile ilgili de TBMM’ye takrir ve kanun teklifi sunmuşlar ve Meclis’te Kayseri’nin sorunları ile ilgili konuşmalar yapmışlardır. Kayseri milletvekillerinin Kayseri ile ilgili yasama çalışmaları da tezde ayrı bir bölüm halinde verilmiştir. Bu konuyla ilgili olarak daha önce Ayşe Pınar Satılmış tarafından hazırlanmış olan “Birinci ve Đkinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Kayseri Milletvekilleri” adlı yüksek lisans tezi vardır. Ancak biz bu çalışmada Kayseri milletvekillerinin Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin I-III. Dönemleri’ndeki siyasî faaliyetlerini daha detaylı olarak ele aldığımız için daha faydalı bir çalışma hazırladığımıza inanıyoruz. Bu çalışmanın Türk Parlamento Tarihi’ne katkı sağlamasını temenni ediyoruz. Bu çalışmamda yardımlarını gördüğüm değerli hocam Prof. Dr. Musa Şaşmaz’a teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca, çalışmamda emeği geçen Doç. Dr. Hamdi Doğan’a, Doç. Dr. Nevzat Topal’a, Doç. Dr. Muhittin Kapanşahin’e ve Dr. Yrd. Doç. Dr. Gülin Öztürk’e, Öğr. Gör. Bekir Oğuz Başaran’a, Yazar Vedat Ali Tok’a, ablam Seher Yücetürk’e, kardeşim Kadriye Yücetürk’e, Fatma Irk, Canan Irk ve Erdal Korkmaz’a teşekkürlerimi sunarım. Benden maddî ve manevî desteğini esirgemeyen anne ve babama da teşekkür ederim.

Zemzem YÜCETÜRK Ekim 2015

(6)

iii ÖZET DOKTORA TEZĐ

I., II. ve III. DÖNEM KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐ VE SĐYASÎ FAALĐYETLERĐ

YÜCETÜRK, Zemzem Tarih Anabilim Dalı

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Musa ŞAŞMAZ Ekim 2015, 521 sayfa

23 Nisan 1920’de açılan Birinci Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne katılan milletvekilleri, ülkenin siyasetiyle uğraşmakla birlikte, ülkede kök salan düşman işgallerine karşı cephelerde de önemli hizmetlerde bulunmuşlardır. Birinci Dönem Meclis devleti kuran meclis adını almaya hak kazanmıştır. Đkinci ve Üçüncü Dönem TBMM’de ise Türkiye’de inkılaplar gerçekleştirilmiştir. Bu nedenle Birinci, Đkinci ve Üçüncü Dönem TBMM’nin Türkiye Tarihindeki önemi büyüktür. Đşte bu çalışmada Birinci (1920-1923), Đkinci (1923-1927) ve Üçüncü Dönem (1927-1931) TBMM’ye katılan Kayseri milletvekilleri ve onların bu dönemlerdeki siyasî faaliyetleri detaylı bir şekilde incelenmiştir. TBMM’nin Birinci Dönemi’ne Kayseri milletvekili olarak Ahmet Hilmi Bey (Kalaç), Sabit Bey (Gözügeçgel), Rifat Bey (Çalıka), Osman Zeki Bey (Uşşaklı), Mehmet Alim Efendi (Çınar), Mehmet Atıf Bey (Tüzün) ve Remzi Efendi (Akgöztürk) katılmıştır. Ahmet Hilmi Bey TBMM’nin Birinci Dönemi’nden, Yedinci Dönemi’ne kadar Kayseri milletvekili olarak görev yapmıştır. Ahmet Hilmi Bey ayrıca son Osmanlı Mebusan Meclisi’ne de Kayseri milletvekili olarak katılmıştır. Yine Sabit Bey TBMM’nin hem Birinci Dönemi’nde hem de Đkinci Dönemi’nde Kayseri milletvekili olarak görev yapmıştır. Rifat Bey ise Birinci Dönem’de Kayseri milletvekili olarak görev yapmasının yanı sıra, Osmanlı Mebusan Meclisi’nin Đkinci ve Son Dönemi’ne de Kayseri milletvekili seçilmiştir. TBMM’nin Đkinci Dönemi’ne Ahmet Hilmi Bey (Kalaç), Sabit Bey (Gözügeçgel), Dr. Halit Mazhar Bey (Karakaya), Nuh Naci Bey (Yazgan), Ahmet Zeki Bey (Karakimseliler) katılmıştır. Üçüncü Dönem’e ise Ahmet Hilmi Bey (Kalaç), Dr. Burhanettin Bey (Binzet), Hasan Ferit Bey (Perker), Reşit Bey (Özsoy) ve Đkinci Dönem’den Dr. Halit Mazhar Bey (Karakaya) katılmışlardır. Đsmail Hakkı Bey

(7)

iv

(Altan) ise TBMM’nin Üçüncü Dönemi’ne Kayseri milletvekili olarak seçilmiş olmasına rağmen, vefat etmesi nedeniyle Meclis faaliyetlerine katılamamıştır.

(8)

v ABSTRACT DOCTORATE THESIS

DURĐNG THE FIRST, SECEOND and THIRD TERM MEMBERS of PARLIAMENT of KAYSERĐ and THEIR POLITICAL ACTIVITIES

YÜCETÜRK, Zemzem HISTORY DEPARTMENT

Supervisor: Professor Doc. Musa ŞAŞMAZ October 2015, 521 sayfa

During the First-term Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), which is established 23 April 1920, the members of Parliament did vital services on the front against the occupation of spread enemies, besides struggling politics. Therefore, the first-term council is deserved the name “council which has established the government”. In Turkey, during the Second and Third term TBMM the revolutions has been realized. As a result of these, the importance of the First-, Second- and Third-term TBMM is significantly high. In this study, we examined the members of Parliament of Kayseri during the First (1920-1923), Second (1923-1927) and Third (1927-1931) term TBMM and their political activities during these terms in detail. During the first term of TBMM, Ahmet Hilmi Bey (Kalaç), Sabit Bey (Gözügeçgel), Rifat Bey (Çalıka), Osman Zeki Bey (Uşşaklı), Mehmet Alim Efendi (Çınar), Mehmet Atıf Bey (Tüzün) and Remzi Efendi (Akgöztürk) were attended as representatives of Kayseri. Ahmet Hilmi Bey performed from first term to the seventh term TBMM as deputy of Kayseri. Moreover, Ahmet Hilmi Bey participated to the last Ottoman Council as representative of Kayseri. Furthermore, Sabit Bey also performed during both first and second term TBMM as deputy of Kayseri. Rifat Bey has been elected as deputy of Kayseri during second and last term of Ottoman Council, as well he performed as Member of Parliament of Kayseri during first term council. During the second term of TBMM, Ahmet Hilmi Bey (Kalaç), Sabit Bey (Gözügeçgel), Dr. Halit Mazhar Bey (Karakaya), Nuh Naci Bey (Yazgan), Ahmet Zeki Bey (Karakimseliler) attended to the council. To the third term council, Ahmet Hilmi Bey (Kalaç), Dr. Burhanettin Bey (Binzet), Hasan Ferit Bey (Perker), Reşit Bey (Özsoy) and Dr. Halit Mazhar Bey (Karakaya) from second term council participated. Although, Đsmail

(9)

vi

Hakkı Bey (Altan) was elected as deputy of Kayseri during the Third-term TBMM, he could not attended due to his death.

(10)

vii ĐÇĐNDEKĐLER ÖNSÖZ ... ii ÖZET ... iii ABSTRACT ... v ĐÇĐNDEKĐLER ... vii TABLOLAR LĐSTESĐ ... v KISALTMALAR ... viii KAYNAKLAR ... xv GĐRĐŞ ... 1 I. BÖLÜM ... 7

MĐLLĐ MÜCADELE DÖNEMĐ’NDE KAYSERĐ’DEKĐ FAALĐYETLER ... 7

A. MĐLLÎ MÜCADELENĐN BAŞINDA ŞEHRĐN GENEL DURUMU ... 7

B. KAYSERĐ’DEKĐ SĐYASÎ KURULUŞLAR... 11

C. ĐŞGALLERE KARŞI KAYSERĐ HALKININ GÖSTERDĐĞĐ TEPKĐLER... 20

D. ĐŞGALE UĞRAYAN YERLERE KAYSERĐ’DEN YAPILAN YARDIMLAR ... 30

II. BÖLÜM ... 37

BĐRĐNCĐ DÖNEM MECLĐS VE KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐ ... 37

A. BĐRĐNCĐ DÖNEM MECLĐS’ĐN AÇILMASI VE FAALĐYETLERĐ .... 37

B. BĐRĐNCĐ MECLĐS’ĐN NĐTELĐKLERĐ ... 50

C. TBMM’NĐN BĐRĐNCĐ DÖNEMĐ ĐÇĐN KAYSERĐ’DE YAPILAN SEÇĐMLER ... 57

D. BĐRĐNCĐ DÖNEM KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN ÖZGEÇMĐŞLERĐ ... 59

1. Ahmet Hilmi Bey (Kalaç) ... 59

(11)

viii

3. Rifat Bey (Çalıka) ... 63

4. Osman Zeki Bey (Uşşaklı) ... 65

5. Mehmet Alim Efendi (Çınar) ... 66

6. Mehmet Atıf Bey (Tüzün) ... 67

7. Remzi Efendi (Akgöztürk) ... 69

E. BĐRĐNCĐ DÖNEM TBMM’YE SEÇĐLEN KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN YAŞ, EĞĐTĐM VE MESLEKÎ DURUMLARI .... 71

F. MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN GÖREV ALDIKLARI ŞUBE ve ENCÜMENLER ... 73

1. Görev Aldıkları Şubeler ... 75

2. Görev Aldıkları Encümenler (Komisyonlar) ... 78

3. Görev Aldıkları Geçici Encümenler ... 83

4. Yer Aldıkları Gruplar ... 84

III. Bölüm ... 86

BĐRĐNCĐ DÖNEM KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐ YASAMA FAALĐYETLERĐ ... 86

A. BĐRĐNCĐ DÖNEM MECLĐS’TE KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN YASAMA FAALĐYETLERĐ ... 86

1. Ahmet Hilmi Bey ... 86

1.1. Kanun Teklifleri ... 86

1.2. Đmzası Bulunan Kanun Teklifleri ... 87

1.3. Takrirleri ... 87

1.4. Vekaletlere Yönelttiği Sorular Ve Bu Sorulara Verilen Cevaplar ... 92

2. Sabit Bey ... 98

(12)

ix

3. Rifat Bey ... 102

4. Osman Zeki Bey ... 107

5. Mehmet Alim Efendi ... 122

6. Mehmet Atıf Bey ... 124

7. Remzi Efendi ... 130

B. MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN KATILDIKLARI OYLAMALAR ... 131

C. MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN KULLANDIKLARI ĐZĐNLER ... 141

D. MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN MECLĐS’TE YAPTIKLARI KONUŞMALAR ... 143

(13)

x

1.1. Kanun Teklifleri Üzerine Yaptığı Konuşmalar ... 143

1.2. Takrirler Üzerine Yaptığı Konuşmalar ... 168

1.3. Gizli Celselerde Yaptığı Konuşmalar ... 168

1.4. Bütçeler Üzerine Yaptığı Konuşmalar ... 169

1.5. Mazbatalar Üzerine Yaptığı Konuşmalar ... 171

1.6. Diğer Konularda Yaptığı Konuşmalar... 173

2. Rifat Bey ... 173

2.3. Gizli Celselerde Yaptığı Konuşmalar ... 187

3. Osman Zeki Bey ... 196

3.3. Tezkereler Üzerine Yaptığı Konuşmalar ... 202

3.4. Gizli Oturumlarda Yaptığı Konuşmalar ... 202

4. Mehmet Alim Efendi ... 212

(14)

xi

6. Remzi Efendi ... 216

IV. BÖLÜM ... 218

ĐKĐNCĐ DÖNEM MECLĐS VE KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐ ... 218

A. ĐKĐNCĐ DÖNEM TBMM’NĐN AÇILIŞI VE FAALĐYETLERĐ ... 218

B. ÇOK PARTĐLĐ HAYATA GEÇĐŞ DENEMELERĐ ... 220

1. Halk Fırkası’nın Kurulması ... 220

2. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Kurulması ... 223

C. ĐKĐNCĐ DÖNEM MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN SOSYAL NĐTELĐKLERĐ . 226 D. TBMM’NĐN ĐKĐNCĐ DÖNEMĐ ĐÇĐN KAYSERĐ’DE YAPILAN SEÇĐMLER ... 228

E. ĐKĐNCĐ DÖNEM KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN ÖZGEÇMĐŞLERĐ ... 232

2. Sabit Bey (Gözügeçgel) ... 232

3. Dr. Halit Mazhar Bey (Karakaya) ... 232

4. Nuh Naci Bey (Yazgan) ... 233

5. Ahmet Zeki Bey (Karakimseliler) ... 235

F. ĐKĐNCĐ DÖNEM TBMM’YE SEÇĐLEN KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN YAŞ, EĞĐTĐM VE MESLEKÎ DURUMLARI .. 235

G. MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN GÖREV ALDIKLARI ŞUBE ve ENCÜMENLER ... 237

1. Görev Aldıkları Şubeler ... 237

(15)

xii

H. ĐKĐNCĐ DÖNEM KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN MECLĐS

ĐÇĐNDEKĐ FAALĐYETLERĐ ... 241

2. Sabit Bey ... 259

3. Dr. Halit Mazhar Bey ... 265

4.Nuh Naci Bey ... 272

5.Ahmet Zeki Bey ... 273

I. MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN KATILDIKLARI OYLAMALAR ... 275

J. MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN KULLANDIKLARI ĐZĐNLER ... 287

K. MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN YAPTIKLARI KONUŞMALAR ... 288

(16)

xiii

1.3. Gizli Oturumlarda Yaptığı Konuşmalar ... 337

1.4. Takrirler Üzerine Yaptığı Konuşmalar... 337

2. Nuh Naci Bey ... 341

V. BÖLÜM ... 343

ÜÇÜNCÜ DÖNEM MECLĐS VE KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐ... 343

A. ÜÇÜNCÜ DÖNEM TBMM’NĐN AÇILIŞI VE FAALĐYETLERĐ ... 343

B. SERBEST CUMHURĐYET FIRKASI’NIN KURULUŞU ... 344

C. ÜÇÜNCÜ DÖNEM MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN SOSYAL NĐTELĐKLERĐ ... 346

D. TBMM’NĐN ÜÇÜNCÜ DÖNEMĐ ĐÇĐN KAYSERĐ’DE YAPILAN SEÇĐMLER ... 348

E. ÜÇÜNCÜ DÖNEM KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN ÖZGEÇMĐŞLERĐ ... 350

3. Dr. Halit Mazhar Bey (Karakaya) ... 350

4. Dr. Burhanettin Bey (Binzet) ... 350

5. Hasan Ferit Bey (Perker) ... 351

6. Reşit Bey (Özsoy) ... 352

7. Đsmail Hakkı Bey (Altan) ... 353

F. ÜÇÜNCÜ DÖNEM TBMM’YE SEÇĐLEN KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN YAŞ, EĞĐTĐM VE MESLEKÎ DURUMLARI .. 354

G. MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN GÖREV ALDIKLARI ENCÜMENLER . 355 1. Görev Aldıkları Encümenler ... 355

(17)

xiv

2. Görev Aldıkları Geçici Encümenler ... 357

H. ÜÇÜNCÜ DÖNEM KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN MECLĐS ĐÇĐNDEkĐ FAALĐYETLERĐ ... 358

2. Dr. Halit Mazhar Bey ... 360

3. Hasan Ferit Bey ... 361

4. Reşit Bey ... 367

Đ. MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN KATILDIKLARI OYLAMALAR ... 368

J. MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN YAPTIĞI KONUŞMALAR ... 381

VI. BÖLÜM ... 384

KAYSERĐ MĐLLETVEKĐLLERĐNĐN KAYSERĐ ĐLE ĐLGĐLĐ YASAMA ÇALIŞMALARI ... 384

A. BĐRĐNCĐ DÖNEM YASAMA FAALĐYETLERĐ ... 384

(18)

xv

1.4. Konuşmaları ... 386

1.4.1. Kanun Teklifleri Üzerine Yaptığı Konuşmalar... 386

1.4.2. Tezkereler Üzerine Yaptığı Konuşmalar ... 388

1.4.3. Bütçeler Üzerine Yaptığı Konuşmalar ... 390

1.4.4. Diğer Konularda Yaptığı Konuşmalar ... 393

2. Sabit Bey ... 394 2.1. Takrirleri ... 394 3. Rifat Bey ... 395 3.1. Konuşmaları ... 395 4. Osman Bey ... 396 4.1. Takrirleri ... 396 4.2. Konuşmaları ... 396

5. Mehmet Atıf Bey ... 396

6. Alim Efendi ... 397

B. ĐKĐNCĐ DÖNEM YASAMA FAALĐYETLERĐ ... 399

6.1.1. Kanun Teklifleri Üzerine Yaptığı Konuşmalar... 406

6.1.2. Takrirler Üzerine Yaptığı Konuşmalar ... 408

(19)

xvi

6.1.4. Diğer Konularda Yaptığı Konuşmalar ... 413

2. Sabit Bey ... 416

3. Dr. Halit Bey ... 418

4. Nuh Naci Bey ... 418

5. Ahmet Zeki Bey ... 419

C. ÜÇÜNCÜ DÖNEM YASAMA FAALĐYETLERĐ ... 420

1.1. Konuşmaları ... 420 SONUÇ ... 422 BĐBLĐYOGRAFYA ... 440 DĐZĐN ... 463 EKLER LĐSTESĐ... 469 EKLER ... 472 ÖZGEÇMĐŞ ... 520

(20)

v

TABLOLAR LĐSTESĐ

Tablo 1.1. Kayseri Milletvekillerinin Yaş, Eğitim ve Meslekî Durumları ... 72

Tablo 1.2. Ahmet Hilmi Bey’in Görev Aldığı Şubeler ... 75

Tablo 1.3. Sabit Bey’in Görev Aldığı Şubeler ... 76

Tablo 1.4. Rifat Bey’in Görev Aldığı Şubeler ... 76

Tablo 1.5. Osman Bey’in Görev Aldığı Şubeler ... 77

Tablo 1.6. Alim Efendi’nin Görev Aldığı Şubeler ... 77

Tablo 1.7. Atıf Bey’in Görev Aldığı Şubeler... 78

Tablo 1.8. Remzi Efendi’nin Görev Aldığı Şubeler ... 78

Tablo 1.9. Ahmet Hilmi Bey’in Görev Aldığı Encümenler... 78

Tablo 1.10. Sabit Bey’in Görev Aldığı Encümenler ... 79

Tablo 1.11. Rifat Bey’in Görev Aldığı Encümenler ... 80

Tablo 1.12. Osman Bey’in Görev Aldığı Encümenler ... 81

Tablo 1.13. Alim Efendi’nin Görev Aldığı Encümenler ... 82

Tablo 1.14. Atıf Bey’in Görev Aldığı Encümenler ... 82

Tablo 1.15. Remzi Efendi’nin Görev Aldığı Encümenler ... 83

Tablo 1.16. Ahmet Hilmi Bey’in Görev Aldığı Geçici Encümenler ... 83

Tablo 1.17. Osman Bey’in Görev Aldığı Geçici Encümenler ... 84

Tablo 1.18. Atıf Bey’in Görev Aldığı Geçici Encümenler ... 84

Tablo 1.19. Kayseri Milletvekillerinin Yer Aldıkları Gruplar ... 85

Tablo 1.20. Kayseri Milletvekillerinin Katıldıkları Kanun Oylamaları……….139

Tablo 1.21. Meclis’te Kabul Edilen Kanunlara Kayseri Milletvekillerinin Katılım Oranı………...140

