NECMETTİN ERBAKAN ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
DİN VE FELSEFE BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI
DİN SOSYOLOJİSİ BİLİM DALI
İSTANBUL VE AMMAN'DAKİ ÜNİVERSİTE
ÖĞRENCİLERİNİN DİNÎ HAYATI
HAMZA FERHAN
DOKTORA TEZİ
DANIŞMAN
PROF. DR. HAYRİ ERTEN
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
ÖZET
Bu araştırma; dünyadaki bütün toplumların hayatlarını farklı farklı etkileyen dindarlık olgusunu, iki toplumdan misal vererek alınan örneklem üzerindeki etkilerini ve durumlarını incelemektedir. Bu araştırmanın ana gayesi, İstanbul Üniversitesi’nin çeşitli fakültelerinden 657 öğrenci ile Ürdün Üniversitesi’nin aynı şekilde çeşitli fakültelerinden 398 öğrenci olmak üzere toplamda 1055 öğrenci üzerinden iki ülkedeki üniversite gençliğinin sosyo-kültürel ve dini hayatını karşılaştırmalı bir şekilde incelemeyi hedeflemektedir. Çalışmanın örneklemleri farklı ülkelerden alınmakla; dindarlık olgusunun, ayrı tarih geçmişi ile farklı sosyal kurumlara sahip olması ve son zamanlarda modernleşmeden farklı bir şekilde etkilenmiş olması incelenmektedir. Bu nicel araştırmanın verilerinin analizinde, standart sapma, Mann Whitney-U testi, Kruskal Wallis-H testi ve korelasyon analizi teknikleri kullanılmış, SPSS paket programı yardımıyla bilgisayar ortamında işlenmiştir.
Araştırma, giriş ve üç bölümden meydana gelmekte; giriş bölümü, araştırmanın konusu ve problemi, amacı ve önemi, hipotezleri, sınırlılıkları, veri toplama ve değerlendirme, örneklem ve araştırma modeli kısımlarından oluşmaktadır. Araştırmanın sonuçları, her örneklemin farklı şartlar altında yaşamasının dindarlık olgusu üzerinde anlamlı bir şekilde farklar yaratmış olması neticesini vermiştir. Söz konusu bu şartların en önemlisi siyasal hayatın koşulları ve dolayısıyla bundan doğan toplumun kurumlar üzerindeki çeşitli etkilerinin farklılaşması ve modernleşmenin tezahürlerinin de farklı bir şekilde ortaya çıkmasıdır.
Anahtar kelimeler: Dini Hayat, Dindarlık, Modernleşme, Üniversite Gençliği.
Ö
ğre
ncini
n
Adı Soyadı HAMZA FERHAN
Numarası 078102063003
Ana Bilim / Bilim Dalı DİN VE FELSEFE BİLİMLERİ/ DİN SOSYOLOJİSİ Programı
Tezli Yüksek Lisans
Doktora X
Tez Danışmanı Prof. Dr. Hayri Erten
Tezin Adı
İSTANBUL VE AMMAN'DAKİ ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN DİNÎ HAYATI
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü
ABSTRACT
This work examines the phenomenon of religiosity, which affects the lives of all the societies of the world differently, the effects and situations on the sample taken from two communities. The main aim of this research is to examine the socio-cultural and religious life of university youth in two countries with a total of 1055 students comparetively, including 657 students from various faculties of Istanbul University and 398 students from various faculties of Jordan University. With the study samples being taken from different countries; the phenomenon of religiosity, having a different history and different social institutions, and being influenced differently by modernization in recent times are examined.
In the analysis of the data of this quantitative research, standard deviation, Mann Whitney-U test, Kruskal Wallis-H test and correlation analysis techniques were used and processed in computer environment with the help of SPSS package program.
The research consists of introduction and three parts; introduction part consists of the subject and problem of the research, its purpose and importance, assumptions, limitations, data collection and evaluation, sample and research model.
According to our analysis, each sample living under different conditions made a significant difference on the phenomenon of religiousness. The most important of these conditions are the political life and therefore the diverse effects of society arising from on different institutions, and the manifestations of modernization in a different way for each country.
Keywords: Religious Life, Religiosity, Modernization, University Youth
Aut
ho
r’
s
Name and Surname HAMZA FERHAN Student Number 078102063003
Department DİN VE FELSEFE BİLİMLERİ/ DİN SOSYOLOJİSİ
Study Programme
Master’s Degree (M.A.) Doctoral Degree (Ph.D.) X Supervisor Prof. Dr. Hayri Erten
Title of the Thesis/Dissertation
RELIGIOUS LIFE OF UNIVERSITY STUDENTS IN ISTANBUL AND AMMAN
İçindekiler
Kısaltmalar ... xvii ÖNSÖZ ...xviii GİRİŞ ... 1 A. Konu ve Problem ... 1 B. Amaç ve Önem ... 3 C. Hipotezler ... 4 D. Sınırlılıklar ... 6E. Veri Toplama ve Değerlendirme ... 6
F. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi ... 7
G. Araştırma Modeli... 8
BİRİNCİ BÖLÜM ... 10
TEMEL KAVRAMLAR VE LİTERATÜR ... 10
1.1. Üniversite ve Gençlik ... 10
1.1.1. Üniversite ve Gençlik Kavramları ... 10
1.1.2. Üniversite Gençliği ... 13
1.1.3. Gençlik Döneminde Dindarlığın Durumu ... 14
2.1 . Dindarlığın Tanımı ... 16
1.3. Dindarlığın Boyutları ... 17
1.3.1. İnanç Boyutu ... 19
1.3.2. İbadet Boyutu ... 20
1.3.3. Tecrübe- Duygu Boyutu ... 21
1.3.4. Bilgi Boyutu ... 22
1.3.5. Etkileme-Davranış Boyutu ... 22
1.4. Dindarlık ile Modernleşme İlişkisi ... 23
1.5. Literatür ... 29
İKİNCİ BÖLÜM ... 33
TÜRKİYE VE ÜRDÜN'DE SOSYO-KÜLTÜREL YAPI VE DİNÎ HAYAT ... 33
2.2. Ürdün’de Sosyo-kültürel Yapı ve Dinî Hayat ... 43
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ... 50
ARAŞTIRMANIN BULGULARI VE DEĞERLENDİRİLMESİ ... 50
3.1. Örneklemin nitelikleri, Geçerliliği, Güvenirliği ve Bazı Bulguları ... 50
3.1.1. Anketin Soruları ve Dindarlık ile Alakalı Soruların Güvenilirliği ve Geçerliliği 57 3.2.1. Genel Dindarlık Profili ... 61
3.1.3. Dindarlık ile Sosyo-demografik Değişkenler ... 62
3.2.3.2. Dindarlık ile Cinsiyet İlişkisi ... 62
3.1.1.2. Sosyal Çevre ... 65
3.1.3.3. Dindarlık ve Fakülte İlişkisi ... 68
3.1.3.4. Ebeveynin Eğitim Durumu ... 74
3.1.3.5. Dindarlık ile Sosyo-Ekonomik Durum İlişkisi ... 81
3.2. Araştırmanın Anketi ile İnanç Boyutu ile İlgili Bulguları ... 86
3.2.1. Allah İnancı: ... 86
3.2.2. Kutsal Kitap Olan Kur’an-ı Kerim’in Geçerliliğine İnanç ... 92
3.2.3. Peygamber İnancı ... 94
3.2.4. Kıyamet İnancı ... 96
3.3. Araştırmanın İbadet Boyutu ile İlgili Bulguları ... 101
3.3.1. İbadet- İnanç İlişkisi ... 101
3.3.2. Namaz Kılma ... 103
3.3.3. Cemaatle Namaz Kılmak ... 106
3.3.4. Oruç Tutmak ... 108
3.3.5. Sadaka Vermek ... 110
3.3.6. Dua Etmek ... 112
3.4. Araştırmanın Dini Duygusal Boyutu ile İlgili Bulguları ... 115
3.4.1. Din ve Anlam Arayışı ... 115
3.4.2. Ölüm Karşısında Dinin Güvenliği ... 117
3.5. Araştırmanın Dinî Bilgi Boyutu ile İlgili Bulguları ... 120
3.5.1. Dini Bilgi Yeterliliği ... 120
3.5.3
. İletişim Araçlarını Kullanırken Dini İçeriği Aramak 123
3.5.4. Dini Kitapları Okumak ... 124
3.6. Sosyo-kültürel Hayat ve Din İlişkisi ... 126
3.6.3 . ... Hoşgörü 126 3.6.2. Toplumsal Yaşamda Cinsiyet ve Din ... 130
3.6.1.2. Eş Seçiminde Dindarlığı Aramak ... 130
3.6.2.2. Kadının Kocasına İtaat Etmesi ... 132
3.6.2.3. Kadının Evin Dışında Çalışması ... 134
3.6.2.4. Kadının Giyinmesi ... 137
3.7. Din İle Siyaset İlişkisi ... 139
3.7.1. Din Devlet Yönetimine Müdahale Etmesi ... 139
3.7.2. Seçimler İle Din ... 143
3.8. Dinî Gruplar ... 145
3.8.1. Dini Grupların Önemi ... 145
3.8.2. Tarikatlara Bakış ... 147
3.9. Dinî Yasaklardan Sakınma ... 149
3.9.1. Alkol Kullanma ... 149
3.9.2. Faiz yemek ... 153
3.10. Karar Vermede Dine Uymak ... 155
3.11. Dini Tebliğ Sorumluluğu ... 157
