T.C.
GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
EL SANATLARI ANABĠLĠM DALI
GÜNÜMÜZDE BURSA ĠLĠNDEKĠ AYAKKABICILIK
SEKTÖRÜNÜN ĠNCELENMESĠ
(Yüksek Lisans Tezi)
EMĠNE ÖZDĠLLĠ
DEKORATĠF SANATLAR EĞĠTĠMĠ
BĠLĠM DALI
GÜNÜMÜZDE BURSA ĠLĠNDEKĠ AYAKKABICILIK
SEKTÖRÜNÜN ĠNCELENMESĠ
Emine Özdilli
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
EL SANATLARI ANABĠLĠM DALI
GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
EĞĠTĠM BLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
ii
TELĠF HAKKI ve TEZ FOTOKOPĠ ĠZĠN FORMU
Bu tezin tüm hakları saklıdır. Kaynak göstermek koĢuluyla tezin teslim tarihinden itibaren ...(….) ay sonra tezden fotokopi çekilebilir.
YAZARIN
Adı : Emine Soyadı : ÖZDĠLLĠ
Bölümü : El Sanatları Eğitimi Bilim Dalı / Dekoratif Ürünler Eğitimi Ġmza :
Teslim tarihi :
TEZĠN
Türkçe Adı : Günümüzde Bursa Ġlindeki Ayakkabıcılık Sektörünün Ġncelenmesi
iii
ETĠK ĠLKELERE UYGUNLUK BEYANI
Tez yazma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyduğumu, yararlandığım tüm kaynakları kaynak gösterme ilkelerine uygun olarak kaynakçada belirttiğimi ve bu bölümler dıĢındaki tüm ifadelerin Ģahsıma ait olduğunu beyan ederim.
Yazar Adı Soyadı: Emine ÖZDĠLLĠ Ġmza: ………..
iv Jüri onay sayfası
Emine ÖZDĠLLĠ tarafından hazırlanan “ Günümüzde Bursa Ġlindeki Ayakkabıcılık Sektörünün Ġncelenmesi adlı tez çalıĢması aĢağıdaki jüri tarafından oy birliği / oy çokluğu ile Gazi Üniversitesi Dekoratif Ürünler Eğitimi Anabilim Dalı‟nda Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiĢtir.
DanıĢman: Yrd. Doç. Zeynep GÖKÇESU
Dekoratif Ürünler Eğitimi, Gazi Üniversitesi ………
BaĢkan: ……… Üye: ……… Üye: ……… Üye: ………
Tez Savunma Tarihi: …../…../……….
Bu tezin Gazi Üniversitesi Dekoratif Ürünler Eğitimi Anabilim Dalı‟nda Yüksek Lisans tezi olması için Ģartları yerine getirdiğini onaylıyorum.
Prof. Dr. Servet KARABAĞ
v
vi
TEġEKKÜR
Bu araĢtırmada bana çalıĢma boyunca destek olan danıĢmanım Yrd. Doç. Zeynep Gökçesu‟ya, Bursa Ayakkabıcılar Odası BaĢkanı Ġbrahim Aytekin‟e, Cengiz Kastan‟a, Halit Sivri‟ye, Aslan Kundura ve Hastürk Kundura iĢletme sahipleri ve çalıĢanlarına, araĢtırma sürecinde benimle bilgilerini paylaĢan usta, kalfa, kavaf ve meslek emekçilerine,bu çalıĢmayı yapmam konusunda beni yönlendiren arkadaĢım Nergiz PaĢu Öztürk‟e, çalıĢma boyunca benden desteğini esirgemeyen arkadaĢlarıma, Ankara sürecimde bana evini açan Tayfun Baran Günel ve Selma Ünal Özkan‟a ve hep yanımda olan maddi ve manevi olarak destek olan sevgili aileme teĢekkürü bir borç bilirim.
vii
GÜNÜMÜZDE BURSA ĠLĠNDEKĠ AYAKKABICILIK SEKTÖRÜNÜN
ĠNCELENMESĠ
(Yüksek Lisans Tezi)
Emine Özdilli
GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
Mayıs 2014
ÖZ
Bu çalıĢma bugüne kadar Bursa‟da yüzyıllardır zanaat ve sanat olarak serüvenine baĢlayan ayakkabının günümüzde bir sektör oluĢunu ve geçirdiği bu yolcukta nasıl evirildiğini bize göstermektedir. Yüzyıllardır Bursa‟da ayakkabıcılığın var olmasına karĢın literatür taramalarında çok kısıtlı bilgiye ulaĢılmıĢtır. Yapılan literatür taraması ve görüĢmeler sonucunda, Bursa ilinde ayakkabıcılık ve ayakkabıcılık sektörü ile ilgili bu güne kadar yapılmıĢ herhangi bir araĢtırmaya rastlanmamıĢtır. Bu araĢtırma geçmiĢe ayna tutarak günümüzde Bursa ilinde yapılan ayakkabıcılık ve ayakkabı sektörü ile ilgili bir kaynak oluĢturacağı ve belgelendirileceği için önem taĢımaktadır.