Tablo 1.22. Kayseri Milletvekillerinin Katıldıkları Diğer Oylamalar………140

Tablo 2.1. Đkinci Dönem Milletvekillerinin Yaş Durumları……… 228

(21)

vi

Tablo 2.3. Ahmet Hilmi Bey’in Görev Aldığı Şubeler ... 237

Tablo 2.4. Sabit Bey’in Görev Aldığı Şubeler ... 237

Tablo 2.5. Dr. Halit Bey’in Görev Aldığı Şubeler ... 238

Tablo 2.6. Nuh Naci Bey’in Görev Aldığı Şubeler ... 238

Tablo 2.7. Zeki Bey’in Görev Aldığı Şubeler ... 238

Tablo 2.8. Ahmet Hilmi Bey’in Görev Aldığı Encümenler ... 239

Tablo 2.9. Sabit Bey’in Görev Aldığı Encümenler ... 240

Tablo 2.10. Dr. Halit Bey’in Görev Aldığı Encümenler ... 240

Tablo 2.11. Nuh Naci Bey’in Görev Aldığı Encümenler ... 241

Tablo 2.12. Kayseri Milletvekillerinin Katıldıkları Kanun Oylamaları……... 285

Tablo 2.13. Meclis’te Kabul Edilen Kanunlara Kayseri Milletvekillerinin Katılım Oranı...286

Tablo 2.14. Kayseri Milletvekillerinin Katıldıkları Diğer Oylamalar………..287

Tablo 3.1. Kayseri Milletvekillerinin Yaş, Eğitim ve Meslekî Durumları ... 354

Tablo 3.2. Ahmet Hilmi Bey’in Görev Aldığı Encümenler... 355

Tablo 3.3. Dr. Halit Bey’in Görev Aldığı Encümenler ... 356

Tablo 3.4. Dr. Burhanettin Bey’in Görev Aldığı Encümenler ... 356

Tablo 3.5. Hasan Ferit Bey’in Görev Aldığı Encümenler ... 357

Tablo 3.6. Reşit Bey’in Görev Aldığı Encümenler ... 357

Tablo 3.7. Ahmet Hilmi Bey’in Görev Aldığı Geçici Encümenler... 358

Tablo 3.8. Dr. Burhanettin Bey’in Görev Aldığı Geçici Encümenler ... 358

Tablo 3.9. Kayseri Milletvekillerinin Katıldıkları Kanun Oylamaları……….379

Tablo 3.10. Meclis’te Kabul Edilen Kanunlara Kayseri Milletvekillerinin Katılım Oranı ...380

(22)

vii

Tablo 3.11. Kayseri Milletvekillerinin Katıldıkları Diğer Oylamalar………..380

(23)

viii

KISALTMALAR AAM : Atatürk Araştırma Merkezi

AAMD : Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi AAM Yay. : Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları

Ae. : Aynı eser/yer

age. : Adı geçen eser agm. : Adı geçen makale

agt. : Adı geçen tez

A-RMH : Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu

ATASE : Genel Kurmay Başkanlığı Askerî Tarih ve Strateji Etüd Dairesi Başkanlığı Arşivi

ATAZB : Atatürk Arşivi Ziraat Bankasından Gelen Evrak BCA : Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi

BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi

bkz. : Bakınız

bs. : Basım

BTTD : Belgelerle Türk Tarihi Dergisi

C : Cilt

Çev. : Çeviren

DH Đ UM : Dahiliye Nezareti Đdare-i Umumiye Evrakı

DH EUM AYŞ: Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Asayiş Kalemi Evrakı DH Đ UM EK : Dahiliye Nezareti Đdare-i Umumiye Evrakı Ermeniler Kataloğu DH ŞFR : Dahiliye Nezareti Şifre Evrakı

Dos. : Dosya

Ed. : Editör

(24)

ix E. U. : Erkan-ı Umumiye

Gnkur. : Genel Kurmay

Göm. : Gömlek

GCZ. : Gizli Celse Zabıtları

Haz. : Hazırlayan

HTVD : Harp Tarihi Vesikaları Dergisi Đ DUĐT : Đrade Dosya Usulü

ĐMD : Đstiklal Madalyası Defteri ĐSH : Đstiklal Harbi Kataloğu

Ks. : Kısım

KAYTAM : Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırma Merkezi

KB : Kültür Bakanlığı

KM. : Kavanin Mecmûası MEB : Millî Eğitim Basımevi

MMD : Milletvekilleri Muamelat Defteri NSD : Numaralı Sicil Dosyası

S : Sayı

s : Sayfa

Sad. : Sadeleştiren

TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TĐH : Türk Đstiklal Harbi

TTK : Türk Tarih Kurumu

TYD : Türk Yurdu Dergisi

ty. : Tarih yok

vd. : Ve diğerleri

(25)

x Yay. Haz. : Yayına Hazırlayan

yy. : Yayın yeri yok

(26)

xv KAYNAKLAR

“I-III. Dönem Kayseri Milletvekilleri Ve Siyasî Faaliyetleri” adlı bu çalışmada başvurduğumuz ilk kaynak, TBMM Arşivinde bulunan TBMM Zabıt Cerideleridir. Türkiye’de Zabıt Cerideleri ilk defa Osmanlı Mebusan Meclisi açıldıktan sonra tutulmaya başlanmış, Meclis’te milletvekillerinin yaptığı yasama çalışmaları ve konuşmaları kayda geçirilmiştir. Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki milletvekillerinin yaptığı yasama çalışmaları ve Meclis’te yapılan konuşmalar da Meclis’in açılmasından günümüze kadar zabıtlara kaydedilmiştir. Bu dönem Zabıt Ceridelerinden başka milletvekillerine ait önemli bilgileri içinde barındıran Milletvekilleri Muamelat Defterleri ve milletvekillerinin Tercüme-i Hal Kağıtları incelenip önemli bilgiler elde edilmiştir. Yine TBMM Arşivinden ulaştığımız ve TBMM Meclisi Genel Katibi Veysel Genya tarafından hazırlanan Meclis’in 25. Yıl Dönümünü Anış (23 Nisan 1945), TBMM tarafından çıkarılan Devletimizi Kuranlar, Kazım Öztürk tarafından çıkarılan Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 23 Nisan 1920-14 Ekim 1973 ve TBMM Kütüphanesi’nden ulaştığımız ve TBMM Genel Sekreterliği tarafından yayınlanan Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 23 Nisan 1920-20 Ekim 1991 adlı albümlerden Kayseri milletvekilleri ile ilgili önemli bilgilere ulaşılmıştır.

Ayrıca, hazırladığımız tezle ilgili olan diğer arşiv kaynakları taranmıştır. Osmanlı Arşivi, Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Emekli Sandığı Arşivi, ATASE Arşivinden dönemle alakalı belgelere ulaşılmıştır. Bu dönemlerde yaşayan ve milletvekilliği de yapan kişilerin dönemin olaylarından bahsettikleri ve hatıra tarzında yazdıkları eserlerinden de faydalanılmıştır. Yararlandığımız hatıra örnekleri şunlardır; Ahmet Hilmi Kalaç Kendi Kitabım, Ali Çetinkaya Ali Çetinkaya’nın Millî Mücadele Hatıraları, Kılıç Ali Kılıç Ali Hatıralarını Anlatıyor, Kazım Karabekir Đstiklal Harbimiz, Ali Fuat Cebesoy Millî Mücadele Hatıraları, Yunus Nadi Abalıoğlu Birinci Büyük Millet Meclisi’nin Açılışı ve Đsyanlar ve Kurtuluş Savaşı Anıları, Yusuf Kemal Tengirşek Vatan Hizmetinde, Hamdullah Suphi Tanrıöver Günebakan. Ayrıca, Hurşit Çalıka’nın Kurtuluş Savaşı’nda Adalet Bakanı Ahmet Rifat Çalıka’nın Anıları, Hıfzı Veldet Velidedeoğlu’nun Đlk Meclis ve Millî Mücadele’de Anadolu ve Türkiye’de Üç Devir: Đzlenimler-Anılar, Damar Arıkoğlu’nun Hatıralarım, Halide

(27)

xvi

Edip Adıvar’ın Türk’ün Ateşle Đmtihanı ve Falih Rıfkı Atay’ın Çankaya adlı eserleri yararlandığımız diğer hatıra örnekleridir.

