Đtilaf Devletleri son Osmanlı Mebusan Meclisi’nin çalışmalarından memnun kalmayıp 16 Mart 1920 günü Đstanbul’u resmen ve fiilen işgal ederek, Anadolu’da Millî Mücadele’nin başarısına büyük ölçüde yardım etmişlerdir. Đki buçuk aydan beri Ankara’da bulunan Heyet-i Temsiliye Reisi Mustafa Kemal Paşa, Đstanbul’un işgalini kaçırılmayacak bir fırsat bilerek, Millî Mücadele için kesin teşebbüslere girişmek imkanını bulmuştur.208 Mustafa Kemal Paşa, Ankara’da bir
Meclis’in toplanması gereğini 17 Mart 1920 günü, kolordu komutanlıklarına bildirmiştir.209 Mustafa Kemal Paşa, Ankara’da kurulacak olan Meclis’in “Kurucu Meclis” olmasını uygun görmüştür. Amacı, açılacak bu Meclis’in rejimi değiştirmek yetkisinde olmasını sağlamaktır.210 Bu konuda özellikle kumandanların fikrini almak
için yazdığı telgrafta, Đstanbul’un ve Mebusan Meclisi’nin resmî dairelerinin işgal edildiğini, bu nedenle de bu Meclis’in anayasaya göre yasama, kaza ve icra organlarının artık mevcut olmadığını belirterek, Meclis açmanın gerekli olduğunu ifade etmiştir. Mustafa Kemal Paşa, Osmanlı Devleti’nin istiklal ve hakimiyetine de tecavüz edildiğini ifade ederek, Meclis’in en geç on beş gün içinde toplanması ve bunun için seçimin seçim kanununa göre değil, daha kolay bir yol ile yapılması gerektiğini belirtmiştir.211
3. ve 15. Kolordu Kumandanları Albay Selahattin Bey ve Kazım Karabekir Paşa, Kurucu Meclis fikrine taraftar olmadıklarını bildirmişlerdir.212 Mustafa Kemal Paşa ile kolordu kumandanları, Sivas Valisi Reşit Paşa’nın da katılımıyla iki gün kadar telgraf başında bu konuyu tartışmıştır. Sivas Valisi Reşit Paşa ve 3. Kolordu Kumandanı Selahattin Bey, halkın Mebusan Meclisi’ni bildiğini, bu nedenle Kurucu
208 Selek, age., C. I, s. 343.
209 Doğan, age., 39-40; Mukaddes Arslan, “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Türkiye
Cumhuriyeti Tarihinde Yeri ve Önemi”, AAMD, S. 56, C. XIX, AAM Yay., Temmuz 2003, s. 739; 17 Mart 1920 tarihli genelgenin tam metni için bkz. HTVD, S. 23, Belge No: 592, E. U. Basımevi, Ankara 1958.
210 Mustafa Kemal Atatürk, “Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kuruluşu’na Doğru”, BTTD, S. 13,
Alaş Matbabası, Đstanbul 1986, s. 4.
211 Mustafa Onar, Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları II, TC. KB Yay., Ankara 1995, s. 47. 212 HTVD, S. 23, Belge No: 593, E. U. Basımevi, Ankara 1958; Karabekir, age., s. 517; Doğan, age., s.