SONUÇ ... 160
KAYNAKÇA ... 168
İNTERNET ADRESLERİ ... 175
EKLER ... 178
ANKET FORMU (TÜRKÇE) ... 178
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1: Örneklemin Üniversiteye Göre Dağılım ... 50
Tablo 2: Örneklemin Cinsiyet Dağılımı ... 51
Tablo 3: Örneklemin Üniversiteye Göre Cinsiyet Dağılımı ... 51
Tablo 4: Örneklemin Sosyal Çevreye Göre Dağılımı ... 52
Tablo 5: Örneklemin Üniversiteye Göre Sosyal Çevre Dağılımı ... 52
Tablo 6: Örneklemin Üniversiteye Göre Fakülte Dağılımı... 52
Tablo 7: Örneklemin Annenin Eğitim Durumuna Göre Dağılımı ... 53
Tablo 8: Örneklemin Üniversiteye Göre Annenin Öğrenim Durumunun Dağılımı .... 53
Tablo 9: Örneklemin Babanın Öğrenim Durumuna Göre Dağılımı ... 53
Tablo 10: Örneklemin Üniversiteye Göre Babanın Öğrenim Durumunun Dağılımı .. 53
Tablo 11:Örneklemin Ailenin Aylık Gelire Göre Dağılımı ... 54
Tablo 12: Örneklemin Üniversiteye Göre Ailenin Aylık Gelir Durumu Dağılımı ... 55
Tablo 13:Örneklemin Alınan Din Eğitimini Nereden Aldığı ile İlgili Dağılımı ... 55
Tablo 14:Örneklemin Üniversiteye Göre Alınan Din Eğitiminin Durumu Dağılımı .. 56
Tablo 15: Dini Hayat Anketin Güvenirlik Testi Sonucu ... 58
Tablo 16: Dini Hayat ile İlgili Soruların Güvenirlik Testi Sonucu ... 58
Tablo 17: Güvenilirlik (İç Tutarlılık) Analizinin Sonuçları ... 59
Tablo 18: Dindarlık ile İlgili Soruların Faktör Analizinin Sonuçları ... 60
Tablo 19: Üniversiteye Göre Dinarlık Toplam Puanların Karşılaştırması ... 61
Tablo 20: Örneklemin Cinsiyet ile Dindarlık İlişkinin Karşılaştırması ... 63
Tablo 21: İstanbul Üniversitesi Öğrencilerinin Cinsiyet ile Dindarlık Karşılaştırması ... 63
Tablo 22: Ürdün Üniversitesi Öğrencilerinin Cinsiyet ile Dindarlık Karşılaştırması .. 63
Tablo 24: İstanbul Üniversitesi Öğrencilerinin Sosyal Çevreleriyle Dindarlıklarının Karşılaştırması ... 66
Tablo 25: Ürdün Üniversitesi Öğrencilerinin Sosyal Çevreleriyle Dindarlıklarının Karşılaştırması ... 66
Tablo 26: Örneklemin Fakültelere Göre Dindarlık Düzeyi Karşılaştırması ... 69 Tablo 27: Örneklemin Fakültelere Göre İnanç-Duygu Boyutu Karşılaştırması ... 69 Tablo 28: Örneklemin Fakültelere Göre İbadet-Bilgi-Etki Boyutu Karşılaştırması .... 70 Tablo 29: İstanbul Üniversitesi Öğrencilerinin Fakültelere Göre Dindarlık Düzeyi Karşılaştırması ... 70
Tablo 30: İstanbul Üniversitesi Öğrencilerinin Fakültelere Göre İnanç-Duygu Boyutu Karşılaştırması ... 71
Tablo 31: İstanbul Üniversitesi Öğrencilerinin Fakültelere Göre İbadet-Bilgi-Etki Boyutu Karşılaştırması... 71
Tablo 32: Ürdün Üniversitesi Öğrencilerinin Fakültelere Göre Dindarlık Düzeyi Karşılaştırması ... 71
Tablo 33: Ürdün Üniversitesi Öğrencilerinin Fakültelere Göre İnanç-Duygu Boyutunun Karşılaştırması... 72
Tablo 34: Ürdün Üniversitesi Öğrencilerinin Fakültelere Göre İbadet-Bilgi-Etki Boyutunun Karşılaştırması... 72
Tablo 35: Örneklemin Annelerin Eğitim Düzeyine Göre Dindarlık Düzeylerinin Karşılaştırması ... 75
Tablo 36: Örneklemin Annelerinin Eğitim Düzeyine Göre İnanç-Duygu Boyutu Karşılaştırması ... 75
Tablo 37: Örneklemin Annelerinin Eğitim Düzeyine Göre İbadet-Bilgi-Etki Boyutu Karşılaştırması ... 75
Tablo 38: İstanbul Üniversitesi Örneklemin Annelerinin Eğitim Düzeyine Göre Dindarlık Düzeylerinin Karşılaştırması ... 76
Tablo 39: İstanbul Üniversitesi Örneklemin Annelerinin Eğitim Durumu ile İnanç-Duygu Boyutu Karşılaştırması ... 76 Tablo 40: İstanbul Üniversitesi Örneklemin Annelerinin Eğitim Durumu ile İbadet-Bilgi-Etki Boyutu Karşılaştırması... 76 Tablo 41: Ürdün Üniversitesi Örneklemin Annelerinin Eğitim Düzeyine Göre Dindarlık Düzeylerinin Karşılaştırması”- cMann-Whitney *p<0,05 **p<0,001 ... 76
Tablo 42: Ürdün Üniversitesi Örneklemin Annelerinin Eğitim Durumu ile İnanç-Duygu Boyutu Karşılaştırması ... 77 Tablo 43: Ürdün Üniversitesi Örneklemin Annelerinin Eğitim Durumu ile İbadet-Bilgi-Etki Boyutu Karşılaştırması... 77 Tablo 44: Örneklemin Babanın Eğitim Durumu Değişkenine Göre Genel Dindarlık Karşılaştırması ... 78
Tablo 45: Örneklemin Babanın Eğitim Düzeyine Göre İnanç-Duygu Boyutu Karşılaştırması ... 78
Tablo 46: Örneklemin Babanın Eğitim Düzeyine Göre İbadet-Bilgi-Etki Boyutu Karşılaştırması ... 78
Tablo 47: İstanbul Üniversitesi Örneklemin Babanın Eğitim Düzeyine Göre Genel Dindarlık Karşılaştırması ... 78
Tablo 48: İstanbul Üniversitesi Örneklemin Babanın Eğitim Düzeyine Göre İnanç-Duygu Boyutu Karşılaştırması ... 79 Tablo 49: İstanbul Üniversitesi Örneklemin Babanın Eğitim Düzeyine Göre İbadet-Bilgi-Etki Boyutu Karşılaştırması... 79 Tablo 50: Ürdün Üniversitesi Örneklemin Babanın Eğitim Düzeyine Göre Genel Dindarlık Karşılaştırması ... 79
Tablo 51: Ürdün Üniversitesi Örneklemin Babanın Eğitim Düzeyine Göre İnanç-Duygu Boyutu Karşılaştırması ... 79 Tablo 52: Ürdün Üniversitesi Örneklemin Babanın Eğitim Düzeyine Göre İbadet-Bilgi-Etki Boyutu Karşılaştırması... 80 Tablo 53: Örneklemin Gelir Durumuna Göre Dindarlık Karşılaştırması ... 81
Tablo 54: Örneklemin Gelir Durumuna Göre İnanç-Duygu Boyutu Karşılaştırması .. 81
Tablo 55: Örneklemin Gelir Durumuna Göre İbadet-Bilgi-Etki Boyutu Karşılaştırması ... 82
Tablo 56: İstanbul Üniversitesi Örneklemi Aylık Gelir Durumu ile Genel Dindarlık Karşılaştırması ... 82
Tablo 57: İstanbul Üniversitesi Örneklemi Aylık Gelir Durumu ile İnanç-Duygu Boyutu Karşılaştırması... 82
Tablo 58: İstanbul Üniversitesi Örneklemi Aylık Gelir Durumu ile İbadet-Bilgi-Etki Boyutu Karşılaştırması... 83
Tablo 59: Ürdün Üniversitesi Örneklemi Aylık Gelir Durumu ile Genel Dindarlık Toplamı Karşılaştırması ... 83
Tablo 60: Ürdün Üniversitesi Örneklemi Aylık Gelir Durumu ile İnanç-Duygu Boyutu Karşılaştırması... 83
Tablo 61: Ürdün Üniversitesi Örneklemi Aylık Gelir Durumu ile İbadet-Bilgi-Etki Boyutu Karşılaştırması... 84
Tablo 62: Örneklemin Allah İnancı Dağılımı ... 87
Tablo 63: Örneklemin Kur’an-ı Kerim’in Geçerliliğine Dair İnanç Dağılımı ... 92
Tablo 64: Örneklemin Kur’anı Kerim’in Geçerliliğine Dair İnanç Mann WhitneyU -Testi... 94
Tablo 65: Örneklemin Hz. Muhammd'e İnançlarıyla ilgili Dağılımı ... 95
Tablo 66: Örneklemin Hz. Muhammed’e İnanç Mann Whitney-U -Testi ... 96
Tablo 67: Örneklemin Kıyamet Günü İnancı Karşılaştırması ... 97
Tablo 68: TürkiyeÜrdün Örneklemleri Kıyamet Gününe İnanç Mann WhitneyU -Testi... 98
Tablo 69: Türkiye-Ürdün Örneklemleri Cennet ve Cehenneme İnanç Dağılımı ... 99
Tablo 70: Örneklemin Cennet ve Cehenneme İnançlarıyla ilgili Mann WhitneyU -Testi... 100
Tablo 72: Türkiye-Ürdün Örneklemleri İbadetin Gerekliliğine İnanç Mann Whitney-U
-Testi ... 102
Tablo 73: Örneklemin Namaz Kılma Dağılımı ... 104
Tablo 74: Türkiye-Ürdün Örneklemleri Namaz Kılma Mann Whitney-U -Testi ... 106
Tablo 75: Türkiye-Ürdün Örneklemleri Cemaatle Namaz Kılma Dağılımı ... 107
Tablo 76: TürkiyeÜrdün Örneklemleri Cemaatle Namaz Kılma Mann WhitneyU -testi ... 107
Tablo 77: Türkiye-Ürdün Örneklemleri Oruç Tutma Dağılımı ... 108
Tablo 78: Türkiye-Ürdün Örneklemleri Oruç Tutma Mann Whitney-U -Testi ... 110
Tablo 79: Türkiye-Ürdün Örneklemleri Sadaka Verme Dağılımı ... 111
Tablo 80: TürkiyeÜrdün Örneklemleri Sadaka Vermek ile İlgili Mann WhitneyU -testi ... 112
Tablo 81: Türkiye-Ürdün Örneklemleri Dua Etme Dağılımı ... 113
Tablo 82: Türkiye-Ürdün Örneklemleri Dua Etme Mann Whitney-U –Testi ... 114
Tablo 83: Türkiye-Ürdün Örneklemleri Dinin Hayata Gaye ve Anlam Kazandırma Dağılımı ... 115
Tablo 84: Türkiye-Ürdün Örneklemleri Dinin Hayata Gaye ve Anlam Kazandırma Mann Whitney-U -testi ... 117