Mustafa Kemal Atatürk’ün Nutuk, Samet Ağaoğlu’nun Kuva-yı Milliye Ruhu: Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi, Rıdvan Akın’ın TBMM Devleti (1920-1923) Birinci Meclis Dönemi’nde Devlet Erkleri ve Đdare, Kazım Öztürk’ün Türk Parlamento Tarihi, Nejat Göyünç’ün Türkiye Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne, Ali Güler’in Atatürk ve Cumhuriyet, Mahmut Goloğlu’nun Cumhuriyet’e Doğru (1921-1922), Devrimler ve Tepkileri I (1924-1930): 1924 Yılı Olayları, Halifelik Ne Đdi? Nasıl Alındı? Niçin Kaldırıldı?, Türkiye Cumhuriyeti 1923, Üçüncü Meşrutiyet 1920 adlı eserleri, Neşet Halil’in Büyük Meclis ve Đnkılâp, A. Afet Đnan’ın Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, Cemal Avcı’nın III. Dönem Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Yapısı ve Faaliyetleri, Fahri Çoker’in Türk Parlamento Tarihi, Ahmet Demirel’in Birinci Meclis’te Muhalefet Đkinci Grup, Đhsan Ezherli’nin Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1992) ve Osmanlı Meclis-i Mebusanı (1877-1920), Kemal Zeki Gençosman’ın Devleti Kuran Meclis, Đhsan Güneş’in Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Emin Karaca’nın Birinci Meclis’te Muhalifler, Sacit Karaibrahimoğlu’nun Türkiye Büyük Millet Meclisi, Dursun Gök’ün Đkinci Büyük Millet Meclisi ve Faaliyetleri, Suna Kili’nin Atatürk Devrimi: Bir Çağdaşlaşma Modeli, Sabahattin Selek’in Anadolu Đhtilali, Mehmet Saray’ın Türk Devletlerinde Meclis (Parlamento), Demokratik Düşünce ve Atatürk, Muzaffer Sencer’in Türkiye’de Siyasal Partilerin Sosyal Temelleri, Taner Timur’un Türk Devrimi ve Sonrası, Tarık Zafer Tunaya’nın Devrim Hareketleri Đçinde Atatürk ve Atatürkçülük, Türkiye’de Siyasî Partiler, Osmanlı Đmparatorluğu’ndan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Rejimi’ne Geçiş, Mete Tunçay’ın T.C.’de Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması (1923-1931) adlı eserleri I-III. Dönemler TBMM Meclisi ile ilgili bilgiler için başvurduğumuz kaynaklardan bazılarıdır. Ayrıca, Zübeyir Kars’ın Millî Mücadele’de Kayseri, Yaşar Akbıyık’ın Millî Mücadele’de Güney Cephesi (Maraş), Ahmet Cevdet Çamurdan’ın Kurtuluş Savaşı’nda Doğu Kilikya Olayları, Ömer Çelebi’nin Atatürk Kayseri’de, Ahmet Vehbi Ecer’in Millî Mücadele’de Kayseri Basını, Kasım Ener’in Çukurova Kurtuluş Savaşı’nda Adana Cephesi, Halit Erkiletlioğlu’nun Osmanlılar Zamanında Kayseri ve Geniş Kayseri Tarihi, Kemal Göde’nin Tarih Đçinde Kayseri, Cenani Gürbüz’ün Millî Mücedele’de Develi ve Ermeniler, H. Mehmet Zeki Koçer’in Kayseri Uleması, Ali Rıza Önder’in Kayseri Basın Tarihi (1910-1960), Mehmet

(28)

xvii

Önder’in Atatürk Evleri Atatürk Müzeleri” Mehmet Özdemir’in Millî Mücadele’de Develi, Mustafa Işık’ın Kayseri Yazıları, Salih Özkan’ın Kayseri’de Türk Ortodoks Kilise Kongresi’nin Toplanması ve Anadolu’da Ortodoksluk Sadası Gazetesi, Osman Tufan’ın Kilikya Doğu Bölgesi’nde Millî Hareketler ve Kozan Sancağı ile Mülhakatının Kurtuluş Hatıraları adlı eserler ve Cumhuriyet’in 50. Yılında Kayseri Đl Yıllığı adlı eser de Millî Mücadele’de Kayseri ve Kayseri milletvekilleri ile ilgili başvurduğumuz eserlerdir.

Seçil Karal Akgün’ün “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Düşünceler”, Mukaddes Arslan’ın “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Türkiye Cumhuriyeti Tarihinde Yeri ve Önemi”, Ahmet Demirel’in “Birinci ve Đkinci Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grupları”, Đhsan Güneş’in “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Toplanması ve Nitelikleri”, Refik Turan’ın “Đlk TBMM’ye Girenlerin Özellikleri”, Dursun Ali Akbulut’un “Đkinci Dönem TBMM ve Cumhuriyet’in Đlânı”, Faruk Alpkaya’nın “Farklı Bakış Açılarından Cumhuriyet’in Kuruluşu”, Sulhi Dönmezer’in “Cumhuriyet’in Nitelikleri, Özellikler ve Đlkeler”, Necdet Ekinci’nin “Türkiye’de Çok Partili Düzene Geçiş Sürecinde Đkinci Durak: Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı ve Dönem Basını”, Turhan Feyzioğlu’nun “Atatürk ve Kadın Hakları”, Yakup Kadri’nin “Büyük Millet Meclisi”, Yücel Özkaya’nın “Atatürk Dönemi ve Atatürk Đnkılâpları”, Tarık Zafer Tunaya’nın “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin Kuruluşu ve Siyasî Karakteri” gibi makaleler I-III. Dönemler TBMM ile ilgili bilgiler için başvuruduğumuz makalelerdir. Bunlardan başka, Metin Ayışığı’nın “Millî Mücadele’de Develi”, H. Ö. Barışta’nın “A. Sinan Tekelioğlu”, Ahmet Vehbi Ecer’in “Millî Mücadele’de Kayseri”, A. Ahmet Hilmi Güçlü’nün “O’nu Nasıl Karşıladık”, Ahmet Hilmi Kalaç’ın “Erciyes Kelimesi Üstünde Atatürk’ün Bir Tahlili ve Kayseri’de Matbaanın Kuruluşu ve Đlk Gazete”, Zübeyir Kars’ın “Kayseri Ortodoksları’nın Türklüğü Üzerine Bir Deneme” ve “Kayseri Eğitim Tarihi Üzerine Bir Deneme”, Rifat Önsoy’un “Millî Mücadele’de Kayseri”, Salih Özkan’ın “Anadolu’da Ortodoksluk Sadası Gazetesi”, Bayram Sakallı’nın “Millî Mücadele’de Kayseri Yöresi’nde Teşkilatlanma: Kayseri ve Develi Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri”, Ali Sarıkoyuncu’nun “Millî Mücadele’de Kayseri Din Adamları Müftü Ahmet Remzi ve Müderris Mehmet Alim Efendiler”, Mehmet Şahingöz’ün “Millî Mücadele’de Kayseri ve Havalisi’nin Çeşitli Olaylar Karşısında Gösterdiği Tepkiler”, Tacettin Tacettinoğlu’nun “Kayseri’nin Atatürk Günü”,

(29)

xviii

Ramazan Tosun’un “Millî Mücadele Dönemi’nde Kayseri’de Kurulan Millî Cemiyetler ve Faaliyetleri” adlı makalelerinden de Millî Mücadele’de Kayseri ve Kayseri milletvekilleri ile ilgili bilgilere başvurulmuştur.

Ayrıca, Atatürk Araştırma Merkezi, Belgelerle Türk Tarihi ve Harp Tarihi Vesikaları, Erciyes Dergisi başvurduğumuz dergiler, Hakimiyet-i Milliye, Đrade-i Milliye, Yeni Gün ve Sebilü’r-Reşâd da yararlandığımız gazetelerdir.

(30)

1 GĐRĐŞ

Osmanlı Devleti, 29 Ekim 1914’te girdiği Birinci Dünya Savaşı’ndan müttefikleriyle birlikte yenik çıkmış ve 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’ni imzalamıştır.1_{Türkler için çok ağır şartları barındıran bu mütareke Đtilaf Devletleri}

adına Đngiltere Akdeniz Filosu Komutanı Althur Calthrope, Osmanlı Devleti adına da Hüseyin Rauf, Reşat Hikmet ve Sadullah Beyler tarafından imzalanmıştır.2

Nitekim Đtilaf Devletleri’nin mütarekeye dayanarak yaptığı uygulamalar nedeniyle Türk Milleti uzun ve yorucu Birinci Dünya Savaşı’nın sonunda yeni bir mücadeleye girişmek zorunda kalmıştır.3

15 Mayıs 1919’da Yunan kuvvetleri Đtilaf Devletleri’nin desteğini alarak Đzmir’i işgal etmişlerdir.4 Mondros Mütarekesi’ne tepki göstermeyen hükümetin Đzmir’in işgali sırasında da bu tepkisizliğini sürdürmesine karşılık, Türk milletinde direnme fikri Đzmir’in Yunanlılar tarafından işgalinden sonra kuvvetlenmeye başlamıştır. Đzmir bölgesinde silahı ile direnen ve Kuva-yı Milliye adını alan kuvvetler oluşmaya başlamış, Kuva-yı Milliye’yi çeteciler sayan Đstanbul Hükümeti ise, Anadolu’da düşman işgaline karşı oluşan bütün hareketlere Kuva-yı Milliye demiştir.5 Oysa çete teşkilatı memleketi soyan, asayişi bozan, memlekette her türlü fenalığı yapan bir teşkilattır. Buna karşılık Kuva-yı Milliye, millî heyecan neticesinde meydana gelmiştir ve çete teşkilatı değildir. Yunanlıların Đzmir’e çıkışından, 1920

1_{Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi: Mondros’tan Mudanya’ya Kadar: (30}

Ekim 1918-11 Ekim 1922), TTK Basımevi, Ankara 1970, s. 1; Yılmaz Altuğ, Türk Devrim Tarihi Dersleri (1919-1938), 2. bs., Đstanbul Üniversitesi Yay., Đstanbul, 1975, s. 13; Cihat Akçakayalıoğlu,

“Atatürk ve Türk Kurtuluş Savaşı”, I. Uluslararası Atatürk Sempozyumu (21-23 Eylül 1987), AAM Yay., Ankara 1994, s. 761.