38
Meclis adı altında milletin aklının almayacağı bir Meclis toplamanın doğru olmayacağını söylemişlerdir. Ayrıca, böyle bir Meclis’e katılacak kimseleri bulmanın da zor olacağını, katılacak kişiler bulunsa bile, bu Meclis’in alacağı kararların memlekette uygulama durumunun olamayacağını, bu nedenle Meclis-i Millî’yi toplamak gerektiğini belirtmişlerdir.213 15. Kolordu Kumandanı Kazım Karabekir Paşa da anayasanın ve Seçim Kanunu’nun açık hükümleri karşısında bir Kurucu Meclis toplanamayacağını, bunun yerine Đstanbul Meclisi’nden kaçıp Ankara’ya gelenler ile Meclis-i Millî’nin toplanmasının uygun olacağını belirtmiştir. Kazım Karabekir ayrıca, eksiklikler için de seçim yapılmasını önermiştir.214
Mustafa Kemal Paşa, Meclis-i Millî’nin toplanabilmesi için Ayan ve Mebusan Meclisi’nin toplu olarak bir arada bulunmalarının şart olduğunu, Đstanbul’dan kaçabilecek mebusların ve ayan azasının çoğunluk sağlayamayacaklarını ileri sürerek fikrinde ısrar etmişse de kumandanların direnmeleri karşısında Kurucu Meclis deyiminden vazgeçmiştir.215 19 Mart 1920’de illere ve kolordulara, Ankara’da
olağanüstü yetkilere sahip bir Meclis’in toplanacağını duyurmuştur.216
Mustafa Kemal Paşa’nın 19 Mart 1920 tarihli seçim genelgesinden ve Celalettin Arif Bey’in Đstanbul’daki mebuslara Ankara’ya gelmeleri için çektiği 10 Nisan tarihli telgrafından sonra, Đstanbul’dan Ankara’ya milletvekilleri gelmeye başlamıştır. Anadolu’da ise seçim hazırlıkları kesintisiz sürmüştür.217 31 Mart’ta Sivas vilayeti, Kayseri, Tokat, Yozgat, Kangırı livalarıyla Kastamonu seçimi tamamlamış ve milletvekilleri Ankara’ya hareket etmişlerdir.218 Konya’nın ileri gelenleri ve aydınları da 28 Mart’ta, Konya adaylarını gizli oyla belirlemişlerdir. Bu çalışmalara rağmen Heyet-i Temsiliye’nin tümüyle yurtta etkili olamaması, kitle iletişim araçlarının yetersizliği, hükümet merkezinin olumsuz tutumu ve Đtilaf
213 Sabahattin Selek, Millî Mücadele Ulusal Kurtuluş Savaşı, Ağaoğlu Yayınevi, Đstanbul 1970, s. 16. 214 Đhsan Güneş, “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Toplanması ve Nitelikleri”, Birinci Meclis,
(Ed. Cemil Koçak), Sabancı Üniversitesi, Đstanbul 1998, s. 28.
215 HTVD, S. 23, Belge No: 594, E. U. Basımevi, Ankara 1958; Selek, age., C. I, s. 347-348.
216 Doğan, age., s. 45; Nurettin Can Gülekli-Rıza Onaran, TBMM. 50. Yıldönümü 1920-1970, MEB,
Đstanbul 1973, s. 12; Enver Behnan Şapolyo, Mustafa Kemal ve Birinci Büyük Millet Meclisi
Tarihçesi, Ülkemiz Matbaası, Ankara 1969, s. 11; Nejat Göyünç, Türkiye Devleti’nden Türkiye Cumhuriyeti’ne, Kardelen Kitabevi, Isparta 1999, s. 87.
217 Yunus Nadi Abalıoğlu, Birinci Büyük Millet Meclisi’nin Açılışı ve Đsyanlar, Sel Yay., Đstanbul
1955, s. 25; Đhsan Güneş, Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Türkiye Đş Bankası Kültür Yay., Đstanbul 2009, s. 62.
218 Salih Cenik, Birinci Meclis’te Tokat Milletvekilleri Ve Siyasî Faaliyetleri, AAM Yay., Ankara
39
Devletleri’nin baskıları seçimlerin yapılmasını olumsuz yönde etkilemiştir.219 Bu
nedenle seçimler bazı yerlerde fazla ciddiye alınmamış, hatta direnme ile karşılaşılmıştır. Maraş, Urfa, Elazığ, Diyarbakır ve Trabzon’da seçimleri yaptırmak güçlükle mümkün olabilmiştir.220 Bu yörelerde seçimler Mustafa Kemal Paşa ile bağlantılı olan komutanların çabalarıyla yapılabilmiştir.221 Đstanbul’dan Anadolu’ya kaçan mebuslar da büyük zorluklar çekmişlerdir.222
Ankara’da açılan Meclis’in üyelerini 19 Mart 1920 tarihli genelgeye göre yeni seçilen ve Đstanbul’daki Meclis-i Mebusan’dan gelen milletvekilleri oluşturmuştur.223 Ayrıca, Yunanistan ve Malta’dan gelen 14 milletvekili de Meclis’e katılmıştır.224
Meclis açıldığında Meclis’te bulunan milletvekillerinin sayısı hakkında kaynaklarda çok değişik rakamlar geçmektedir. Đhsan Ezherli, Meclis açıldığında üye sayısının 451 olduğunu söylerken,225 Refik Turan bu sayıyı 310’a kadar indirmiştir.226
TBMM Zabıt Ceridelerine bakacak olursak, 10 Temmuz 1920 günü Meclis’e ikinci başkan olarak seçilen Celalettin Arif Bey’in başkanlığında yapılan yemin töreninde, katibin adlarını okuduğu üye sayısının 307 olduğu anlaşılmaktadır.227 Mustafa Kemal Paşa, 1 Mart 1921 tarihinde Meclis’in ikinci yasama yılını açarken yaptığı konuşmada, TBMM’nin ikinci yıla 350 üye ile başladığını söylemektedir. Üçüncü toplantı yılını açtığı 1 Mart 1922 tarihinde ise milletvekili sayısının 347 olduğunu belirtmekte ve 1 Mart 1923’te dördüncü toplantı yılını açarken de 341 milletvekili ile yasama yılına başlandığını ifade etmektedir.228 Bu farklı rakamların ortaya çıkış nedeni, Meclis’in oluşum koşullarıdır.229 Yukarıda da belirttiğimiz gibi TBMM üyeleri için yapılan seçimler dönemin olağanüstü koşulları nedeniyle aynı anda yapılamamış, seçimlerin tamamlanması uzun süre almıştır. Bazı livalarda seçimler