Tablo 85: Türkiye-Ürdün Örneklemleri Dinin Ölüme Karşı Verdiği Güven Duygusu Dağılımı ... 118
Tablo 86: Türkiye-Ürdün Örneklemleri “Dinin Ölüme Karşı Verdiği Güven Duygusu” Mann Whitney-U -testi ... 119
Tablo 87: Örneklemin İbadetlerini Sağlıklı Şekilde Yerine Getirmeleri ile İlgili Bilgi Düzeylerine Dair Kanaatlerinin Dağılımı ... 120
Tablo 88: Örneklemin İbadetlerini Sağlıklı Şekilde Yerine Getirmeleri ile İlgili Bilgi Düzeylerine Dair Kanaatlerinin Mann Whitney-U -testi ... 121
Tablo 89: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde Kur’an-ı Kerim’in Okuma Sıklığı Dağılımı ... 122
Tablo 90: Türkiye- Ürdün Örneklemlerin Kur’an-ı Kerim’in Okuma Sıklığı Mann Whitney-U -testi... 123
Tablo 91: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde İletişim Araçlarını Kullanırken Dini İçeriği Aramak Dağılımı ... 123
Tablo 92: Türkiye- Ürdün Örneklemlerin İletişim Araçlarını Kullanırken Dini İçeriği Aramak Mann Whitney-U -testi ... 124
Tablo 93: Türkiye- Ürdün Örneklemlerin Dini Kitapları Okumak Dağılımı ... 124 Tablo 94: Türkiye-Ürdün Örneklemleri Gayri Müslimlere Dini Bakışı Dağılımı ... 127 Tablo 95: Türkiye-Ürdün Örneklemleri Gayri Müslimlerin Dini Durumuna Bakışı Mann Whitney-U -testi ... 127
Tablo 96: Türkiye-Ürdün Örneklemlerinde Arkadaş Seçiminde Dindarlığa Bakış Dağılımı ... 128
Tablo 97: Türkiye-Ürdün Örneklemleri Arkadaş Seçiminde Dindarlığı Aramak Mann Whitney-U -testi... 129
Tablo 98: Türkiye-Ürdün Örneklemlerinde Eş Seçiminde Dindarlığı Aramanın Dağılımı ... 130
Tablo 99: Türkiye-Ürdün Örneklemlerinde Eş Seçiminde Dindarlığı Aramak Mann Whitney-U -testi... 132
Tablo 100: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde Kadının Kocasına İtaat Etmesine Dair Öğrencilerin Görüş Dağılımı ... 133
Tablo 101: Türkiye- Ürdün Örneklemlerin Kadının Kocasına İtaat Etmesine Dair Öğrencilerin Görüşlerinin Dağılımı Mann Whitney-U -testi ... 134
Tablo 102: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde Kadının Evin Dışında Çalışmasına Dair Öğrencilerin Görüşlerinin Dağılımı ... 136
Tablo 103: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde Kadının Evin Dışında Çalışmasına Dair Öğrencilerin Görüşlerinin Mann Whitney-U -testi ... 137
Tablo 104: Türkiye-Ürdün Örneklemlerinde Kadının Özgürce Giyinmesi Sorusuna Öğrencilerin Verdiği Yanıtların Dağılımı ... 138
Tablo 105: Türkiye- Ürdün Örneklemlerin Kadının Özgürce Giyinmesine Dair Öğrencilerin Görüşlerinin Mann Whitney-U -testi ... 138
Tablo 106: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde Devletin Şeriata Göre Yönetilmesi Görüşü Hakkında Öğrencilerin Görüşlerinin Dağılımı ... 140
Tablo 107: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde Devletin Şeriata Göre Yöneltmesi Konusundaki Öğrencilerin Görüşlerinin Mann Whitney-U -testi ... 142
Tablo 108: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde Seçimlerde Adayın Dindarlığının Öğrenciler Üzerindeki Etkinliği Dağılımı ... 143
Tablo 109: Türkiye- Ürdün Örneklemlerin Seçimlerde Adayın Dindarlığının Öğrenciler Üzerindeki Etkinliği Mann Whitney-U -testi ... 144
Tablo 110: Türkiye-Ürdün Örneklemlerinde Dini Grupların Dini Yaşamda Zaruretine Dair Görüşlerin Dağılımı ... 146
Tablo 111: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde Dini Grupların Dini Yaşamda Zaruretine görüşlerin Mann Whitney-U -testi ... 146
Tablo 112: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde Sufili Tarikatlara karşı görüşlerin Dağılımı ... 148
Tablo 113: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde Sufili Tarikatların Din Anlayışına Zarar Verdiğine Dair Görüşlerin Mann Whitney-U -testi ... 149
Tablo 114: Türkiye- Ürdün Örneklemlerin Alkol Kullanma Dağılımı ... 150 Tablo 115: Türkiye- Ürdün Örneklemlerin Alkol Kullanma Mann Whitney-U -testi ... 152 Tablo 116: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde Faize Karşı Tutumlarının Dağılımı ... 153 Tablo 117: Türkiye- Ürdün Örneklemlerin Faize Karşı Tutumlarının Mann Whitney-U -testi ... 154 Tablo 118: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde Karar Verirken Dine Uymasına Göre Tutumlarının Dağılımı ... 155
Tablo 119: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde Karar Verirken Dine Uymasına Göre Tutumlarının Mann Whitney-U -testi ... 156
Tablo 120: Örneklemin Dini Savunma ve Tebliğ Etme Tutumlarının Dağılımı ... 157 Tablo 121: Türkiye- Ürdün Örneklemlerinde Dini Savunma ve Tebliğ Etme Mann Whitney-U -testi... 158
Kısaltmalar
a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale bknz : Bakınız
Çev. : Çeviren Der. : Derleyen Ed. : Editör
FETÖ : Fethullahçı terör örgütü İHL : İmam Hatip Lisesi İ.Ü : İstanbul Üniversitesi Ü.Ü. Ürdün Üniversitesi s. : Sayfa
ss. : Sayfalar Yay. : Yayınevi
ÖNSÖZ
Dindarlık olgusu, hem fertlerin ve toplumların hem de devletlerin genel gidişatında kritik bir rol oynamakta ve bazı dönüm noktalarında belirleyici olmaktadır. Buradan hareketle, dindarlık olgusunu bütün boyutlarıyla araştırmak yaşadığımız hayatı anlamak ve açıklamak adına son derece önemlidir diyebiliriz. Öte yandan dindarlık canlı, dolayısıyla değişime açık bir olgudur. Bu nedenle diğer olgu ve kurumları etkilemekte, aynı zamanda kendisi de bunlardan etkilenmektedir.
Ürdün ve Türkiye’deki ünversite öğrencilerinin, aynı dine mensup olmalarına karşın, dindarlık düzeyleri ve dinî hayat pratikleri arasındaki farkların nedenlerini incelediğim bu tezde beni bu araştırmayı yapmaya yönelten farktörlerin başında her iki ülkede de uzun süre yaşamış olmam geliyor kuşkusuz. Zannediyorum insan yetiştiği kültürden ayrılıp başka bir tecrübeyle tanıştığında, gördüklerini karşılaştırmalı bir biçimde sorgulama ve farklılıkların nedenlerini tespit konusunda ciddi bir merak duygusu uyanıyor. Bu süreçte benim zihnimde şu tür soruları canlanıyordu: Acaba Türkiye ile Ürdün’deki dinî hayatın çeşitli tezahürleri üzerinde hangi unsurlar ne tür etkilerde bulunmakta ve bu durum ilgili bağlamlarda nasıl bir farklılaşmaya sebep olmaktadır? Bu nedenle iki ülkedeki dinî ve sosyal hayatı araştırmak, üzerinde yoğunlaşacağım konuların başında geliyordu. Her iki ülkede de uzun müddet yaşamış olmam, hipotezlerimi ve ankette önemli gördüğüm noktaları tayin etme konusunda bana yardımcı oldu.
Böyle geniş bir sahayı kuşatan bir konunun, tek bir çalışma ile değil çok sayıda ve farklı çalışmalarla ele alınması gerektiği açıktır. Bununla birlikte umulur ki bu tez çalışması, bundan sonra yapılacak araştırmalar için hem ışık tutacak hem de karşılaşılması muhtemel zorlukların bir kısmını gidermiş olacaktır.
Araştırma coğrafi bakımdan İstanbul ve Amman şehirleri, demografik bakımdan ise üniversite öğrencileri ile sınırlandırılmıştır. Bu çerçevede İstanbul ve Ürdün Üniversiteleri, her iki şehirdeki durumu temsil açısından ideal birer seçenek olarak görülmüştür.
Tez giriş ve üç ana bölümden oluşmaktadır. Girişte araştırmanın konusuna, hipotezine, problemine, amaç ve önemine, hipotezlerine, sınırlılıklarına, veri toplama araçlarına ve tezde izlenen yönteme yer verilmiştir. Birinci bölüm temel kavramlara tahsis edilmiştir. Tezin bu bölümünde üniversite, gençlik, dindarlığın boyutları gibi önemli
kavramlar ve ilgili literatür hakkında bilgi verilmiştir. İkinci bölümde Türkiye ve Ürdün'deki kültürel ve dinî hayat hakkında özet sunulmuştur. Üçüncü bölümde araştırmanın bulgularına ve yorumlarına yer verilmiştir. Çalışmanın sonunda ise araştırmadan elde edilen sonuçlara yer verilmiştir.