2_{Mütarekenin şartları için bkz. Yılmaz Altuğ, Türk Đnkılâp Tarihi, yy., Ankara 1980, s. 29-36;}

Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, C. I, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1973, s. 32; Đsmet Giritli, “Mondros’tan-Mudanya’ya-Sevres’ten-Lausanne’a”, AAMD, S.14, C. V, AAM Yay., Mart 1989, s. 277; Türk Đstiklal Harbi I: Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Gnkur. Basımevi, Ankara 1962, s. 41-44.

3_{Faruk Ayın, “Atatürk ve Milliyetçilik”, AAMD, S. 42, C. XIV, AAM Yay., Kasım 1998, s. 767.} 4_{Ali Fuad Türkgeldi, Görüp Đşittiklerim, TTK Yay., Ankara 1987, s. 208; Ali Çetinkaya, Ali}

Çetinkaya’nın Millî Mücadele Hatıraları, AAM Yay., Ankara 1993, s. 12; Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi, Đstanbul Matbaası, Đstanbul 1967, s. 34; Ahmet Avanas, Millî Mücadele’de Konya, AAM Yay., Ankara 1998, s. 27; A. Afet Đnan, “Cumhuriyetimiz, Millî Birliğin Dayandığı

Tarihî Olaylar ve Belgeleri: Türk Devrimi’nin Esasları”, 50. Yıl Konferansları, MEB, Ankara 1974, s. 8; Ahmet Özgiray, “Đzmir’den Uşak’a Yunan Harekatı”, AAMD, S. 40, C. XIV, AAM Yay., Mart 1998, s. 38.

5_{Türk Đstiklal Harbi Batı Cephesi, C. II, 1. Ks., Gnkur. Basımevi, Ankara 1963, s. 27; Fahri Belen,}

Türk Kurtuluş Savaşı, 2. bs., KTB Yay., Ankara 1983, s. 49; Afet Đnan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Yeni Baskıya Haz.: Afet Đnan, Türkiye Đş Bankası Kültür Yay., Đstanbul 2007,

(31)

2

sonlarına kadar olan yaklaşık 1,5 yıllık süre içinde düşmana karşı direnen tek kuvvettir.6

Đstanbul Hükümeti Mustafa Kemal Paşa’yı Dokuzuncu Ordu Müfettişi olarak olağanüstü yetkilerle Samsun ve çevresine göndermek üzere görevlendirmiştir. Çünkü Samsun dolaylarında Pontus Rum çeteleri Đslam aleyhine saldırılarını arttırmışlardır.7

Mustafa Kemal, Samsun’a geldiğinde burada görevi ile ilgili çalışmalar yaptıktan sonra, karargahını Havza’ya naklettirmiş, burada çeşitli yerlerdeki askerî ve mülkî erkan ile haberleşmiştir.8 Đlk iş olarak Đstanbul’dan beraberinde gelen III. Ordu Kumandanı Albay Refet Bey’i (General Refet Bele) Samsun’a (Canik9 Sancağı) mutasarrıf tayin etmiştir. Sonra 21 Mayıs’ta Erzurum’da XV. Kolordu Kumandanı Kazım Karabekir Paşa’ya ve 23 Mayıs’ta Ankara’da XX. Kolordu Kumandanı Ali Fuat Paşa’ya telgraflar çekerek, Samsun’a geldiğini bildirmiştir. Mustafa Kemal bu kişilerin kendisiyle irtibat kurmasını istemiş ve bölgelerin imkanlarına göre de Kars’tan Đzmir’e kadar ülkenin durumu ve Ege’deki işgal hakkında bilgi rica etmiştir. Mustafa Kemal ilk halk temaslarını da Havza’da yapmış ve 28-29 Mayıs 1919’da Havza’da ilk genelgesini yayınlamıştır. Genelge, kendi bölgesi dahilindeki vali ve mutasarrıflıklara açık, kolordu kumandanlarına ve Konya’da ordu müfettişliklerine şifreyle bildirilmiştir. Bu genelgede Đzmir ve Ege’deki Yunan işgalinin uyandırdığı tehlikeye dikkat çekilmiştir. Ayrıca, halkın aydınlatılması, millî protesto hareketlerinin ve mitinglerin düzenlenmesine geçilmesi istenmiştir. Đlk miting 30 Mayıs’ta Havza’da yapılmıştır.10

Đngilizler, Đstanbul Hükümeti’ne 8 Haziran 1919’da verdikleri nota ile Samsun Vilayeti’nde bazı kötü eğilimli kişilerin karışıklık çıkarmak istediklerini, bu

6_{Nuri Köstüklü, Millî Mücadele’de Denizli, Isparta ve Burdur Sancakları, AAM Yay., Ankara}

1999, s. 5; Nuri Köstüklü, “Millî Mücadele’de Denizli, Isparta ve Burdur Sancaklarında Kuva-yı Milliye Fikri Üzerine Đlk Çalışmalar”, AAMD, S. 14, C. V, AAM Yay., Mart 1989, s. 479.

7_{Salim Koca, Semih Yalçın, “Mustafa Kemal Paşa ve Osmanlı Genel Kurmayı”, AAMD, S.29, C. X,}

AAM Yay., Temmuz 1994, s. 403-404; Mustafa Balcıoğlu, “Atatürk’le Samsun’a Çıkanlar Biyografisi’ne Katkı”, AAMD, S.42, C. XIV, AAM Yay., Kasım 1998, s. 831; Tansel, age., C. I, s. 231.

8_{Ali Đhsan Sâbis, Đstiklal Harbi ve Gizli Cihetleri, C. V, Nehir Yay., Đstanbul 1993, s. 62; Şerafettin}

Zeyrek, “Amasya Mülâkatı”, AAMD, S. 14, C. 5, AAM Yay., Mart 1989, s. 467; Hamdi Atamer, “Ölümünün Birinci Yılında Ali Fuat Cebesoy….Fikirden Eyleme Geçen Kurtuluş”, BTTD, S.28, Menteş Yay., Đstanbul 1970, s. 13.

9_{Canik, 1871’de Trabzon vilayetine bağlı sancaktır. 1924’te Samsun’a bağlı vilayettir. Tahir Sezen,}

Osmanlı Yer Adları, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yay., Ankara 2006, s. 99.

10_{Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam: Mustafa Kemal 1919-1922, C. II, 2. bs., Remzi Kitabevi,}

Đstanbul 1990, s. 22-28; Anıl Çeçen, Atatürk ve Cumhuriyet, Türkiye Đş Bankası Kültür Yay., Ankara 1981, s. 185.

(32)

3

karışıklıklarda Mustafa Kemal’in öncü rol oynadığını belirterek, Đstanbul Hükümeti’ne baskı yapmışlardır.11 Bunun üzerine Harbiye Nazırı Şevket Turgut Paşa, 8 Haziran 1919’da Üçüncü Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa’ya Đstanbul’a gelmesi için emir göndermiştir.12 Mustafa Kemal bu emri dinlemeyip, 12 Haziran’da Amasya’ya gelmiştir.13 Burada Mustafa Kemal Paşa’yı halk, coşkun bir sevgi gösterisi ile karşılamıştır. 14 Haziran 1919’da Amasya’da Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti kurulmuştur.14_{21 Haziran 1919 akşamı Mustafa Kemal Paşa, Ali Fuat Paşa}

(Cebesoy), Rauf Bey (Orbay), 3. Kolordu Komutanı Albay Refet Bey (Bele) toplanmışlar ve toplantıda alınan kararlar sonucunda Amasya Tamimi adı verilen metin, yine bu kişiler tarafından 22 Haziran 1919’da imza edilmiştir.15 Ayrıca, Kazım Karabekir ve Cemal (Mersinli) Paşaların da telgrafla onayları alınmıştır.16

Amasya’da yapılan yayınların ilk tepkisi Dahiliye Nezareti’nde görülmüştür. Dahiliye Nazırı Ali Kemal 23 Haziran 1919’da vilayetlere gönderdiği şifrede, Mustafa Kemal Paşa ile hiçbir resmî işe girişilmemesini bildirmiştir. Ancak Dahiliye Nezareti’nin bu tutumuna karşılık sivil ve askerî bütün yetkili makamlar millî hareket taraftarıdırlar.17

Amasya’daki çalışmalarını tamamlayan Mustafa Kemal Paşa, 3 Temmuz’da Erzurum’a gelmiştir.18_{Mustafa Kemal Paşa Samsun’a çıkmasından itibaren yaptığı}

faaliyetleri nedeniyle, Đstanbul Hükümeti tarafından 8 Temmuz’da görevinden alınmıştır. Bu emri alan Mustafa Kemal 8 Temmuz gecesi Harbiye Nezareti’ne çektiği telgrafta resmî görevi ile birlikte askerlikten de ayrıldığını bildirmiştir.19

11_{Bilâl N. Şimşir, Đngiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938), C. I, TTK Basımevi, Ankara 1973, s. 10.} 12_{Sâbis, age., C. V, s. 62-63.}

13_{Hamdi Doğan, Birinci Meclis’te Malatya Milletvekilleri Ve Siyasî Faaliyetleri (1920-1923),}

Akçağ Yay., Ankara 2011, s. 24-25.

14_{Ahmet Mumcu, Tarih Açısından Türk Devrimi’nin Temelleri ve Gelişimi, Đnkılâp Kitabevi,}

Đstanbul 1994, s. 35; Đhsan Ezherli, Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1986), TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yay., Ankara 1986, s. 6.