219 Güneş, age., s. 62. 220 Selek, age., C. I, s. 349. 221 Güneş, age., s. 62.
222 31 Mart 1920’de Đstanbul’dan kaçan yirmi kadar mebus ile on tane subay, Eskişehir ile Ankara
arasındaki Sarıgöl Đstasyonu’na gelebilmişlerdir. ATASE Arşivi, ĐSH-7-C, Kutu No: 315, Göm. No:
192, Belge No: 192,1; Belen, age., s. 168.
223 Çavdar, age., s. 185; Hıfzı Veldet Velidedeoğlu, Türkiye’de Üç Devir Đzlenimler-Anılar, C. II,
Sinan Yay., Đstanbul 1973, s. 374.
224 Çetin Yetkin, Türk Halk Hareketleri ve Devrimler, Onur Basımevi, Đstanbul 1984, s. 382. 225 Ezherli, (1992), s. 141.
226 Refik Turan, “Đlk TBMM’ye Girenlerin Özellikleri”, I. Uluslar Arası Atatürk Sempozyumu (21-
23 Eylül 1987), AAM Yay., Ankara 1994, s. 1065.
227 ZC, D. I, C. 2, s. 233-236. 228 Doğan, age., s. 55.
229 Rıdvan Akın, TBMM Devleti (1920-1923) Birinci Meclis Dönemi’nde Devlet Erkleri ve Đdare,
40
Meclis’in açıldığı 23 Nisan 1920’den önce sonuçlanırken, bazı seçimler TBMM açıldıktan sonra tamamlanabilmiştir.230 Ülke 66 seçim çevresine ayrılmış, fakat 66 seçim çevresinin hepsinde seçimler tam yapılamamıştır. Nitekim Çatalca, Gelibolu, Kırklareli ve Tekirdağ’da seçim yapılamamıştır. Adana, Đzmir, Đzmit ve Mersin gibi işgal altında bulunan yerlerin sadece belirli yörelerinde seçim yapılabilmiştir. Seçim yapılan bazı yerlerde ise istenilen sayıda milletvekili çıkarılamamıştır. Bu durum Mustafa Kemal Paşa’nın işine yaramıştır. Mustafa Kemal Paşa Millî Mücadele’ye faydalı olacak kişileri, milletvekili eksik görülen yerlerden aday göstererek, onların Meclis’e girmelerine olanak sağlamıştır.231 Yeni mebus seçimlerine karşı direnmelerin azalmasıyla birlikte seçimler tamamlanmış ve uzak yerlerden gelen mebusların Meclis’e katılmaları yavaş yavaş mümkün olabilmiştir.232 Ayrıca, bir kısım komutanların Mustafa Kemal Paşa’dan kuşku duyarak, Ankara yerine Đstanbul ile bağlantı kurması ve oradan emir alması seçimlerin gecikmesine sebep olmuştur.233
Dolayısıyla seçilen ve TBMM’ye katılan mebuslar aynı anda değil, farklı tarihlerde Ankara’ya gelmiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın 19 Mart 1920 tarihli tamiminde nüfus büyüklüklerine bakılmaksızın, her livadan beşer mebus seçilmesi öngörülürken, bazı livalarda hiç seçim yapılamamış, bazılarında ise beş yerine daha az sayıda mebus seçilmiştir.234 Meclis’e bir taraftan yeni yeni mebuslar katılırken, bir taraftan da
istifalar olmuştur. Özellikle Trabzon seçimlere hiç taraftar olmamış ve Trabzon mebuslarından bazıları seçildikten sonra istifa etmiştir.235 Bu istifalardan bir kısmı da, mebuslar memuriyeti tercih ettikleri için gerçekleşmiştir. Bazı mebuslar ise ya seçimin ardından, ya da TBMM’ye katılmadan bir süre sonra vefat etmiştir.236 Bu mebuslardan boşalan üyelikler için, bazı seçim bölgelerinde yeni seçim yapılırken, bazılarında yapılmamıştır.237 Fevzi (Çakmak) Paşa, Kazım Karabekir Paşa, Sırrı