Tezin her aşamasında beni destekleyip yardımcı olan danışman hocam Prof. Dr. Hayri Erten’e teşekkür borçluyum. Eleştiri ve değerlendirmeleri ufkumu açtı. Tez jürisinde yer alan hocalarım Prof. Dr. Mehmet Akgül ve Doç. Dr. Mehmet Birekul çeşitli yönlendirme ve tavsiyelerde bulundular. Kendilerine müteşekkirim. Ayrıca araştırmanın son halini almasında büyük emekleri geçen Prof. Dr. Ali Ayten ve Prof. Dr. Mustafa Tekin hocalarıma teşekkür ederim. Tezi hem dil ve üslûp bakımından okuyup kontrol eden hem de teknik bakımdan destek olan diğer hocalarıma ve bütün arkadaşlarıma minnettarım.
Hamza Ferhan İstanbul
GİRİŞ
A. Konu ve Problem
Araştırmanın konusu, Amman ve İstanbul’da öğrenim gören üniversite öğrencilerinden seçilecek örnek bir gruptan yola çıkarak, gençlerin dinî inanç, tutum ve davranışlarının belirlenmesi, dinî hayata yönelik tutumlarının nasıl bir farklılaşma gösterdiğinin tespit edilmesi, dinî hayatın sosyal sistem içindeki yeri ve öneminin ortaya konulmasıdır. Böyle bir çalışma ile İstanbul'da ve Amman’da yaşayan gençlerin toplumsal hayatını mukayese etmiş olacağız.
Dindarlık olgusunu derinlikli bir biçimde anlamak için tezahür ettiği ortamı nasıl etkilediği ve etkilendiğini, aynı zamanda muhtelif çevrelerdeki dindarlık olguları arasındaki farkları incelemek gerekmektedir. Bu bağlamda neredeyse her ülkenin kendine has bir dini hayatı olmasına rağmen ülkeler bazında bu tarz karşılaştırmalı çalışmalar yok denecek kadar azdır. İki farklı ülkedeki dini hayatı ve dindarlığı çeşitli boyutlarıyla ve aynı teknikleri kullanarak tasvir ve tahlil eden herhangi bir araştırmaya en azından Türkçe ve Arapça literatürde rastlamadık.
Söz konusu karşılaştırmalı bakış açısından hareketle bu çalışmada, dindarlık olgusunun bir ülkeden başka bir ülkeye intikal ettiğinde nasıl farklılaştığı, bu farklılaşmanın hangi sebeplerden kaynaklandığı ve ne tür sonuçları olduğu gibi sorulara cevap aranacaktır.
Aile, ekonomi, siyaset, hukuk ve eğitim gibi farklı toplumsal kurumlar karşılıklı olarak birbirini etkiler. Bu nedenle söz konusu kurumlarda meydana gelen herhangi bir değişim diğerlerinde de değişime sebep olmaktadır. Bu kurumlar aynı zamanda din olgusu ile de doğrudan etkileşim halindedir. Dolayısıyla dini hayat ile aralarında karşılıklı ve sürekli bir etkileme ve etkilenme ilişkisi vardır. Öte yandan hem dini hayat hem de söz konusu toplumsal kurumlar ülkeden ülkeye farklılık arz eder. Bu bağlamda bu araştırma, dini hayatın iki farklı ülkedeki durumunu tasvir edip bu farklılığın nedenlerini izah ederken iki ülkedeki toplumsal müesseselerin farklılaşmasının bu değişiklikte ne derece rol oynadığını da ortaya koymayı amaçlamaktadır.
Öte yandan bahsi geçen kurumlar dışında özellikle son iki asırda dindarlık olgusunu etkileyen en önemli unsurların başında Batılı modernleşme gelmektedir. Modernleşme özü
itibariyle maddi nitelikli ve dünya hayatıyla sınırlı olduğundan insanın manevi, ruhi ve mistik yönlerine vurgu yapan dindarlık olgusuyla çatışmalar yaşamaktadır. Modernleşme ve beraberinde yaygınlaşan sekülerleşme, dinin kurumsal etkinliğini ve yetki gücünü kaybettiğini, bu nedenle sadece bireylerin özel yaşamıyla sınırlı kalabileceği fikrine dayanır.1 Tarihsel gelişim sürecine bakıldığında sekülerizmin Türkiye'de hem siyasi hem de toplumsal açıdan Ürdün’e göre daha fazla benimsendiği görülmektedir. Peki sekülerizim konusundaki bu farklılık iki ülkedeki dindarlık olgusu üzerinde nasıl bir etki oluşturmaktadır? Bu araştırmada, iki toplumun kurumlarına farklı şekillerde ve düzeylerde tesir eden sekülerleşme ve modernleşme olgularının Türk ve Ürdün toplumları üzerindeki etki farklılığı da hesaba katılacaktır. Böylece, makro düzeyde sekülerleşme ile ilgili araştırmalar, Müslüman toplumlardaki dindarlık ilişkisini tespit etmek için bu çalışmanın bulgularından yararlanabilir.
Bu araştırmada incelenen guruplar arasında sekülerleşme konusunda farklılıklar bulunduğundan karşılaştırmalı bir bakış açısı bize Müslüman toplumlardaki dinarlık ile sekülerleşme olgusu arasındaki ilişkiye dair bazı sonuçlar ortaya koyacaktır.
Araştırma boyunca üstesinden gelmekte zorlandığım bazı hususlar oldu. Bunların başında anket uygulamamıza izin veren fakültelerin sayıca az olması gelmektedir. Öte yandan ilgili fakültelerde ders veren hocalardan da ayrıca izin alınması gerekmiştir. Her ne kadar çalışmamıza destek olan öğretim üyesi sayısı çok olmasa da netice itibariyle anket uygulamasında istenen öğrenci sayısına ulaşılmıştır.
Yukarıda kısaca ifade edilen hususlar çerçevesinde iki toplumdaki üniversite öğrencilerinin dini hayatını karşılaştıran bu çalışmanın temel problemleri şu sorular ekseninde ifade edilebilir: Türkiye'nin en kozmopolit ve köklü kurumlarından olan İstanbul Üniversitesi’nde eğitim gören gençlerin dinî hayatı nasıl bir tablo çizmektedir? Buna mukabil Ürdün’ün başkenti Amman’daki en büyük ve en köklü üniversite olan Ürdün Üniversitesi’nin öğrencileri nasıl bir dinî hayata sahiptir? Türkiye ve Ürdün'deki üniversite gençliği dinî hayat bakımından ne tür benzerlik ve farklılıklar gösterir? Şayet farklılıklar var ise bu farklılıkların sebepleri nelerdir? İki ülke arasındaki dini eğitim kurumlarının farklılaşması gençlerin dindarlığında ne tür değişimler meydana getirmiştir? Bu ve benzeri soruların temelinde yer alan tezin ana meselesi ise şudur: Dindarlık olgusu, aynı dine mensup iki toplum arasında ne tür değişiklikler göstermektedir ve bu değişiklikler hangi faktörlere dayalı olarak açılanabilir?
B. Amaç ve Önem
Araştırmanın temel amacı, çoğunluğu Müslüman iki ülkenin üniversite öğrencileri arasında dinî hayat bakımından bir karşılaştırma yaparak siyasal, ekonomik, sosyo-kültürel vb. faktörlerin gençlerin dinî hayatı üzerindeki etkilerini tespit etmektir.
Araştırmada ele alınan ve bir yönüyle toplumun geleceğini teşkil eden üniversite gençliği esasen yeni gelişmelerden, yeni düşünce ve ideolojilerden en fazla etkilenen kesimdir. Ayrıca genel olarak üniversite ortamı öğrencilerin dini inanç, tutum ve davranışlarında önemli, bazen de köklü değişimlere sebep olabilmektedir. Dolayısıyla bu tarz araştırmalar, daha sağlıklı bir gelecek adına, üniversite öğrencilerinin dinî durumlarını ve karşılaştıkları dini problemleri tespit bakımından zaruridir. Araştırmanın sonunda elde edilen çıkarımlar doğrultusunda her iki ülke gençliği hakkında değerlendirmeler yer alacaktır.
Bugüne kadar dindarlık ve dinî hayatla ilgili Türkiye ve Ürdün’de bazı çalışmalar yapılmış olmasına karşın, dindarlık veya dinî hayat gibi meseleleri işleyen ve iki ülkedeki durumu karşılaştırmalı bir biçimde ele alan herhangi bir araştırma bulunmamaktadır. Dolayısıyla tezin en önemli yönü, toplumsal şartlar ile dini hayat arasındaki çift yönlü etkileşimi farklı ülkeler bağlamında göstererek din sosyolojisi literatürüne katkı sağlamasıdır. Ayrıca tez, dinin yakın ama farklı ortamlarda aldığı formları ve bu formlar arasında görülen farklılıklara neden olan çeşitli sebepleri göstermesi açısından faydalı bir çalışma olacağını düşünüyoruz.
Bu araştırmanın ülkeler arasında karşılaştırmalı din sosyolojisi bakımından ileride yapılacak çalışmalara katkı sağlaması umulabilir. Neticede bu tarz araştırmalar yapılmaya devam edildikçe makro düzeyde çeşitli toplumlar arasında karşılaştırmalar yapabilme imkanı oluşacak ve aynı zamanda dindarlığa etki eden faktörleri uluslararası düzeyde sınamak için önemli bulgular ortaya çıkacaktır.
Araştırmanın diğer hedefleri ise cinsiyet, yaş, medenî hal, sosyo-ekonomik durum gibi değişken faktörlerin iki ülke öğrencilerinin dini hayatları üzerindeki etkilerini tespit etmek ve sosyal kurumlardaki değişimin neticede elde edilen bulguların farklılaşmasındaki rolünü ortaya koymaktır.
C. Hipotezler
Tezde bağımlı değişken olarak dindarlık, bağımsız değişken olarak ise Türkiye ile Ürdün arasındaki toplumsal farklılıklar dikkate alınacaktır. Bununla birlikte öğrencilerin cinsiyetleri, okudukları bölüm, ekonomik durumları, aldıkları dinî eğitim vb. değişkenler de incelenecektir.