Bursa ilindeki günümüz ayakkabıcılık sektörünün çeĢit, teknik, malzeme ve tasarım yönünden incelenerek kullanılan ayakkabı yapım tekniklerini belirlemek amacı ile bu çalıĢma yapılmıĢtır. Bu araĢtırma model olarak, betimsel bir araĢtırmadır. AraĢtırmanın evrenini Bursa ilinde ki günümüz ayakkabıcılık sektörü, örneklemi ise Bursa ilinde, ayakkabı sektöründe Gençosman Ayakkabıcılar ÇarĢısında faaliyet gösteren atölye ve iĢletmelerden rastgele yöntemle seçilen elli sekiz adet atölye ve iĢletmeler oluĢturmaktadır. AraĢtırmada Türkçe yazılı kaynaklar ve elektronik ortamda yapılan Türkçe kaynaklardan yararlanılmıĢtır. Günümüzde faaliyet gösteren atölye ve iĢletme sahiplerinin görüĢünü alabilmek için anket uygulanmıĢtır. Aynı zamanda ayakkabıcılık mesleğinin Bursa‟da ki
viii
geçmiĢi ve günümüzdeki durumu ile ilgili ayakkabı ustaları, malzeme satıcıları, iĢletme sahipleri ile yapılan görüĢmelerden elde edilen bilgilerden yararlanılmıĢtır.
AraĢtırmada elde edilen verilerin analizinde anketlerden elde edilen veriler SPSS 20.0 (Statistical Package for the Social Sciences) programına aktarılarak verilerin analizi yapılmıĢtır. Yapılan analizler sonucunda frekans(f) ve yüzde(%) tabloları oluĢturularak yorumlar yapılmıĢtır.
Elde edilen veriler incelendiğinde sektörde çalıĢanların büyük çoğunluğunun erkek, ilkokul mezunu ve 15 yıldan uzun süredir meslekte oldukları, iĢletme sahibi ve usta olarak çalıĢtıkları, müstakil iĢ yerlerinde faaliyet gösterdikleri ve mesleği aile mesleği olduğu için ya da ekonomik nedenlerle tercih ettikleri görülmektedir. ĠĢletmelerin büyük çoğunluğu 1-10 kiĢi aralığında personel çalıĢtırdığı, günlük ortalama 50-500 çift arası üretim yaptıkları, yalnız yurtiçi pazarda faaliyet gösterdikleri, devlet teĢvik ve yardımlarından faydalanmadıkları ve devletten birçok konuda destek bekledikleri saptanmıĢtır. Ġç pazar yetersizliğinin ihracat potansiyelini önemli ölçüde etkilediği ve ithal malların rekabeti konusunda iĢletmelerin problem yaĢadığı görülmektedir. ĠĢletmelerin büyük çoğunluğunda ar-ge birimi bulunmamakta, çoğunluğu yıllık 250000 TL‟den az tutarda yıllık satıĢ yapmaktadırlar. Hammadde fiyatlarındaki artıĢların sektörü olumsuz etkilediği ve malzeme teminin iç pazardan sağlandığı tespit edilmiĢtir. Bursa ilinde kadın ve erkek ayakkabısı üretimi yapılmakta, ağırlıklı olarak zenne(kadın ayakkabısı) üretimi yapılmaktadır. Kadın ayakkabısı(zenne) üretiminde genel olarak suni ve tekstil malzemeleri kullanılırken erkek ayakkabısı(merdane) üretiminde deri kullanılmaktadır. ĠĢletmeler genellikle, tasarım, hammadde fiyatlarının yüksekliği, kalifiye eleman yetersizliği gibi konularda sıkıntı yaĢamaktadır. ĠĢletmeler en çok ilkbahar mevsiminde satıĢ yapmaktadır. ĠĢletmelerde personel istihdamında sürekli bir değiĢkenliğin olduğu tespit edilmiĢtir. Ayakkabı üretiminde en çok yapıĢtırma ayakkabı üretimi yöntemi kullanılmaktadır.