15_{TĐH. Batı Cephesi, C. II, 1. Ks., s. 117; Suat Đlhan, “Türk Kurtuluş Hareketi’nin Safhaları”, AAMD,}

S. 2, C. I, AAM Yay., Mart 1985, s. 321.

16_{Türk Đnkılâp Tarihi, Gnkur. Basımevi, Ankara 1973, s. 29. Amasya Tamimi hakkında genişbilgi}

için bkz. Ali Fuat Cebesoy, Millî Mücadele Hatıraları, Vatan Neşriyat, Đstanbul 1953, s. 73-74; Mehmet Evsile, “Amasya Tamimi ve Atatürk’ün Amasya’daki Faaliyetleri”, AAMD, S. 40, C. XIV, AAM Yay., Mart 1998, s. 83-85.

17_{TĐH. Batı Cephesi, C. II, 1. Ks., s. 116-118.} 18_{Doğan, age., s. 26.}

(33)

4

Erzurum Kongresi 23 Temmuz 1919 Çarşamba günü açılmıştır.20_Kongre

Doğu Anadolu’nun Ermenilere verilmesi tehlikesini önlemek üzere toplanmıştır.21 Kongrede dokuz üyelik Temsil Heyeti seçilmiştir.22

30 Temmuz’da Đstanbul Hükümeti tarafından Kazım Karabekir Paşa’ya, mevcut kanunlara aykırı hareketlerde bulunduklarından dolayı Mustafa Kemal Paşa ile Refet Bey’in yakalanıp, Đstanbul’a gönderilmesi için emir verilmiştir. Kazım Karabekir ise Đstanbul Hükümeti’ne verdiği cevapta, Erzurum’da bulunan Mustafa Kemal Paşa’nın hareketlerinde mevcut kanunlara, vatan ve milletin çıkarlarına aykırı bir şey görmediğini belirtmiş ve kendisine verilen emri yerine getirmemiştir.23 Kazım Karabekir Paşa, Mustafa Kemal Paşa’ya da her zamanki gibi kendisine itaat edeceğini bildirmiştir.24

Mustafa Kemal Paşa 4 Eylül 1919’da Sivas Kongresi’ni toplamıştır.25₃₃

delegenin katılımıyla toplanan Sivas Kongresi gündemini, Erzurum Kongresi’nde alınan kararlarla Sivas’a gönderilen ön heyetin hazırladığı muhtıra teşkil etmiştir.26 Kongrede ulusal direnmeyi gerçekleştirmek için kurulan dernekler birleştirilmiş ve adı “Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti” olmuştur.”27

Erzurum Kongresi kararları Sivas Kongresi’nde bütün yurdu kapsayacak şekilde genişletilerek kabul edilmiştir.28

20_{Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Derleyen: Nimet Arslan, Ankara Üniversitesi}

Tarih Coğrafya Fakültesi Türk Đnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara 196?, s. 7; Utkan Kocatürk, Atatürk

ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, TTK Yay., Ankara 1988, s. 72; Enver

Konukcu, “Cumhuriyet’te Erzurum”, Atatürk Konferansları, AAM Yay., Ankara 2000, s. 214.

21_{Zeki Sarıhan, Kurtuluş Savaşı Günlüğü II: Erzurum Kongresi’nden TBMM’ye (23 Temmuz}

1919-22 Nisan 1920), TTK Yay., Ankara 1994, s. 1. Kongre kararları için bkz. Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi, Nüve Matbaası, Ankara 1968, s. 109-111.

22_{Haluk Selvi, Millî Mücadele’de Erzurum (1918-1923), AAM Yay., Ankara 2000, s. 117; Aydemir,}

age., C. II, s. 111; Süleyman Hatipoğlu, “Atatürk Đnkılâbı’nın Dayandığı Bütünleyici Đlkeler”, Atatürk Konferansları, AAM Yay., Ankara 2000, s. 100.

23_{Talat Hasırcıoğlu, “Kazım Karabekir Mustafa Kemal Paşa’yı Tutuklamayı Reddediyor”, BTTD, S.}

4, Menteş Matbaası, Đstanbul 1968, s. 10-12.

24_{Sâbis, age., C. V, s. 67.}

25_{Mahmut Goloğlu, Sivas Kongresi, Başnur Matbaası, Ankara 1969, s. 65; Kemal Arıburnu, Sivas}

Kongresi, AAM Yay., Ankara 1997, s. 70; Abdullah Galip Arısan, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Bugünkü Beyaz Đhtilâlciler 1918-1920, Erciyes Matbaası, Kayseri 1955, s. 11.

26_{Türk Đstiklal Harbi Batı Cephesi, C. II, II. Ks., 3. bs., Gnkur. Basımevi, Ankara 1999, s. 14-15.}

Kongrede alınan kararlar için bkz. Goloğlu, (1969), 232-234.

27_{Tevfik Bıyıklıoğlu, Atatürk Anadolu’da, TTK Yay., Ankara 1959, s. 34; Samet Ağaoğlu, Kuva-yı}

Milliye Ruhu: Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi, Nebioğlu Yayınevi, Đstanbul ty., s. 105; Đnan, agm., s. 10.

28_{Vehbi Cem Aşkun, Sivas Kongresi, Aka Kitabevi, Đstanbul 1963, s. 129; Sabahattin Selek, Anadolu}

(34)

5

Erzurum Kongresi’nde Heyet-i Temsiliye’ye dokuz kişi seçilmişken, Sivas Kongresi’nde bu sayı on altıya çıkmıştır.29 Erzurum ve Sivas Kongrelerinin toplandığı sıralarda, Batı Anadolu’da da Balıkesir, Nazilli ve Alaşehir Kongreleri toplanmıştır.30

Sivas Kongresi 11 Eylül’de sona ermiştir.31

Sivas Kongresi’nin yapıldığı tarihlerde, hükümetin Millî Mücadele’yi desteklememe tutumu aynen devam etmiş, kongrenin açılacağı haberi Đstanbul Hükümeti’ni çok büyük bir endişeye düşürmüştür. Bu yüzden Đstanbul Hükümeti, kongrenin açılmasının önlenmesi veya açılmak üzereyken dağıtılması için birtakım faaliyetlere girişmiştir. Bu amaçla görevlendirdiği Elazığ Valisi Ali Galip’in faaliyetleri sonuçsuz kalmıştır.32 Bu nedenle 12 Eylül 1919’da Đstanbul Hükümeti ile Anadolu’nun ilgisi kesilmiştir.33 Millî iradenin gittikçe güçlenmesi karşısında Damat Ferit Paşa Hükümeti çekilmiş, yerine Ali Rıza Paşa sadaret makamına getirilmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Sadrazam Ali Rıza Paşa’ya, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde kabul edilmiş olan kararlarla meydana gelen Millî Teşkilat’a saygılı olması şartıyla, yardım vaadinde bulunmuştur. Bunun üzerine Ali Rıza Paşa kabinesi Heyet-i Temsiliye ile yakından görüşmek ve ayrıntılar üzerinde anlaşmak üzere Bahriye Nazırı Salih Paşa’yı Anadolu’ya göndermiştir.34

20/22 Ekim 1919’da Mustafa Kemal Paşa ile Bahriye Nazırı Salih Paşa arasında görüşmeler başlamıştır.35 Üç gün süren görüşmelerde üçü açık ve imzalı, ikisi gizli ve imzasız beş protokol imzalanmıştır.36

Đstanbul’da açılacak Mebusan Meclisi için yapılan seçimler sonucu Mustafa Kemal Paşa, Erzurum’dan 7 Kasım 1919’da milletvekili seçilmiştir.37

29_{Bekir Sıtkı Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararları, TTK Yay., Ankara 1989, s. VII-VIII.}

30_{Suna Kili, Türk Devrim Tarihi, Türkiye Đş Bankası Kültür Yay., Đstanbul 2009, s. 38. Kongreler}

hakkında daha geniş bilgi için bkz. Mustafa Albayrak, Millî Mücadele Dönemi’nde Batı Anadolu

Kongreleri (17 Mart 1919-2 Ağustos 1920), AAM Yay., Ankara 1998, s. 91-178; Mücteba Đlgürel, Millî Mücadele’de Balıkesir Kongreleri, AAM Yay., Đstanbul 1999, s. 87-205.

31_{Doğan, age., s. 29; Mithat Sertoğlu, “Atatürk’le Đlgili Üç Belge”, BTTD, S. 1, Menteş Matbaba,}

Đstanbul 1967, s. 3.

32_{Đlhami Soysal, Kurtuluş Savaşı’nda Đşbirlikçiler, Gür Yay., Đstanbul 1985, s. 134-137; Bahri Ata,}

“Ali Galip’in Yâveri Ahmet Nihat Feyzioğlu’nun Hatıralarına Göre Ali Galip Olayı”, TYD, S. 122, C. 17, Ekim 1997, s. 53-56.