Tezde dinî hayat gibi oldukça kapsamlı ve çok boyutlu bir konu ele alınmaktadır. Bu nedenle, araştırmanın sağlıklı bir zeminde gerçekleştirilebilmesi ve mümkün olan en fazla geçerli sonuçlara ulaşılabilmesi için bazı hipotezlerle hareket edilmiştir.
Araştırmadaki temel hipotezimiz şudur:
Geçmişte olduğu gibi günümüzde de din ve toplum arasında karşılıklı etkileşim söz konusudur. Fakat zamana, toplumlara ve ülkelere göre bu etkileşimin derecesi değişebilmektedir. Bu sebeple gerek Türkiye'deki gerekse de Ürdün'deki üniversite öğrencilerinin dini hayatı, içinde yaşadıkları ülkenin sosyo-kültürel, siyasî, ekonomik, coğrafî v.b. şartlarına bağlı olarak birtakım farklılıklar göstermektedir. Bu bağlamda iki ülkenin modernleşme, sekülerleşme ve batılılaşma serüvenleri de çeşitli açılardan farklılıklar arz etmektedir. Bu farklılık ülkelerin siyaset, ekonomi, aile, eğitim ve din gibi temel kurumlarını da etkilemektedir.
Araştırmada bu ana hipotezler çerçevesinde test edilecek hipotezler aşağıdaki gibidir: 1- Cinsiyet bakımından iki örneklem grubu arasında dindarlık düzeyinde anlamlı bir fark
bulunmamaktadır.
2- Hayatının çoğunu kırsal alanlarda geçiren öğrencilerin kentsel alanlarda geçiren öğrencilere göre dindarlık seviyeleri daha yüksektir.
3- En yüksek dindarlık düzeyine sahip öğrenciler ilahiyat fakültesi, en düşük düzeye sahip olanlar ise sağlık bilimleri öğrencileridir.
4- Ailesi yüksek gelir gurubundaki öğrencilerin dindarlık düzeyi, orta gelir gurubundaki öğrencilere göre düşüş göstermektedir.
5- Ürdün Üniversitesi öğrencileri, İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre Allah’a iman konusunda daha olumlu bir yönelime sahiptirler.
6- İstanbul Üniversitesi öğrencilerinin, Ürdün Üniversitesi öğrencilerine göre Kur’an-ı Kerîm’de anlatılanların her çağ için geçerli olduğuna ilişkin inancı daha düşüktür. 7- Ürdün Üniversitesi öğrencileri arasında İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre
Peygamber Hz. Muhammed’in Allah’ın kulu ve son peygamberi olduğuna inananların sayısı daha yüksektir.
8- İstanbul Üniversitesi öğrencileri arasında âhirete iman edenlerin sayısı Ürdün Üniversitesi öğrencilerine göre daha düşüktür.
9- Ürdün Üniversitesi öğrencileri ibadetlerin yerine getirilmesinin gerekliliğine iman konusunda İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre sayıca daha fazladır.
10- Ürdün Üniversitesi öğrencilerinin İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre beş vakit namazın kılınması hususunda hassasiyetleri daha yüksektir ve namazların cemaatle kılınma sıklığı daha fazladır.
11- Ürdün Üniversitesi öğrencileri, İstanbul Üniversitesinin öğrencilerine göre Ramazan orucunu daha sık tutmaktadırlar.
12- Ürdün Üniversitesi öğrencileri, İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre daha sık sadaka vermektedirler.
13- Ürdün Üniversitesi öğrencileri, İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre daha sık dua etmektedirler.
14- Ürdün Üniversitesi öğrencilerinde, İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre “dine bağlılık insan hayatına diğer unsurlardan daha fazla gaye ve anlam kazandırır” düşüncesi daha yoğundur.
15- Ürdün Üniversitesi öğrencilerinde, dinin ölüm karşısında verdiği güven duygusu, İstanbul Üniversitesinin öğrencilerine nazaran daha fazla bulunmaktadır.
16- İstanbul Üniversitesi öğrencilerindeki hoşgörü eğilimi Ürdün Üniversitesi öğrencilerindeki hoşgörü eğilimine göre daha fazladır.
17- Ürdün Üniversitesi öğrencileri, arkadaş seçiminde, İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre kişinin dindarlığını daha fazla dikkate almaktadırlar.
18- Ürdün Üniversitesi öğrencileri, evlenmek istedikleri kişide diğer özelliklerin yanında dindarlık özelliğini İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre daha fazla aramaktadırlar. 19- İstanbul Üniversitesi öğrencileri, kadının dışarıda çalışması konusunda Ürdün
Üniversitesi öğrencilerine göre daha modern bir eğilim göstermektedirler.
20- İstanbul Üniversitesi öğrencileri, kadının kocasına itaat etmesi konusunda Ürdün Üniversitesi öğrencilerine göre daha modern bir tutum sergilemektedirler.
21- İstanbul Üniversitesi öğrencileri, kılık-kıyafet ve dini yaşama noktasında Ürdün Üniversitesi öğrencilerine göre daha serbest bir tavır göstermektedirler.
22- Ürdün Üniversitesi öğrencilerinde, dinin siyasete müdahale etmesinin gerekli olduğu düşüncesi İstanbul Üniversitesi öğrencilerinden daha fazladır.
23- Ürdün Üniversitesi öğrencilerinde seçimlerde oy verirken İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre adayların dindarlığına dikkat edilmesi gerektiği fikri daha yoğundur.
24- Ürdün Üniversitesi öğrencilerinin din eğitimi yeterlilikleri İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre daha yüksektir.
25- Ürdün Üniversitesi öğrencileri İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre Kur’an-ı Kerîm’i daha sık okumaktadırlar.
26- Ürdün Üniversitesi öğrencileri, dini grup ve partilerin toplumda bulunma zaruretini, İstanbul Üniversitesi öğrencilere göre daha fazla dikkate almaktadırlar.
27- Ürdün Üniversitesi öğrencilerinin tarikatlara karşı yaklaşımı İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre daha olumsuzdur.
28- İstanbul Üniversitesi öğrencileri Ürdün Üniversitesi öğrencilerine göre daha yüksek oranda alkol tüketmektedirler.
29- Ürdün Üniversitesi öğrencilerinin İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre faiz almama hassasiyeti daha yüksektir.
30- Ürdün Üniversitesi öğrencileri herhangi bir konuda karar verirken dine uygunluğa dikkat etme oranları, İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre daha yüksektir.
31- Ürdün Üniversitesi öğrencileri İstanbul Üniversitesi öğrencilerine göre dini daha fazla savunmakta ve tebliğini yaptıklarını düşünmektedirler.
D. Sınırlılıklar
Araştırmamız, bu çalışmanın odağını oluşturan üniversite gençliğinin dini hayatı konusunda elde edilen verilerle sınırlıdır.
Araştırma örneklemi, İstanbul ve Ürdün Üniversitelerinin çeşitli fakültelerinde okuyan 1055 öğrenciden oluşmaktadır. Bunlardan 398’i Ürdün Üniversitesi 657’si ise İstanbul Üniversitesi öğrencisidir. Dolayısıyla elde edilen sonuçların genelleştirilmesi konusunda ihtiyatlı olmak gerekecektir.
10 Şubat-25 Mayıs 2018 tarih aralığında yaptığımız anket araştırması boylamsal değil kesitseldir. Diğer bir deyişle zaman içerisinde öğrencilerin inanç, tutum ve davranışları değişebileceği için araştırma yapıldığı zamanla sınırlıdır.
E. Veri Toplama ve Değerlendirme
Araştırmada dokümantasyon ve tarama (survey) metotları kullanılmıştır. Öncelikle araştırmanın teorik çerçevesi oluşturulurken, dindarlık ve sosyal hayatla ilgili literatürden istifade edilmiştir. Bu çerçevede Türkiye ve Ürdün’de dinî hayatla ilgili yapılan çalışmalar incelenmiş ve mevcut bilgi birikimi güncellenmiştir. Dökümantasyon ve yorumlama metodu
içinde özellikle anket tekniğine başvurulmuş ve daha önceki dinî hayat araştırmalarında hazırlanan ölçeklerden yararlanılmış ve böylece bu araştırmada kullanılacak anketin soruları hazırlanmıştır. Sorulara ilave olarak anket formunda katılımcıların sosyo-demografik yapılarını tespit etmeye yönelik sorulara da yer verilmiştir. Örneğin; katılımcıların cinsiyet, okuduğu bölüm, ailesinin gelir durumu vb. sorular yer almıştır. Bu suretle araştırmanın evreni üzerinde anket tekniğiyle elde edilen bulgular toplanmış ve değerlendirilmiştir.
İstanbul Üniversitesi’nden 125 öğrenci üzerinde örneklem grubuyla pilot çalışması uygulanmıştır. Daha sonra bu aşamada toplanan verilerin güvenilirlik testi yapılmıştır.
İki ülkede uygulanan anketten elde edilen veriler SPSS paket programı yardımıyla bilgisayar ortamında işlenmiştir. Araştırmada verilerin analizinde, frekans dağılımının yanı sıra, elde edilen verilerin dağılımı normal olmadığından iki grup arasında karşılaştırma yapmak için Mann Whitney-U -testi ve ikiden fazla olan gruplar arasındaki karşılaştırma için Kruskal Wallis-H testi kullanılmıştır. Kruskal Wallis-H testi kullanırken gruplar arasındaki ilişki anlamlı çıktığında farkların hangi gruplar arasında olduğunu öğrenmek amacıyla yine her iki grup için ayrı ayrı Mann Whitney-U –testi kullanılmıştır.
İki gruba ayrılan, üniversite (ülke) değişkeni ve cinsiyet değişkeni için, Mann Whitney-U -testi kullanılmıştır. Üçlü ve daha fazla seçenekli değişkenler için Kruskal Wallis-H testi kullanılmıştır. Likert tipine uygun olarak hazırlanmamış olan iki soru için de sadece yüzdelikler verilmiştir.