(Belli) Bey, Đsmail Suphi (Soysallı) Bey, Şair Mehmet Akif ve daha birkaç mebus iki yerden seçilmişler ve daha sonra birini tercih etmişlerdir. Edirne mebusları uzun zaman Meclis’e katılmamışlardır. Bu nedenle Kazım Karabekir Paşa ve Đsmet Paşa Edirne’den mebus seçilmişlerdir. Diğer Edirne mebuslarından birkaçı, uzun bir süre
230 Ahmet Demirel, Birinci Meclis’te Muhalefet Đkinci Grup, Đletişim Yay., Đstanbul 1995, s. 87. 231 Güneş, age., s. 64.
232 Aydemir, age., C. II, s. 252; Selek, age., C. I, s. 350. 233 Güneş, age., s. 62.
234 Demirel, age., s. 87. 235 Selek, age., C. I, s. 349-350. 236 Türk Đnkılâp Tarihi, s. 43. 237 Demirel, age., s. 87.
41
sonra Meclis’e gelmişlerdir. Đstanbul Meclisi’nden gelen mebuslar her livadan seçilen beşer kişiye dahil edilmemiş ve Meclis’e ilaveten katılmışlardır. Kırşehir mebuslarının sayısı altıya yükselmiş ve fazlalık sebebiyle bir milletvekilinin mebusluğu kaldırılmıştır. Canik (Samsun), Đzmit, Cizre, Malatya ve Đzmir seçimlerine itirazlar olmuş, Meclis bu itirazları tetkik ederek karara bağlamıştır.238 Kendilerine TBMM’ye katılma çağrısı yapılan Đstanbul Meclis-i Mebusan üyelerinin bir bölümü Ankara’ya gelmiş, ancak bir bölümü bu çağrıya uymayıp gelmemiştir.5 Eylül 1920 tarihli Nisab-ı Müzakere (Toplantı yeter sayısı) Kanunu’nu izleyen birkaç ay içinde TBMM üyelerinin sayısına ilişkin belirsizlik büyük ölçüde giderilmiştir.239 Bu kanunla birlikte seçildiği halde Meclis’e katılmayan ve izin alıp, izni sonunda dönmeyen mebuslar Meclis kararı ile istifa etmiş sayılmıştır.240 Ayrıca bu kanunla mebuslukla memuriyetin bağdaşamayacağının hükme bağlanmasıyla, TBMM’ye hiç katılmamış ya da kısa bir süre için katılmış memur mebusların bazıları memuriyeti tercih ederek istifa etmiştir.241 Bu istifalar nedeniyle sık sık seçimler
tekrarlanmıştır.242
Đstanbul Meclis-i Mebusan üyeleri ile ilgili 27 Eylül 1920 tarihli Meclis kararı da üye sayısındaki belirsizliğin giderilmesine önemli katkıda bulunmuştur. Bu kararla Đstanbul’dan gelen mebusların TBMM’ye kabul edilmesi uygulamasına son verilmiştir.243 Bazı kumandan ve subaylar da mebus seçilmişler, ancak Meclis, askerlik ile mebusluğun bir arada bulunmasını isteyen önergeyi reddetmiştir. Yalnız ordu ve kolordu kumandanlarının mebusluk sıfatının kalacağına karar verilmiştir. Bazı mebuslara Müdafaa-i Hukuk kuruluşlarında çalışmak üzere Meclis tarafından süresiz izin verilmiştir. Yine bu arada vatanî hizmet görmek üzere birkaç mebus (Đzmit Milletvekili Fuat Bey ve Batum mebusları gibi) Meclis kararı ile süresiz izinli sayılmıştır. 31 Temmuz 1920’de alınan bir karar ile Malta’da tutuklu bulunan mebuslardan, Rauf (Sivas), Kara Vasıf (Sivas), Şeref (Edirne), Faik (Edirne), Numan (Đstanbul), Tahsin (Đzmir), Fevzi (Diyarbakır), Züftü (Diyarbakır), Celal Nuri