Bilim Kodu :
Anahtar Kelimeler: Ayakkabı Sektörü, Kadın Ayakkabısı, Erkek Ayakkabısı, Bursa Sayfa Adedi : 250
ix
OBSERVĠNG THE SECTOR OF SHOE-MAKING IN BURSA
(M.S Thesis)
Emine Özdilli
GAZI UNIVERSITY
GRADUATE SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES
May 2014
ABSATRACT
This study shows us the shoe‟s becoming a sector and its evolution during the time which has started its adventure as an art and craft for centuries until today in Bursa. There have been very little information in literature sources though the sector of shoe has existed in Bursa for centuries. At the result of observing the literatüre, it has not been found any research about the sector of shoe in Bursa. That is why this study is very important. Because it is going to be a source about the sector of shoe in Bursa by enlighting its past during time.
This study has been achieved to identify the techniques of shoe-making by the terms of type, technique, material and design fort he present-day sector of shoe in Bursa. As a modal this study is a descriptive research. It observes the current sector of shoe-making in Bursa and exemplifies fifty eight atelier and work places chosen randomly in Gençosman Shoe-makers Bazaar.
In this research Turkish written resourses and electronic inquiries have been used. It has been polled in order to learn the opinions of the owners of the present-day ateliers and work places. At the same time, the information about the past of shoe-making in Bursa and its current situation is used, which is obtained by the shoe experts, outfitters and the owner of the managements. The analysis of data was managed by transferring the data of poll to the SPSS 20.0 ( Stataitical Package fort he Social Scienses ). As a result of the analysis, comments have been made by making frequency (f) and percentage (%) chart.
x
While observing the analysis results, it has been seen that most of the workers in the sector are male, primary school-graduates and work for more than fifteen years. They are the owners or work as experts in small managements and they prefer this job because of economical reasons or since it is family-profession. It has been stated that most of the managements employ 1-10 people, they produce avarage 50-500 couple of shoes daily abd sell them only in domestic bazaar. They also do not make use of govermental grants assistance and demand supports from the goverment about a lot of topic. It has been found that the lack of domestic bazaar affects the potential of export and the managements have problems in the competition of imported goods. Most of the managements do not have departments of R&D and make sales less than 250000 TL yearly. It has been identified that the rise on the prices of the raw material affects the sector poorly and the materials are supplied by the domestic bazaar.
In Bursa, shoes for male and female, mostly Zenna (female shoes) are produced. While using artificial and textile materials for female shoe-producing, leather is used for male shoes. The managements have usually problems in designing, the rise on the price of raw material and the lack of qualified employees. They make sales mostly in Spring. A permanent change of employees in the managements has been identified. In shoe-making, the mostly used method is producing adhesive shoes.