Bulguların yoruma elverişli hale getirilmesinde frekans ve yüzdeleri tespit edildikten sonra değişkenlere göre tablolaştırma işlemi yapılmış ve aralarındaki farklar hesaplanmıştır. Sonra elde edilen bulgular birbiriyle ve daha önce benzer çalışmanın bulgularıyla mukayese edilmiş ve yorumlanmıştır. Her konunun sonunda, ulaşılan neticeler konuyla ilgili daha önce ortaya koyduğumuz hipotezlerle karşılaştırılmıştır.
F. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi
Araştırmanın çalışma evreni, İstanbul Üniversitesi ile Ürdün Üniversitesi öğrencilerinden oluşmaktadır. Örneklemi ise bu iki üniversite öğrencilerinden oluşturulmuştur.
Araştırma, anketin niteliği ve üniversite öğrencilerinin özellikleri itibariyle örneklemi temsilen Türkiye'den İstanbul Üniversitesi ve Ürdün’den Ürdün Üniversitesi’nin fen, sosyal ve sağlık bilimler eğitimi veren fakültelerinin dördüncü sınıflarından ve nadiren de üçüncü sınıf öğrencilerinden küme örneklemi yöntemiyle seçilmiştir. Dolayısıyla seçilmiş olan öğrencilerin yaşları 22’ye yakındır. Bu tercihimizin sebebi, üniversitelerin son sınıflarında okuyan öğrencilerin üniversite atmosferini ve öğrencilik özelliklerini tam anlamıyla yansıtmalarıdır.
Bu araştırmanın kapsamına Türkiye ve Ürdün’deki üniversitelerin tamamını dâhil etmek elbette mümkün olmayacaktır. Bunun için söz konusu ülkelerin devlet üniversitelerinden birer tanesi seçilmiştir. Her iki üniversite de ülkelerinde batılı anlamda kurulan ilk üniversitelerdir. Her iki üniversite öğrencileri ülkelerin çeşitli bölge ve şehirlerinden üniversite sürecine dahil olmaktadırlar. Bu yönüyle iki üniversitenin öğrenci yapısı adeta iki ülkenin hemen hemen tüm nitelikleriyle üniversite öğrencilerinin örneğini oluşturmaktadır. Bunların yanı sıra söz konusu iki kurum ülkelerinde en eski ve en köklü devlet üniversitesi sayılmaktadır. Bu sebeplerden dolayı araştırmamızın çalışma evreni bu iki üniversitenin öğrencileri teşkil etmektedir.
İstanbul Üniversitesi ve Ürdün Üniversitesi, Türkiye ve Ürdün'ün farklı bölge ve şehirlerinden öğrenci kabul ettikleri için örneklem seçimine ve araştırma sonrası genelleme yapmaya uygun görülmüştür.
G. Araştırma Modeli
Bu araştırmada, problem ve amaç bölümünde tespit edilen soruları cevaplamak için önce ilgili konulardaki muhtemel hipotezler ortaya konulmuş, akabinde bu hipotezlerin test edilmesi amaçlanmıştır. Bunun için hem İstanbul hem de Amman’daki üniversite öğrencilerinin dinî inanç, tutum ve davranışları bağımlı değişken; cinsiyetleri, okudukları bölüm ve ekonomik durumları ise bağımsız değişken kabul edilerek söz konusu değişkenler arasındaki ilişkiler ortaya konmuş ve anlamlılık dereceleri tespit edilmiştir.
Yapılan tespitleri olduğu gibi ortaya çıkarmak için uygun olan tasvir metodu kullanılmıştır. Bu metodun özel şekli de “Survey” ya da diğer adıyla “Tarama Modeli” ile anket kullanarak yapılmıştır. Bu model objelerin, olay ve olguların, kavramların ne
olduklarını açıklamaktadır.2 Çalışmanın son aşamasında ise elde ettiğimiz bulgular analiz edilmiş ve yorumlanmıştır.
BİRİNCİ BÖLÜM
TEMEL KAVRAMLAR VE LİTERATÜR
1.1. Üniversite ve Gençlik
1.1.1. Üniversite ve Gençlik Kavramları
Yaşadığımız çağda toplumun yüksek eğitim veren kurumlarının başında gelen üniversiteye ilişkin pek çok tanım yapılmıştır. Bunlardan biri şu şekildedir:
“Üniversite, Kültür ve coğrafya sınırlarını aşarak çeşitli alanlarda yüksek
eğitim ve öğretim veren kurumdur”3
.
Üniversiteler, eğitim-öğretim ve insan gücü nitelikli yetiştirme gibi her yükseköğretim kuruluşunun klasik amaç ve görevlerinin yanı sıra araştırma yapma, bilgi üretme, yayma ve koruma, toplum önderliği yapma ve kamuoyu oluşturma amaçlarını da üstlenmiş özerk kuruluşlardır.4
Gençlik ise insan hayatının çocukluk ve yaşlılık arasındaki evresini kapsar. Ergenlik dönemiyle başlayan hızlı büyüme süreci gençlik çağının sonunda kişinin bedensel, cinsel ve ruhsal olgunluğuyla tamamlanır. Genellikle ilk ergenlik belirtileriyle başlayan gençlik çağı, büyümenin tamamlanmasına kadar devam eder. 5
Tüm toplumlarda insan, birtakım önemli evreleri yönlendiren, sosyal ve kültürel olarak temel faktörlerin kuşatmış olduğu sosyal yapı çerçevesinde kendi yaşam sürecini tamamlar. Bu açıdan toplumlarda gençlik dönemine geçiş ve bu dönemden çıkışı düzenleyen belirli dinî, sosyal ve kültürel değer ve normlar sistemi vardır. Her toplumda bu değerler sistemine göre gençlik dönemine girilir veya çıkılır. 6
3 Seyfi Kenan, İslam Ansiklopedisi, “Üniversite” maddesi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul, 2012, Cilt 42/ s.338.
4 Vehbi Bayhan, Üniversite Gençliğinde Anomi ve Yabancılaşma, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara, 1997, s. 240. 5 Atalay Yörükoğlu, Gençlik Çağı, Ruh Sağlığı ve Ruhsal Sorunları, 6. Baskı, Özgür Yay., İstanbul, 1989, s. 13. 6 Hakkı Karaşahin, Gençlik ve Din, Ed. Niyazi Akyüz ve İhsan Çapçıoğlu, Din Sosyolojisi, Grafikler Yay., Ankara, 2012 s. 237.
İnsanın gençlik çağına girmesi veya çıkmasını biyolojik, psikolojik ve sosyolojik boyutlar belirler. Tüm bunlar, genç bireyin gelişmesinde aynı anda ve birlikte tezahür edip gelişmediği için tek bir faktöre dayanarak bir gençlik tanımının yapılması doğru kabul edilmemektedir. 7
Kavram anlamında ergenlik ve gençlik aynı şeyi ifade eder; yerine göre her ikisi de geçerlidir. Bu dönemin hangi yaş aralığında olduğunun kesinliği konusunda tam bir görüş birliği bulunmamaktadır. Bununla birlikte 12,13 - 20,21 yaşları arası bir dönemin olduğu genel kabul görmektedir. 8
Kişi, üretici pozisyonuna geçtiği veya yuva kurup çalışmaya başladığı zaman gençlik çağından erişkinlik çağına geçtiği kabul edilmektedir. Buna göre Birleşmiş Milletler Örgütü’nün tanımına göre “Genç, 15 ile 25 yaşları arasında, öğrenim gören, hayatını
kazanmak için çalışmayan ve ayrı bir konutu bulunmayan kişidir”. 9
Günümüzde “gençlik” kavramı biyolojik, psikolojik, toplumsal, kültürel ve ekonomik yönden geniş boyutlarda değerlendirilmekte ise de konuyla alakalı literatüre bakıldığında, bunlar arasında en yaygın kabul gören tanımının biyolojik yaklaşım içerisinde, yaş unsuru dikkate alınarak yapıldığı dikkatleri çekmektedir. Bu kriterlerden yola çıkarak UNESCO’nun tanımına göre genç, yaşı 15 ile 25 yaş arası olan kişilerdir. 10
“UNESCO’nun bir yayınında (1960:9-10) gençlik için şu tanımlar önerilmektedir: -Genç, öğrenim yapan ve hayatını kazanmak için çalışmayan, kendine ait bir konutu
bulunmayan kişidir.
- Genç, “büyük bir hayal gücüne sahip, cesaretin çekingenliğe, macera isteğinin rahata üstün geldiği” insandır.
-Gençlik, 15-25 yaş arasındakilerden meydana gelen bir yaş grubudur”. 11
7 Bayhan, a.g.e., s. 207.
8 Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara, 1993, ss. 265-266. 9 Yörükoğlu, a.g.e., ss. 13-14
10 Tuğçe Poyraz ve diğerleri, “Üniversite Gençliğinin Güncel Sorunlara Bakışı, H.Ü. Sosyoloji Bölümü Öğrencileri Örneği”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Ankara, Cilt: 20 / Sayı: 1, 2003, ss.3-4. 11 Bayhan, a.g.e., s.207
Özbay ve Öztürk, gençlik dönemini tam bir şekilde kapsayan hiçbir tanım olmadığına vararak gençlik dönemini belirleyen unsurları içeren kabaca: “Bireyin biyolojik ve duygusal
süreçlerindeki değişikliklerle başlayan, cinsel ve psikososyal olgunluğa doğru gelişmesi ile sürerek bireyin bağımsızlığını ve sosyal üretkenliğini kazandığı belirlenmemiş bir zamanda
sona eren kronolojik bir dönemdir” şeklinde bir tanım ortaya koymaktadırlar12
.
Hukuksal ve toplumsal olarak erişkinlik yaşı çok önemli bir yaştır. Modern toplumda erişkinlik yaşı çoğu ülkelerde 18 olarak belirlenmiştir. Bu yaşa eren genç birey rüştüne erişmiş kabul edilir ve evlenme, seçme seçilme hakkı elde etmenin yanı sıra işlediği suçlardan dolayı kendisine hak ettiği her türlü ceza uygulanabilir, ölüm cezası bile verilebilir.13 Bununla birlikte “gençlik” kavramına ilişkin yapısal özelliklerin sosyolojik açıdan her toplumda farklılık gösterdiği bilinmektedir. Bu nedenle söz konusu kavramın kapsamlı ve sosyal gerçeklikle ilişkili genel bir tanımının yapılması oldukça zordur.