238 Selek, age., C. I, s. 350-351.
239 TBMM Kavanin Mecmuası, Devre I, TBMM Matbaası, C. 1, 3. Basılış, Ankara 1943, s. 19;
Demirel, age., s. 87.
240 Selek, age., C. I, s. 351. 241 Demirel, age., s. 88. 242 Selek, age., C. I, s. 350-351. 243 Demirel, age., s. 88.
42
(Gelibolu), Ali (Afyon) Beyler ve Cemal Paşa (Isparta) Meclis azası kabul edilmişlerdir.244
Milletvekilleri Ankara’ya geldiklerinde Taşhan’dan başka yatacak yer olmayıp kiralık ev de güçlükle bulunmaktaydı. Bu nedenle Maarif Vekaleti iken yanan Erkek Öğretmen Okulu, milletvekillerine otel olarak ayrılmıştır.245 Meclis’in toplanacağı yer olarak şimdi müze olan bina 20. Kolordu’nun ve Ankara Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin katkıları ile hazırlanmıştır.246 Bu binanın, Birinci Dünya Savaşı’nın son
yıllarında Đttihat ve Terakki Fırkası tarafından Nümune Mektebi ve kulüp olarak yapımına başlanmış, o sırada fırkanın Ankara temsilcisi olan Memduh Şevket Bey (Esendal, Elazığ IV. ve Bilecik V-VIII. Dönem Milletvekili) Ankara’dan ayrılınca yerine atanan Necati Bey (Kurtuluş, Bursa I. ve II. Dönem Milletvekili) tarafından binanın inşasına devam edilmiş olsa da savaş koşulları içerisinde tamamlanması mümkün olamamıştır. Meclis’in toplanma yeri olarak hazırlanmasına karar verildiği sırada, binanın bir odasında Fransız işgal müfrezesinin komutanı oturmakta ve giriş kapısının önünde de Fransız bayrağı çekili bulunmaktadır. Önce Fransız subayı binadan çıkarılmış, çatıya kiremitler döşenmiş, okullardan sıralar getirilmiştir. Ayrıca, toplantı salonunda oturulacak yerler düzenlenip kürsü yapılmış ve bina açılışa hazır hale getirilmiştir.247
Ali Fuat Cebesoy Millî Mücadele Hatıraları adlı eserinde Meclis binası ve burada yaşananları şu şekilde ifade etmektedir:
“Millî Meclis’in Ankara’da nerede toplanacağı ve mebusların nerede kalacakları meselesi bizi hayli meşgul ediyordu. O zamanlar mühim olan bu meselenin halli vazifesini Yirminci Kolordu üzerine almıştı. Meclis için vaktiyle Đttihat ve Terakki fırkası tarafından (C.H.P Genel Merkezi’nin eski binası) Numune Mektebi olarak yaptırılan binayı münasip görmüştük. Ancak inşaat henüz tamamlanmamıştı. Çatısının kiremitleri de döşenmemişti. Derhal faaliyete geçmiş, ikmali için kolordunun istihkam bölüğünü memur etmiştim. Đçtima salonunun tanzimi hususunda bazı mütehassıs arkadaşlar da yardımlarda bulunuyorlardı. Mebusların ikametine
244 Selek, age., C. I, s. 350-351.
245 Fahri Çoker, Türk Parlamento Tarihi: Millî Mücadele ve TBMM. I. Dönem 1919-1923, C. I,
TBMM Vakfı Yay., Ankara 1994, s. 40.
246 Naşit Hakkı Uluğ, Hemşehrimiz Atatürk, 3. bs., Türkiye Đş Bankası Kültür Yay., Ankara 1997, s.
117.