Science Code :
Key Words : Footwear Sector, Women‟s Shoes, Men‟s Shoes, Bursa Page Number : 250
xi
ĠÇĠNDEKĠLER
ÖZ ... vii
ABSATRACT ... ix
ĠÇĠNDEKĠLER ... xi
TABLOLAR LĠSTESĠ... xiv
ġEKĠLLER LĠSTESĠ... xviii
BÖLÜM I ... 1 GĠRĠġ ... 1 1.1.Problem ... 1 1.2.AraĢtırmanın Amacı ... 2 1.3. AraĢtırmanın Önemi ... 3 1.4. Varsayımlar ... 3 1.5. AraĢtırmanın Sınırlılıkları ... 3 1.6. Tanımlar ... 4 BÖLÜM II ... 7
2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE ĠLGĠLĠ ARAġTIRMALAR ... 7
2.1. BURSA ĠLĠ HAKKINDA GENEL BĠLGĠLER ... 7
2.1.1. Bursa ve El Sanatları ... 7
2.2. DERĠ ... 10
2.2.1. Derinin Tanımı ve Tarihsel GeliĢimi ... 10
2.2.2. Derinin Yapısı ... 12
2.2.3. Derinin Doğal Özellikleri ... 13
2.2.4. Deri ÇeĢitleri ve Özellikleri ... 14
2.2.5. Ayakkabı Üretiminde Deri ... 17
xii
2.3. AYAKKABI ... 22
2.3.1. Ayakkabının Tanımı ve Tarihçesi ... 22
2.3.2. Ayakkabının Bölümleri ... 29
2.3.3. Ayakkabıda Kullanılan DikiĢler ... 31
2.3.4. Ayakkabı ÇeĢitleri ... 32
2.3.5. Ayak ve Ayak Ölçüleri ... 38
2.3.6.Model Yapımı ... 47
2.3.7.Kalıp ... 49
2.3.8. Ayakkabıda Tasarımın Yeri ve Önemi ... 54
2.4. AYAKKABI YAPIMINDA KULLANILAN ARAÇ-GEREÇLER ... 55
2.6. DÜNYA AYAKKABI SEKTÖRÜ ... 75
2.7. TÜRKĠYE AYAKKABI SEKTÖRÜ ... 77
2.8. BURSA ĠLĠNDE AYAKKABI SEKTÖRÜ ... 81
2. 9. ĠLGĠLĠ ARAġTIRMALAR ... 90
BÖLÜM III ... 93
3.YÖNTEM ... 93
3.1. AraĢtırma Modeli ... 93
3.2.Evren ve Örneklem ... 93
3.3.Veri Toplama Teknikleri ... 93
3.4.Verilerin Analizi ... 94
BÖLÜM IV ... 95
4.BULGULAR VE YORUM ... 95
4. 1. Ayakkabı Analizi ... 96
4.1.1. Kadın Ayakkabısı ( Zenne) - Çarık (Oxford) Modeli Üretim AĢamaları ... 96
4.1.2. Erkek Ayakkabısı (Merdane) - Günlük Model Üretim AĢamaları ... 115
xiii BÖLÜM V ... 191 5. SONUÇ VE TARTIġMA ... 191 5.1. Sonuç ... 191 5.2. TartıĢma ... 196 KAYNAKLAR ... 198 EKLER ... 206 EK A. ANKET FORMU ... 206 EK B. GÖRÜġME FORMU ... 223
xiv
TABLOLAR LĠSTESĠ
Tablo 1 : YaĢ ve ayakkabı numaraları ... 44
Tablo 2 : Ayakkabıcılar Odası Üyelerinin Yıllara Göre Dağılımı ... 89
Tablo 3 : ĠĢletme Sahiplerinin YaĢlarının Dağılımı ... 156
Tablo 4: ĠĢletme Sahiplerinin Medeni Durumlarının Dağılımı ... 156
Tablo 5: ĠĢletme Sahiplerinin Eğitim Durumunun Dağılımı ... 157
Tablo 6: ĠĢletme Sahiplerinin ÇalıĢama Yıllarının Dağılımı ... 157
Tablo 7: ĠĢletme Sahiplerinin ĠĢletmelerindeki Konumunun Dağılımı ... 158
Tablo 8 : ĠĢletme Sahiplerinin Mesleği Seçme Amaçlarının Dağılımı ... 158
Tablo 9 : ĠĢletmelerin Bağlı Bulunduğu KuruluĢların Dağılımı ... 159
Tablo 10 : ĠĢletmenin Faaliyet Yılının Dağılımı ... 159
Tablo 11: ĠĢletmenin Üretim Biriminin Faaliyetlerini GerçekleĢtirdiği Yerin Dağılımı ... 160
Tablo 12 : ĠĢletmenin Toplam Personel Sayısının Dağılımı ... 160
Tablo 13: ĠĢletmenin Üretim Biriminde ÇalıĢan Personel Sayısının Dağılımı ... 161
Tablo 14: ĠĢletmelerin Hedef Pazar Ve Faaliyet Pazar Alanlarının Dağılımı ... 161
Tablo 15: ĠĢletmelerin Ġhracat Potansiyelini Etkileyen Faktörlerin Dağılımı ... 162
Tablo 16: ĠĢletmelerin Ġhracat Yapamama Nedenlerinin Dağılımı ... 163
xv
Tablo 18: ĠĢletmelerin Devlet TeĢvik Ve Yardımlarından Faydalanma Oranının Dağılımı ... 164