Genç bir bireyin ait olduğu topluma her yönüyle katılabilmesi için, bu gelişme döneminde belli bilgi, beceri ve deneyimleri kazanıp kendisini bu özelliklerle donatabilmesi gerekmektedir. Diğer bir deyişle genç; duygu, düşünce ve davranış itibariyle kendini diğer yetişkinlerden bağımsız hissedebilmeli, sosyal hayatta ihtiyaç duyacağı bilgi, görgü ve ruhsal olgunluğa sahip olmalıdır.14
Gençlik son yıllarda modernleşme ve küreselleşmeden büyük oranda etkilenmiştir. Gençler artık, siyasetten uzaklaşma, benmerkezciliğe yönelme, komformist özelliğe sahip olma, sınırları çizilmemiş bir özgürlük anlayışını benimseme eğilimindedirler15
.
Söz konusu
12 Haluk Özbay ve Emine Öztürk, Gençlik, İletişim Yay., İstanbul, 1992, s. 12. 13 Yörükoğlu, a.g.e., s. 15
14 Kemaleddin Taş, Üniversite Gençliğinin Dindarlık Kriterleri, Alter Yay., Ankara, 2005, s. 38
15 Yukarıda zikrettiğimiz konular modernleşmenin yeni nesiller üzerindeki etkilerinden sadece bazılarıdır. Son dönemde yapılan araştırmalar, modernleşmenin etkilerinin daha birçok farklı alanda da etkili olduğunu teyit etmektedir. Bu konuyu detaylı bir şekilde ortaya koyarak gençlikle ilgili yapılan araştırmaları değerlendiren kapsamlı araştırmalarından birkaç tanesi için bknz: Celalettin Vatandaş ve diğerleri, Üniversite Öğrencilerinin
Hayat Tarzı ve Toplumsal Değerler, Sosyal Ekonomik ve Kültürel Araştırmalar Merkezi (SEKAM), İstanbul,
2016; Demet Lüküslü, Türkiye’de “Gençlik Miti” 1980 Sonrası Türkiye Gençliği, İletişim Yay., İstanbul, 2009, ss. 196-197.
bu eğilimler sadece Orta Doğu’nun gençlerine ait bir olgu değil, global olarak da rastlanan bir olgudur. Nitekim bu hususlar Birleşmiş Milletler’in son raporlarında açıkça vurgulanmıştır.16
1.1.2. Üniversite Gençliği
Üniversite gençleri, homojen bir kitle olmamakla beraber, üniversiteye kabul şartlarının zorluğu dolayısıyla toplumun zekâ yönüyle daha seçkin bir tabakasından oluşmaktadır. Buna göre günümüzde toplumu çeşitli alanlarda yöneten kişiler genellikle üniversite mezunları arasından çıkmaktadır.
Üniversite gençliği için çeşitli araştırmacılar tarafından farklı tanımlar ortaya konmuştur. Mesela Bayhan, üniversite gençliğini şu şekilde özetlemiştir: “Üniversite
gençliği; 18-24 yaş grubunu oluşturan, formel eğitim-öğretimin son evresinde öğrenim gören, araştırmacı ve sorgulayıcı, dolayısıyla bilimsel zihniyet kazanan, kendilerine has bir
gençlik kültürü oluşturan, toplumun önderleri olacak gençlik kesimidir”.17
Konuya dair önemli araştırmalara imza atan Erdinç Yazıcı ise üniversite gençliğini diğer gençlik tiplerinden ayıran yönü şu şekilde ortaya koymaktadır: “Bir toplumda üniversite
gençliği, toplumun sosyo-kültürel yapısının en dinamik, en yeni ve gelecek unsurlarını sergiler. Türkiye’de üniversite gençliği, gençlik piramidinin tepesinde küçük bir azınlığı teşkil etmektedir. Türkiye’de yükseköğretimde okullaşma oranı açık öğretim fakültesi dahil %17’dir. Üniversite gençliğini diğer gençlik gruplarından ayıran en önemli özellik, onların geleceğin bilgili yönetici ve karar verici adayları olmalarıdır”. 18
Son dönemlerde yapılan araştırmalara göre, üniversite gençliği yeni örf ve adetleri benimseyip kabullenme ve yeni davranışları özümseme konusunda kararsız bir tutum sergilemektedirler. Aynı zamanda eski kuşaklarla kendi aralarında dünyayı algılama konusunda fikir ayrılığının bulunması sebebiyle topluma uyum sağlamada birtakım zorluklarla karşılaşmaları dikkati çekmektedir. Öte yandan, üniversite gençliği kendi
16 Birleşmiş milletler son raporlarında sürekli bu konuya vurgulamaktadır. Örnek olarak şu raporlara bknz: United Nations, World Youth Report 2005, United Nations Publication, 2005, s.73; United Nations, Youth Civic
Engagement, New York, 2015. s.63.
17 Bayhan, a.g.e., s. 241.
18 Ali Çağlar Deniz, Üniversite Gençliğinin Metropol Kente Uyum Sağlamada Stratejileri: İstanbul Örneği, Doktora tezi, İstanbul üniversitesi, İstanbul, 2013, s. 52.
bünyesinde toplumun her katmanından bireyleri, dolayısıyla bütün renkleri barındırmaktadır. Bu sebeple toplumun yapısını, gelişmesini, değişmesini ve problemlerini anlamada ve bu olguları yansıtmada üniversite gençliği ayna mesabesindedir.19
Üniversite ortamı, gençlerin düşüncelerinin şekillenmesinde, fikirlerinin olgunlaşmasında ve özgürlük kazanmalarında büyük bir etkiye sahiptir. Üniversite öğrencilerine uygulanan araştırmalar sonucunda genel olarak üniversite ortamının öğrencilerin düşünce ve yaşam biçimini etkilediği ve neticede öğrencilerin gündelik yaşamında üniversite öncesi ve sonrası arasında farklılıklar ortaya çıkabildiği görülmektedir. Aynı zamanda üniversite öğrencilerinin arkadaş çevresi, aile yapısı, önceden aldığı dinî eğitim ve okuduğu kitaplar, üniversite yaşamını belirlemektedir. 20 Genellikle öğrencilerin dinî tutum, inanç ve ibadetleri üniversite ortamından etkilenmektedir. Bu etki öğrencinin dindarlık seviye ve şekli üzerinde olumlu veya olumsuz bir şekilde tezahür edebilir. Ayrıca fakülte, sınıf ve yaş faktörlerinin de bu değişim konusunda rolü büyüktür. Çalışmanın literatür kısmında konuya dair benzer çalışmalarda elde edilen sonuçlara da vurgu yapılmıştır.
1.1.3. Gençlik Döneminde Dindarlığın Durumu
Dindarlıkla yaş arasında nasıl bir ilişki bulunduğu konusu çok sayıda çalışmanın konusu olmuştur. Batı Avrupa ve Amerika’da, yaş ve dindarlık arasındaki ilişkiyi ortaya koyan araştırmalarda genel olarak ulaşılan sonuçlara bakıldığında, dindarlığın gençlik döneminde düşüşe geçtiği, ilk olgunluk döneminden 30 yaşlarına doğru düşüşün devam ettiği, daha sonra durağan bir seyir izlediği, 40-45 yaşlardan sonra ise kısmî bir yükseliş trendinin gözlendiği anlaşılmaktadır.21Wach, toplumdaki gençlerin, genellikle “yaratıcı din” eğilimini benimsediklerini, buna karşılık yaşlıların ise sistematik bir dinî yaşamı tartışmasız otorite olarak kabul ettiklerini dile getirmektedir. Bu eğilimler sonucunda yaşlılar arasında geleneksel dindarlık ve muhafazakarlık, gençlerde ise din anlayışındaki iniş-çıkışlar daha yaygın olmaktadır. 22
19 Celil Abuzer, Üniversite gençliğin değişen din anlayışı, İpek Yay., İstanbul, 2010, s. 58. 20 Abuzer, a.g.e, ss. 127-130 ve s.159.
21 Hökelekli, a.g.e., 1993, s. 282; Ahmet Onay, Dindarlık Etkileşim ve Değişim, Dem Yay., İstanbul, 2004, s.108.
Gençlik döneminin genel özelliği dini bakımdan kendi tutumunu belirleyebilecek zihin yapısına ulaşmış olmaktır. Dolayısıyla daha önce ergenlik çağında yaşadığı dini arayışlar, bocalamalar, şüpheler ve kararsızlıklar bu dönemde yatışmaya başlayıp bir sonuca varmaktadır. 23 İlk yetişkinlik çağına girince gençliğin dini hayatı dengelenmekte, zihni duygusallıktan kurtulup akılcılığa yönelmektedir. Dolayısıyla genç, daha önce benimsediği inançları gözden geçirip dini şüphelerini çözerek dine dayalı bir tatmin edici bir hayat felsefesi geliştirmektedir. 24
Türkiye’de gençlerin dindarlığıyla ilgili yapılan bazı çalışmalara göre, 18-26 yaş grubu dikkate alındığında, yaş ile dindarlık arasında tespit edilen negatif ilişki istatistik olarak anlamlıdır. Bunun sebebi de, öğrenci son sınıflara yaklaştıkça zihnini daha fazla, sınavlardan geçmek, mezun olmak ve mezuniyetten sonra iş bulmak gibi meseleler meşgul etmektedir. 25
Türkiye’de yapılan birçok araştırma, dinin inanç boyutuna yönelik tutumların yaşa göre farklılık göstermediğini, ibadet ve sosyal hayata yönelik boyutlarına dair tutumların ise yaş düzeyine göre farklılaştığını göstermektedir. 18-24 yaş arasındaki bireylerin dinin ibadet ve sosyal hayat boyutuna karşı en olumsuz tutum düzeyine sahip toplum kesimi olduğunu, kişilerin yaş düzeyi arttıkça bu konudaki tutumlarının doğru orantılı bir şekilde olumlu yönde, alt yaş gruplarına doğru inildikçe ise olumsuz yönde bir artış eğilimi gösterdiğini söylemek mümkündür26
.