247 Çoker, (1994), s. 40; Yıldırım Yavuz, “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi Binası”, Birinci
43
Muallim Mektebi’ni (birkaç yıl evvel yanan Maarif Vekaleti binası) tahsis etmiştik. Burada da ufak tefek tamirat yapılmıştı. Mustafa Kemal Paşa ile beraber inşaatı sık sık kontrol ediyor, bir an evvel tamamlanması için çalışıyorduk.248 Meclis açılmadan evvel, mebuslar ikametlerine ayrılan Muallim Mektebi binasında veya Heyet-i Temsiliye’nin bulunduğu Ziraat Mektebi’nde toplanıyor, memleketin istikbâli hakkında görüşüyorlardı.”249
Ankara’da toplanan milletvekilleri ile 11 Nisan’da yapılan görüşmelerde Meclis’in 22 Nisan Perşembe günü açılması kararlaştırılmıştır.250 Fakat sonradan, bu açılışın kutsal bir güne rastlaması için 23 Nisan Cuma günü ve Cuma namazından sonra olmasına karar verilmiştir.251 Bunun sebebini Yunus Nadi Abalıoğlu TBMM’nin
Açılışı ve Đsyanlar adlı eserinde şu şekilde anlatır:
“Hasımlarımız bizi mağlup edebilmek için müracaat ettikleri muhtelif silahlar içinde ezcümle dine ve şeriata dahi istinat ediyorlar ve bizi şer’an asi ilan etmek hususunda çok ileri gidiyorlardı. Meşihat-ı Đslamiye makâmının fetvaları hep bu esas ve maksatla tertip edilmişti. Halife beyannamelerinde hep bu esas ve maksada istinat ediliyordu. Damat Ferit bu yoldan yürüyordu. Halbuki Ankara’da vatan ve milletin halas ve istiklali gayesi etrafında toplanan zevat din ve imandan tecerrüt etmiş kimseler değillerdi. Onların içinde hakikî din alimleri de bulunduktan başka, milletin halas ve istiklalinde elbette din ve şeriatın dahi ağyarın ayakları altında zelil ve perişan edilmekten kurtarılması hususu da vardı. Dine hizmet ve riayet bahsinde dahi en büyük hürmet mevkii elbette Ankara’da toplanan fedakarlar tarafında idi. Đngilizler ile Yunanlıların lehine milleti boğmaya, parçalatmaya, mahvetmeye alet olanların, dini ağızlarına almaları bile dünyanın en sefil alçaklığı idi. Hakikat bu merkezde iken, Đstanbul’un olanca redâeti ile Ankara aleyhine milletin mukadderatını tahrik vesilesi yapmasına karşı Ankara’nın dahi layık ve lazım olduğu veçhile mukabele etmesi zarureti hâsıl olmuştur. Bu cümleden olarak Meclis’in küşadı günü Perşembe’den Cuma’ya geçirilerek, evvela Hacı Bayram Camii’nde Cuma namazının edâsı ve oradan da o büyük cemaatle Meclis’e gidilerek, ruhanî bir hava içinde küşat merasiminin icrasına karar verilmişti.”252
248 Doğan, age., s. 58. 249 Cebesoy, age., s. 336.
250 Ali Güler, Atatürk ve Cumhuriyet, Türkar Yay., Ankara 2007, s. 113.
251 Sacit Karaibrahimoğlu, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Bilge Matbaası, Ankara 1968, s. 40. 252 Abalıoğlu, (1955), s. 27-28; Doğan, age., s. 60-61.