33_{Aşkun, (1963), 159.}

34_{Hamza Eroğlu, Türk Devrim Tarihi, Kardeş Matbaası, Ankara 1970, s. 86-87.}

35_{Mustafa Keskin, Atatürk’ün Millet ve Milliyetçilik Anlayışı, AAM Yay., Ankara 1999, s. 88-89.} 36_{Belen, age., s. 138-139.}

37_{Đhsan Ezherli, Türkiye Büyük Millet Meclisi (1920-1992) ve Osmanlı Meclisi Mebusanı}

(35)

6

21 Aralık 1918 günü kapatılan Mebusan Meclisi, 12 Ocak 1920’de açılmıştır.38 Mebusan Meclisi’nin çalışmalarından memnun olmayan Đtilaf Devletleri 16 Mart 1920 günü Đstanbul’u resmen ve fiilen işgal etmişlerdir.39

Đşgalden iki gün sonra 18 Mart günü Osmanlı Mebusan Meclisi son toplantısını yapmıştır.40 Toplantıda verilen bir önerge ile Meclis çalışmalarına ara vermiş, 11 Nisan 1920 günü padişah tarafından Osmanlı Mebusan Meclisi kapatılmıştır.41_{Kazım Karabekir Đstiklal Harbimiz adlı eserinde Đstanbul Mebusan}

Meclisi’nin feshedilmesinin, Anadolu’da Millî Meclis’in toplanmasına aklı yatmayan insanlara ders olduğunu yazar.42

38_{Mehmet Turhan, Siyasal Elitler, Gündoğan Yay., Ankara 1991, s. 97; Tarık Zafer Tunaya, Osmanlı}

Đmparatorluğu’ndan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Rejimine Geçiş, Đsmail Akgün

Matbaası, Đstanbul, 1956, s. 5; Erdal Açıkses, “Atatürk Đlkeleri ve Çağdaş Türkiye”, Atatürk

Konferansları, AAM Yay., Ankara 2000, s. 117; Doğan, age., s. 33-35. Osmanlı Devleti’nde Mebusan

Meclisi’nin ilk olarak açılması ve faaliyetleri hakkında detaylı bilgi için bkz: Ahmet Oğuz, Birinci

Meşrutiyet Kanun-ı Esasi ve Meclis-i Mebusan, Grafiker Yayınları, Ankara 2010, s. 103 ve devamı.

39_{Paul C. Helmreich, Sevr Entrikaları Büyük Güçler Maşalar Gizli Antlaşmalar ve Türkiye’nin}

Taksimi, (Çev. Şerif Erol), Birleşik Basın Dağıtım, Đstanbul 1996, s. 80.

40_{Mustafa Türkeş, “Birinci Meclis Dönemi’nde Dış Politika”, Birinci Meclis, (Ed. Cemil Koçak),}

Sabancı Üniversitesi, Đstanbul 1998, s. 192.

41_{Cemal Avcı, “75. Yılında Türkiye Cumhuriyeti”, Atatürk Konferansları, AAM Yay., Ankara 2000,}

s. 202.

(36)

7 I. BÖLÜM

MĐLLĐ MÜCADELE DÖNEMĐ’NDE KAYSERĐ’DEKĐ FAALĐYETLER

A._{MĐLLÎ MÜCADELENĐN BAŞINDA ŞEHRĐN GENEL DURUMU}

Kayseri’nin Millî Mücadele yıllarının başında genel durumundan bahsetmeden önce, bu dönemde Kayseri’nin idarî taksimatı hakkında bilgi vermek doğru olacaktır. II. Beyazıd dönemine giren 1515 yılında kesin olarak Osmanlı Devleti’nin himayesine giren Kayseri şehri, 1846’daki Osmanlı yönetim düzenlemesinde merkezi Yozgat olan Bozok eyaletine bağlanmıştır. 1868 Vilayet Nizamnamesi’ne göre de Ankara vilayetine bağlanmıştır. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra ise bağımsız bir sancak olmuştur. Millî Mücadele yıllarına gelindiği zaman iseKayseri livası Đncesu, Bünyan, Develi kazalarından oluşmaktadır. Merkez liva Kayseri şehridir. Merkez livaya bağlı Erkilet, Talas, Gesi ve Muncusun isminde dört nahiyesi vardır. Merkez livaya ait 98 köy bulunmaktadır. Đncesu kazasının merkezi kendisiyle aynı adı taşıyan Đncesu kasabasıdır. Yalnızca Karahisar nahiyesi vardır. Karahisar nahiyesine bağlı toplam 13 köy ile birlikte Đncesu’nun 25 köyü mevcuttur. Develi kazasının merkezi Everek kazasıdır. Kazanın Tomarza (Köstere) isminde bir nahiyesi vardır. Develi’nin 30, Köstere nahiyesinin de 35 köyü bulunmaktadır. Bünyan kazasının merkezi Bünyan kasabasıdır. Adı geçen kazanın Akkışla, Sarıoğlan ve Zamantı adında üç nahiyesi vardır. Kazanın 89 tane de köyü bulunmaktadır.1

Mart 1919’da Kayseri’de hükümet otoritesi çok zayıflamış, asayişsizlik ve soygunculuk artmıştır. Bu tarihte şehirde iaşe, un ve ekmek darlığı yaşanmış olup halka endişe ve ümitsizlik çökmüştür.2 Yine Birinci Dünya Savaşı sırasında, şehirde

1_{1920 yılı ve sonrasındaki Kayseri Sancağının idari taksimatı için bkz. Musa Şaşmaz, Türkiye’nin}

Đdari Taksimatı, C. 9, TTK Yay., Ankara, 2014, s. 143 ve devamı. Yurt Ansiklopedisi, “Millî

Mücadele’de Kayseri”, C. 7, Anadolu Yayıncılık, Đstanbul 1983, s. 4704. Hıfzı Nuri, Kayseri Sancağı

1922, (Sad. Zübeyir Kars), Kayseri Ticaret Odası Yay., Kayseri 1995, s. 8.

2_{Ahmet Hilmi Kalaç, Kendi Kitabım, Yeni Matbaa, yy., 1960, s. 144. Bu dönem belgelerinden,}

Đncesu nahiyesine bağlı Ortaköy muhtarlarından Yovan ve Osman adlı kişilerin imzalarıyla Dahiliye Nezareti’ne bir telgraf gönderildiği anlaşılmaktadır. Gönderilen bu telgrafta halkın büyük çoğunluğunun aç, perişan ve sefil bir halde bulunduğu ifade edilerek halka iaşe verilmesi ve merkeze yapılan iaşe sevkinden halkın muaf tutulması istenmiştir. 5 Şubat 1919 tarihinde Dahiliye Nazırı Vekili, Kayseri Mutasarrıfı Kemal Bey’e gönderdiği telgrafında, kendisine Đncesu halkı adına gelen bu telgraftan bahsedip, gereğinin yapılmasını istemiştir. BOA, Fon Kodu: DH. Đ. UM., Dos. No: 20-05, Göm. No: 2/78, Belge No: 1-3; BOA, Fon Kodu: DH. Đ. UM., Dos. No: 20-05, Göm. No: 2/86, Belge No: 1-3. 2 Mart 1919’da ise Đncesu halkından Çakmakcıoğlu Ali imzasıyla Dahiliye Nezareti’ne gönderilen telgrafta, Đncesu’daki ziraatle uğraşan erkek nüfusun bazısının harpte esir düştüğü ve bazısının da şehit olduğu belirtilerek, bu nedenle ekim işleri yapılamadığı ifade edilmiş ve halkın aç kalmaması için iaşe temin edilmesi istenmiştir. Bu telgraf üzerine Dahiliye Nazırı Cemal Bey, Kayseri

(37)

8

ticaretle uğraşan Ermenilerin tehcirinin etkisi bu döneme kadar yansımış, söz konusu tehcir nedeniyle şehirdeki iktisadî faaliyetler eski canlılığını kaybetmiştir.3 Harpten sonra geri dönen bu Ermenilerin şehirde bulunan evlerini geri almak istemeleri de Kayseri halkını sıkıntıya sokan diğer bir husustur. Çünkü Ermeniler tarafından terkedilen bu evler, hükümetçe evleri kamulaştırılan ve hapishane olarak kullanılan Kale Mahallesi sakinlerine evleri karşılığı olarak verilmiştir. Ancak Ermenilerin terkettikleri bu evlerini tekrar istemeleri karşısında Kayseri’deki halk yerleştikleri bu evlerden polis kuvvetiyle çıkarılmışlardır.4_{Bu tarihte Fransızlar ise, şehirde bulunan}

Ermeni halkını kendi istekleri doğrultusunda kullanmaktan çekinmemişlerdir.5 Buna karşılık Osmanlı Devleti her zaman olduğu gibi bu karışık dönemde de gayr-i müslim halka hoşgörülü davranmıştır. 5 Ocak 1919’da Dahiliye Nezareti’nden Kayseri mutasarrıfı Kemal Bey’e gönderilen telgrafta, boş kalan Kayseri ve çevresi Ermeni Murahhaslığı Vekaleti’ne Gedikpaşa Ermeni Kilisesi Papazı Bahtiyariyan Hemeyak Efendi’nin tayin edildiği bildirilmiş ve adı geçen kişiye gereken kolaylığın gösterilmesi istenmiştir.6 Bunlara rağmen gayr-i müslim halk da bu dönem Türkler aleyhinde faaliyette bulunmaktan geri kalmamıştır. 18 Mart 1919 tarihinde Ankara’dan Dahiliye Nezareti’ne gönderilen telgrafta gayr-i müslim bir kadının, Kayseri’de Ermenilerin imha edildiği ve Ankara’da da bu hareketlere hazırlanıldığı şeklinde yalan bir haberi yaydığı bildirilmiştir. Ayrıca, bu kadının evrakıyla adliyeye teslim edildiği de belirtilmiştir.7 Ancak Osmanlı Devleti yine hoşgörü tutumunu değiştirmemiştir. 10 Eylül 1919’da Dahiliye Nezareti Emniyet Genel Müdürlüğü’nden Kayseri Mutasarrıflığı’na gönderilen telgrafta, yetimlerin iaşesini denetlemek üzere Ermeni Patrikhanesi’nce Ankara’ya gönderilmiş olan Mıgırdıç Halasyan Efendi’nin Kayseri’ye gideceği ve Kayseri’ye vardığında kendisine kolaylık gösterilmesi gerektiği bildirilmiştir.8 Ancak, 8 Ocak 1919 tarihli belgeden de bu kişinin daha önce Kayseri’de takip edildiğini anlıyoruz. Söz konusu belgeye göre Kayseri mutasarrıf vekili Abidin Bey, Dahiliye Nezareti’ne çektiği telgrafta Ermeni Mutasarrıfı Kemal Bey’e 11 Mart 1919’da gönderdiği telgrafında Đncesu halkı adına kendisine gelen bu telgraftan bahsederek gereğinin yapılmasını istemiştir. BOA, Fon Kodu: DH. Đ. UM., Dos. No: 20-06, Göm. No: 2/11, Belge No: 1-2.