Türkiye’de dinî hayatla ilgili yapılan araştırmalar, gençliğin ve özellikle üniversite gençliğinin dine yönelik tutum ve davranışlarının olumlu ve oldukça yüksek düzeyde olduğunu, gençlerin dinî inanç ve ritüellere bağlılığını sürdürdüklerini ve onlar için dinin, hayatı anlamlandırma açısından önemini koruduğunu doğrulamaktadır. 27
23 Hökelekli, a.g.e., 1993, s. 280. 24 Hökelekli, a.g.e., 1993, s. 282. 25 Onay, a.g.e., s. 109
26 Kemaleddin Taş, "Dindarlığa etki eden faktörler", Süleyman Demirel Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı. 13, 2004/2, ss. 66-68.
1.2. Dindarlığın Tanımı
“İnanç”, “Din”, “Dindarlık” kavramlarını tanımlamak için, bireyin Yüce Varlık ile içsel/manevi bağlantısını “inanç”, bu bağlantıya binaen oluşan ilişkiler bütününü “din”, bu bütünün algılanma şeklini ise “dindarlık” olarak tanımlayabiliriz. Daha geniş ifade etmek gerekirse dindarlık, nihai kutsal varlık ve kutsal nesne ile insanın ilişkisi açısından kendini ifade eden, sürdürülen, dönüştürülen ya da özdeşim kurma araması nedeniyle ortaya çıkan duygular, davranışlar, düşünceler ve yaşantılar şeklinde tanımlanabilir..28
Şüphesiz, sırf din üzerine yapılacak bir değerlendirme, dindarlık üzerine yapılacak değerlendirmeden farklıdır. Çünkü “din” kavramı daha çok kutsal bir öğreti anlamı taşırken; “dindarlık” kavramından söz konusu kutsal öğretinin insan hayatında canlanması kastedilmektedir.29 Başka ifadeyle “dinin insan hayatına nüfuz derecesi”dir.30
Dolayısıyla dindarlığın dinden en önemli farkı, her dindeki çeşitli inançlar ve ibadetlerin, dine inanan birey açısından dinamik bir süreç arz etmesidir. 31
Daha ayrıntılı bir şekilde Ünver Günay tarafından yapılan başka tanıma göre; “kutsal
olanın yahut onun özel bir formu olmak itibariyle belli bir dinin muayyen bir zaman ve şartlarda belli bir kişi veya grup ya da toplum tarafından yaşanması” dır. 32 Abdurrahman Kurt ise: “bir kişinin mensubu olduğu dine ait inanç, ibadet ve sembollere ilişkin kabul,
yoğunlaşma ve meşgul olma derecesi” olarak tanımlamaktadır. 33
Himmelfarb’a göre ise dindarlık, “kişinin, mensubu olduğu dinine ait ilgiler,
inançlar veya faaliyetlerle meşgul olma düzeyi”dir. 34
28 Mebrure Doğan, Dindarlık Sabır Ve Psikolojik İyi Olma Arasındaki İlişkiler, Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2014, s. 13.
29 Hasan Kayıklık, Din Psikolojisi, Karahan kitabevi, Adana, 2011, s.191.
30 Mustafa Tekin, “Dindarlık Bağlamında Emel-İ Sâlih Kavramına Sosyolojik Bir Yaklaşım”. Dindarlık
Olgusu Sempozyu Tebliğ Ve Müzakereleri, Kurav yay., 2004, Bursa, s. 53.
31 Köse ve Ayten, Din Psikolojisi, Timaş yay., İstanbul, 2013, s. 109.
32 Ünver Günay, Dindarlığın Sosyo-Psikolojisi, Karahan kitabevi, Adana, 2006, s. 22.
33 Abdurrahman Kurt, “Dindarlığı Etkileyen Faktörler”, Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakltes Dergisi, Bursa, Cilt 18, sayı 2, 2009, s. 2.
34 Murat Yıldız, “Dindarlığın Tanımı Ve Boyutları Üzerine Psikolojik Bir Çalışma”, Tabula Rasa Dergisi, 1. Sayı, Isparta, 2001, s.23.
W. James’in ortaya koyduğu tanıma göre dindarlık, “büyük ve üstün bir varlığın,
hareket ve fiillerimizi gözetlediği yolundaki duygudan kaynaklanır. Bu duygunun derecesi kişinin dindarlığının göstergesidir. Bu duyguları en kuvvetli olanlar en dindar kimselerdir”. 35
Dini hayat kavramı hem bireysel hem de sosyal yaşam içerisinde inanç, ibadet, dini tecrübe ve günlük pratiklerin tamamını kapsayan bir olguyu ifade eder 36
Bireysel ve toplumsal temsiller toplumun zihniyet yapılarına vizyon oluşturma yetisinde olup, sanattan mimariye kadar insan ilişkilerini sosyopolitik ve sosyoekonomik bağlamda etkilemektedir.37Dinin farklı yorumları, toplumda din olgusundan kaynaklanan zihniyet, mezhep, cemaat ve diğer dini gruplar bu kavramların tartışılması için temel zemin oluşturmaktadır. Diğer taraftan dini hayatın ekonomi, siyaset, kültür gibi alanlarla yakın ilişkisi, günlük hayatta sık sık karşılaşılan ve tartışılan bir durumu ifade etmektedir38.
1.3. Dindarlığın Boyutları
Sosyoloji literatüründe dindarlığın ölçülmesinin birkaç safhadan geçtiği yapılan araştırmalardan anlaşılmıştır. Nitekim bu literatürdeki en erken çalışmalar Batı’da görülmüş ve ilk olarak dindarlığı ibadet mekanına ve dini hizmetlere katılma sıklıkları çerçevesinde değerlendirmiştir. Bu amaçla yapılmış olan ölçekler daha ziyade inanç üzerinde durarak inancı dindarlığın en temel belirleyicisi olarak görmüşlerdir. Bunlardan en önemlisi Robert H. Thouless’ın geliştirdiği “Religious belief scale” dini inanç ölçeğidir.39 Bu bağlamda ortaya konan ilk ölçekler dindarlığı tek boyutta ele almıştır. Dolayısıyla, geliştirilen ölçeklerde dindarlığın alanı ve sınırları oldukça dar tutulmuştur. Zamanla yapılan araştırmalar çerçevesinde dindarlığı ele alan farklı çok boyutlu yaklaşımlar ortaya konmuştur.
Emile Durkheim, “Din Hayatının İbtidaî Şekilleri” isimli kitabında, dinin çok boyutlu yapısını ortaya çıkarma çabasında olan ilk kişidir. Durkheim, dini tanımlarken onun
35 Mehmetoğlu, a.g.e., s. 32. 36 Tekin, a.g.e., 2011, s.6.
37 Necdet Subaşı, “Cumhuriyet Döneminde İstanbul’da Dini Hayat”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi: Din Dergisi, Cilt. 5, 2015, s. 354.
38 Tekin, a.g.e., 2011, s.6.
esas unsurlarının inanç ve ritüelden oluştuğunu belirlemektedir. Durkheim’den sonra Joachim Wach da çalışmalarında, dinin, inanç (belief), uygulama (ritual) ve sosyolojik aidiyet
(sociological fellowship) boyutları üzerinde durmuştur40.
Bu tür ayrımlar teoride kalsa da daha sonraki dindarlığın ölçülmesiyle ilgili çalışmalar yapıp ölçek geliştirenler ve dindarlığı çok boyutlu yapıda değerlendiren sosyal bilimciler için ilham verici olmuştur. Dinin boyutlarını resmi bir şekilde ölçen araştırmalar özellikle 60’lardan sonra başlamıştır41
.
Dindarlık ölçeklerinden en meşhuru, Rodney Stark ve Charles Glock’un beş boyutlu ve Gordon Allport’un iki boyutlu dindarlık modeli üzerine geliştirilmiş ölçeklerdir. Bugün de dünya çapında en çok kullanılan ölçekler bu modeller çerçevesinde oluşturulmuştur. Din sosyolojisi araştırmalarında daha çok Glock’un modeli, Din Psikolojisi alanında ise Allport’un modeli tercih edilmiştir.
Çok boyutlu yaklaşımlar çerçevesinde Glock ve Stark dini bağlanma ölçeği, Fulkner ve De Jong beş boyutlu dindarlık ölçeği Glock’un teorik yaklaşımından hareketle yapılan ilk dindarlık ölçme araçları olarak değerlendirebilir. 42
Glock’a göre Dünya dinlerinde, dinin bireysel ve toplumsal hayattaki yansımaları bakımından farklılıklar olmasına rağmen pek çok dinde ortak olan bazı özellikler bulunmaktadır. Bu ortak özelliklerden yola çıkarak dindarlığın farklı dinlerde genellenebilen boyutlarından söz edilebilir. Bunlar inanç, pratik, tecrübe, bilgi ve etki boyutlarıdır. 43
Bu beş boyut her dinde ve kültürde farklı şekilde tezahür edebilir. Örneğin, bir Müslüman’ın dindarlığındaki bilgi veya ibadet boyutuyla bir Hıristiyan’ın ki içerik olarak farklıdır. Ancak her iki din için de ibadet ve bilgi boyutunun varlığı ortaktır. Her tür dindarlık için ortak olan bu boyutlar şunlardır:
40 W.C Roof, Concepts And Indicators Of Religious Commitment: A Critical Review, Editor: Robert Wuthnow, “The Religious Dimension. New Directions in Quantitative”, New York, Academic Press, 1979, s. 19.
41 Bryan Wilson, Religion In American Society The Effective Presence, Prentice Hall Inc, New Jersey, 1978, s. 442.
42 Hill and Hood, a.g.e., s. 296.
43 Charles Glock, “Dindarlığın Boyutları Üzerine”, Din Sosyolojisi, Çe. M. Emin Köktaş, Der. Yasin Aktay, 2. Baskı, Vadi Yay., Ankara, 1998, ss. 253-273.