44
Heyet-i Temsiliye adına Mustafa Kemal’in Meclis’in açılması ile ilgili olarak vilayetlere, sancaklara, Müdafaa-i Hukuk merkezlerine, belediye reisliklerine ve kolordulara gönderdiği 21 Nisan 1920 tarihli genelge, aynı zamanda bir tören programı taşır.253 Bu genelgede ifade edilenlere göre;
23 Nisan 1920 Cuma günü, Cuma namazından sonra Büyük Millet Meclisi açılacak, yurdun kurtarılması ile ilgili çok önemli görevler yapacak. O gün milletvekilleri ile birlikte Anadolu’da Hacı Bayram Camii’nde öğle namazı kılınacak. Kur’an okunacak, namazdan sonra sancak açılıp ve Peygamber’in kutsal sakal-ı şerifi alınıp, camiden Meclis binasına gidilecektir.254
Meclis önünde dua edilecek, kurban kesilecek, askerî birlikler camiden Meclis’e kadar tören düzeni alacaklar. Bundan başka Ankara vilayetince de günün önemini vurgulamak için çalışmalar yapılacak, hatim indirilecek, Buharalı ünlü hadis bilgininin eseri Buharî okunacak, 21 Nisan’da başlanacak olan hatim indirme, Meclis’in açıldığı Cuma günü bitirilecek.255 Çalışmalar yalnız Ankara ile sınırlı kalmayacak, yurdun her köşesinde de hatim indirilecek, Buharî okunacak, Cuma günü ezandan önce minarelerde sala verilecek, hutbe okunurken halife ve padişahın kurtulması için de dua edilecek, Büyük Millet Meclisi’nin yurt ödevlerini yapmak zorunda olduğunu anlatan konuşmalar yapılacak. Halife ve padişahın, din ve devletimizin, yurdumuzun ve ulusumuzun kurtuluşu, esenliği ve bağımsızlığı için dua edilecek. Cuma namazından sonra her yerde hükümet konağına gidilecek, Meclis’in açılışından dolayı resmî kutlamalarda bulunulacak. Her yerde Cuma namazından önce mevlit de okunacak.256 Son olarak bu bildirinin bastırılıp her yerde parasız dağıtılması, duvarlara yapıştırılması ve geniş ölçüde halka duyurulması öngörülmektedir.257
Genelgede dikkat çeken husus, açılacak Meclis’in, Büyük Millet Meclisi adıyla anılmasıdır. Görüldüğü gibi genelgede, Meclis’in açılış günü, Ankara’da ve
253 Aydemir, age., C. II, s. 270; Cebesoy, age., s. 357-358; Karabekir, age., s. 616; Abalıoğlu, (1955), s.
28-29; Emin Karaca, Birinci Meclis’te Muhalifler, Altın Kitaplar Yayınevi, Đstanbul 2007, s. 20-22; Güneş, age., s. 66-67.
254 Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam, C. I, Remzi Kitabevi, Đstanbul 1983, s. 270-271; Onar, age.,
s. 84.
255Bilâl N. Şimşir, Ankara….Ankara Bir Başkent’in Doğuşu, Bilgi Yayınevi, Đstanbul 1988, s. 190-
191; HTVD, S. 14, Belge No: 363, E. U. Basımevi, Ankara 1958.
256 Đrade-i Milliye 22 Nisan 1920; Cebesoy, age., s. 357-358; Karabekir, age., s. 616; Abalıoğlu,
(1955), s. 28-29; Karaca, age., s. 20-22; Güneş, age., s. 66-67.
257 Arı Đnan, Düşünceleriyle Atatürk, SaD. : Đsmet Parmaksızoğlu, 2. bs., TTK Yay., Ankara 1991, s.
45
yurtta ne gibi törenler ve etkinlikler düzenleneceği anlatılarak, halkın dinî duyguları da harekete geçirilmiştir.258 Mustafa Kemal Paşa bu genelgeyi dönemin şartlarını dikkate alarak yayınlamıştır. Türk halkının dinî inanışlarına ve geleneklerine bağlı olduğunu çok iyi bilmekteydi.259
Yapılan çalışmalardan sonra Büyük Millet Meclisi 23 Nisan 1920 tarihinde Cuma günü saat 13:45’te açılmıştır.260 Yusuf Kemal Tengirşek Vatan Hizmeti’nde adlı kitabında halkın kendi kendini yönetme imkanı bulduğu Cumhuriyet idaresinin Meclis’in açıldığı günü başladığını yazar.261 Hakimiyet-i Milliye Gazetesi’nde de Meclis’in açılışı sırasında yapılan törenleri anlatan bir habere yer verilmiştir.262
Kılıç Ali, Kılıç Ali Hatıralarını Anlatıyor adlı kitabında Meclis’in açılışını şu şekilde anlatmaktadır; “Meclis’in açıldığı 23 Nisan Cuma günü Ankara şehri, o zamana kadar görmediği, bilmediği, alışmadığı cidden tarihî bir vakaya sahne olmuştu. Memleketin her tarafından seçilerek arka arkaya gelen mebuslarla, Đstanbul’dan kaçabilen mebuslar, bütün hükümet memurları, Ankara halkı Hacı Bayram Veli Camii’nde toplanıp Cuma namazını kıldıktan sonra o günün adet ve icabına uyarak ellerinde sancaklarla Meclis’in önüne gelmişler ve kapı önünde dualar okunduktan, kurbanlar kesildikten sonra ayetler ve hadisler yazılı sancakları