3_{Rifat Önsoy, “Millî Mücadele’de Kayseri”, I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri}

(11-12 Nisan 1996), Erciyes Üniversitesi Yay., Kayseri 2000, s. 230.

4_{Kalaç, age., s. 144.}

5_{Ahmet Cevdet Çamurdan, Kurtuluş Savaşı’nda Doğu Kilikya Olayları, yy. 19??, s. 34.} 6_{BOA, Fon Kodu: DH. Đ. UM., Dos. No: 10-03, Göm. No: 1-102, Belge No: 5/3.}

7_{BOA, Fon Kodu: DH. EUM. AYŞ, Dos. No: 1, Göm. No: 37, Belge No: 1.}

(38)

9

yetimhanelerini dolaşan ve Ermeni murahhashanelerinde yapılan toplantılara katılan Mıgırdıç adındaki kişinin Kayseri’de takip edildiğini, fakat kendisinde silah bulunmadığını belirtmiştir.9_{1 Kasım 1919 tarihinde Dahiliye Nezareti Emniyet Genel}

Müdürlüğü’nden Kayseri Mutasarrıflığı’na gönderilen telgrafta ise Ermeni yetimhanelerini teftiş bahanesiyle Anadolu’yu gezerek, Rum ve Ermenileri silahlandırmaya çalışan Mıgırdıç ve arkadaşlarının takibat altında bulundurulması gerektiği bildirilmiştir. Bu belgeden de anlaşılmaktadır ki Ermeni halkı kendilerine gösterilen hoşgörü muamelelerini her fırsatta kötüye kullanmıştır.10

Đngiliz Yüksek Komiserliği, Sadrazam’a yazdığı 24 Şubat 1919 tarihli mektupta, Kayseri mutasarrıfı Kemal Bey’in kısa zamanda değiştirilerek, yerine Đngiliz Hükümeti’nin istediklerini yapacak birisinin atanmasını istemiştir.11 Bâbıâlî 26 Mart’ta bu mektuba verdiği cevapta, gereken buyrukların verildiğini ve yalnız Kayseri mutasarrıfının değil, Ankara Valisi’nin de görevden alındığını belirtmiştir.12 Kemal Bey’den sonra gelen mutasarrıf Ali Ulvi Bey’in ilk faaliyeti bir beyanname neşretmek olmuştur. Bu beyannamede tehcir dolayısıyla fenalık yapanların sorumluları aranmış ve kimlerin Türklerden şikayeti varsa hükümete müracaat etmeleri bildirilmiştir. Bütün bu faaliyetler gerçekleştirilirken, senelerce devam eden harp esnasında, servetini kaybeden, iş düzeni dağılan, Kafkaslarda, Irak’ta, Çanakkale ve Galiçya’da kahramanca savaştıktan sonra yuvasına dönemeyen, dönenlerden ise ailesini yokluk ve sefalet içinde bulan Türkleri düşünen olmamıştır.13_{Ermenilerin şikayeti üzerine 10}

Nisan 1919’da Yozgat Mutasarrıf Vekili Boğazlıyan Kaymakamı Kemal Bey idam edilmiştir. Bu olay üzerine Kayseri’deki halk büyük bir tepki göstermiş, halkta Đstanbul Hükümeti’ne karşı bir soğukluk oluşmaya başlamıştır.14

9_{BOA, Fon Kodu: DH. EUM. AYŞ, Dos. No: 27, Göm. No: 92, Belge No: 7/2.}

10_{BOA, Fon Kodu: DH. ŞFR, Dos. No: 104, Göm. No: 246, Belge No: 1; BOA, Fon Kodu: DH. EUM.}

AYŞ, Dos. No: 27, Göm. No: 92, Belge No: 7/4.

11_{Osmanlı Belgelerinde Ermeni-Đngiliz Đlişkileri (1896-1922) IV, TC. Başbakanlık Devlet Arşivleri}

Genel Müdürlüğü, Ankara 2006, s. 161; Sina Akşin, Đstanbul Hükümetleri ve Millî Mücadele

(1918-1919), C. I, 2. bs., Cem Yayınevi, Đstanbul 1992, s. 162; Zübeyir Kars, Millî Mücadele’de Kayseri,

AAM Yay., Ankara 1999, s. 9.

12_{Akşin, age., C. I, s. 162.}

13_{Kalaç, age., s. 144.}_{Erzurum’da Kazım Karabekir Paşa, Sivas’taki 3. Kolordu Kumandanlığı’na 14}

Eylül 1919’da çektiği telgrafta, Ali Ulvi Bey’in göreve geldiği ilk günden itibaren millî harekete muhalefet tavırlar sergilediğini, bu muhalif tavırlarını resmî müfettişlik haberleşme teşkilatına kadar bulaştırdığını bildirmiştir. ATASE Arşivi, ATAZB, Kutu No: 12, Göm. No: 12, Belge No: 12/1.

14_{Ali Sarıkoyuncu, “Millî Mücadele’de Kayseri Din Adamları Müftü Ahmet Remzi ve Müderris}

Mehmet Alim Efendiler”, II. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (16-17 Nisan 1998), Erciyes Üniversitesi Yay., Kayseri 1998, s. 386; Kars, age., s. 16. Tezin ilerleyen bölümlerinde bahsedildiği üzere TBMM’nin Birinci, Đkinci ve Üçüncü Dönemi’nde Kayseri milletvekilliği yapan

(39)

10

1919 yılında Kayseri ve çevresinde eşkıyalık olayları da ortaya çıkmıştır. Konu ile ilgili olarak dönemin belgelerine bakıldığı zaman 22 Haziran 1919 tarihli belgede Kayseri-Boğazlıyan yolunda eşkıyalık yapan Kayseri’nin Yazıcı köyünden Bekir ve arkadaşlarının silahlarla ve çaldıkları eşyalarla yakalandıkları şeklindeki haberin Ankara Valiliği’nden bildirildiği belirtilmiştir.15

1919 yılında hükümet Kayseri’nin ileri gelen tüccar ve ittihatçılarından iş adamlarını Đstanbul’a, Divân-ı Hârb’e istemiş, bunun üzerine bu kişiler hükümete karşı birlik olup gizlenerek, kendilerini kurtarmışlardır. Đttihat ve Terakki Kulübü binası kapatılmış, kapısı mühürlenmiş, kulübün evrakları koyu bir ittihatçı olan Gözübüyük Sabit Bey’in gayreti ile başka bir yere taşınmıştır.16 Bu sıralarda işgal altında bulunan Maraş, Adana ve civarlarından Fransız ve Ermeni zulümlerinden kaçıp Kayseri ve havalisine sığınan Türklerin durumu da Kayseri halkını endişeye sokmuştur.17 Kayseri Millî Mücadele yıllarında işgale uğramamakla beraber, buradaki halk ülkedeki savaşlardan maddî ve manevî olarak etkilenmiştir. Meclis’in 11 Nisan 1922 tarihli gizli oturumunda Maliye Vekili Hasan Bey’in malî durum hakkındaki açıklamaları sırasında, bir sene önce uygulanan Tekalif-i Milliye emirlerinden bahsedilmiştir. Kangırı18_{Milletvekili Tahir Efendi bu emirlerin uygulanması sırasında}

suiistimallerin olduğunu söylemiştir. Trabzon Milletvekili Ali Şükrü Bey ise yaptığı konuşmasında, Kayseri tarafında vergiler alınırken, eşi askerde bulunan bir kadının ayağındaki şalvarını aldıklarını, bundan başka bu kadının evinden kaşığıyla yağ aldıklarını söylemiştir. Bu duruma Mazhar Müfit Bey’in de şahit olduğunu söyleyerek, hükümetin bu gibi soygunlar karşısında ne gibi bir yaptırım uyguladığını sormuştur. Bu konuşmadan sonra Kayseri Milletvekili Osman Bey de söz hakkı alarak Tekalif-i Milliye meselesinde halkın evinden peynir bile toplandığını söylemiştir.

Ahmet Hilmi (Kalaç) Bey, Meclis’in 26 Eylül 1921 tarihli oturumunda, eski Boğazlıyan kaymakamı olan ve asılan Kemal Bey’in vatanî hizmetlerinden dolayı, ailesine maaş tahsis edilmesine dair kanun teklifini Meclis Genel Kurulu’na sunmuştur. Söz konusu kanun teklifi de Meclis Genel Kurulu tarafından kabul edilmiştir. Bkz. Birinci Dönem Ahmet Hilmi Bey kanun teklifleri.

15_{BOA, Fon Kodu: DH. EUM. AYŞ, Dos. No: 13, Göm. No: 23, Belge No: 1.}

16_{Kalaç, age., s. 144-145; Sabit Bey TBMM’nin Birinci ve Đkinci Dönemleri’nde Kayseri}

milletvekilliği yapacaktır. Kazım Öztürk, TBMM Albümü 23 Nisan 1920-14 Ekim 1973, Önder Matbaa, Ankara 1973, s. 46.

17_{Hurşit Çalıka, Kurtuluş Savaşı’nda Adalet Bakanı Ahmet Rifat Çalıka’nın Anıları, yy., Đstanbul}

1992, s. 36.

18_{Kengırı, 1867’de Kastamonu vilayetine bağlı sancak, 1924’te Çankırı’ya bağlı vilayettir. Kengırı}