Tablo 19: Devlet Yardımlarından Yararlanmak Ġsteyen ĠĢletmelerin Dağılımı ... 165 Tablo 20: ĠĢletmelerin ÇalıĢma Kapasitelerinin Dağılımı ... 166 Tablo 21: ĠĢletmelerin Tam Kapasite Düzeyinde ÇalıĢmasını Etkileyen Nedenlerin Dağılımı ... 167
Tablo 22: ĠĢletmelerdeki Ar-ge Birimlerinin Bulunma Oranının Dağılımı ... 168 Tablo 23: ĠĢletmelerin Yıllık SatıĢ Tutarlarını Gösteren Dağılım ... 168 Tablo 24: ĠĢletmelerin ÇalıĢanlarına Eğitim Verme Durumunu Gösteren Dağılım ... 169
Tablo 25: ĠĢletmelerin Eğitim Verme ġeklini Gösteren Dağılım ... 169 Tablo 26: Mamul Fiyatlarının ArtıĢını Etkileyen Faktörlerin Dağılımı ... 170 Tablo 27: ĠĢletmelerin Üretimde Kullandığı Hammadde, Yan Mamul Madde Vb. Girdileri Temin Ettikleri Kaynakların Dağılımı ... 171
Tablo 28: ĠĢletmelerin Büyüklüğünün Dağılımı ... 171 Tablo 29: ĠĢletmelerin Üretimdeki Hedef Kitlelerinin Dağılımı ... 172 Tablo 30: Kadın Ayakkabısı(zenne) Üreten ĠĢletmelerin Ayakkabı ÇeĢitleri Üretim Oranının Dağılımı ... 172
Tablo 31: Erkek Ayakkabısı Üreten ĠĢletmelerin Ayakkabı ÇeĢitleri Üretim
Oranının Dağılımı ... 173 Tablo 32: ĠĢletmelerin Günlük Ayakkabı Üretim Kapasitesinin Dağılımı ... 173 Tablo 33: ĠĢletmelerin Ayakkabı Üretimi Konusunda Sorun YaĢama Durumunun Dağılımı ... 174
xvi
Tablo 34: ĠĢletmelerin Ayakkabı Üretiminde KarĢılaĢtıkları Sorunların Dağılımı
... 174
Tablo 35: ĠĢletmelerin SatıĢ Ve Pazarlama Sürecinde KarĢılaĢtığı Sorunların Dağılımı ... 175
Tablo 36: Ayakkabı Sektörünün GeliĢimini Etkileyen Faktörlerin Dağılımı ... 176
Tablo 37: Model Tasarımındaki En Önemli Özelliğin Dağılımı ... 177
Tablo 38: ĠĢletmelerin Ayakkabı Üretiminde Modelleme ve Tasarımını Kimlere Yaptırdığını Gösteren Dağılım ... 177
Tablo 39: ĠĢletmelerin Ayakkabı Tasarımını GerçekleĢtirme Yöntemlerinin Dağılımı ... 178
Tablo 40: ĠĢletmelerde Tasarımcıların ÇalıĢma Yöntemlerinin Dağılımı ... 179
Tablo 41: ĠĢletmelerin Ayakkabı Üretiminde Tabii Deri Kullanımının Dağılımı . 179 Tablo 42: Ayakkabı Üretiminde Tabii Derinin Tercih Edilme Nedenlerini Gösteren Dağılım ... 180
Tablo 43: Ayakkabı Üretiminde Derinin Yerine Diğer Mamullerin(Ürünlerin) Tercih Edilme Nedenlerinin Dağılımı ... 180
Tablo 44: Ayakkabı Yapımında Kullanılan Deri ÇeĢitlerinin Dağılımı ... 181
Tablo 45: Ayakkabı Saya Üretiminde Deri DıĢında Malzeme Kullanan ĠĢletmelerin Dağılımı ... 182
Tablo 46: ĠĢletmelerin Kullandıkları Ayakkabı Üretim Tekniklerinin Dağılımı .. 182
Tablo 47: Atölyede Kullanılan Makinelerin Dağılımı ... 183
Tablo 48: Tüketicinin Ürünlerde Aradığı Özelliğin Dağılımı ... 185
Tablo 49: ĠĢletmelerin SatıĢ Fiyatlarını Belirleme Yöntemlerinin Dağılımı ... 185
xvii
Tablo 51: ĠĢletmelerin Üretim Faaliyetlerini ĠĢletmede GerçekleĢtirme Oranının Dağılımı ... 186
Tablo 52: ĠĢletmelerin Fason ÇalıĢma Oranını Gösteren Dağılım ... 187 Tablo 53: ĠĢletmelerin Üretim Personeli Bulmakta YaĢadıkları Sorunların
Dağılımı ... 187 Tablo 54: ĠĢletmelerin Mevsimlere Göre SatıĢ Oranının Dağılımı ... 188 Tablo 55: ĠĢletmelerin Kullandıkları Üretim Yönteminin Dağılımı ... 188 Tablo 56: ĠĢletmelerin Personel Ġstihdamındaki DeğiĢkenlik Oranını Gösteren Dağılım ... 189
Tablo 57: ĠĢletmelerin Personel Ġstihdamındaki DeğiĢkenliği Etkileyen Faktörlerin Dağılımı ... 189
xviii
ġEKĠLLER LĠSTESĠ
ġekil 1: Derinin bölümleri (ToptaĢ, 1993, s. 16) ... 10
ġekil 2 : Poulaine (http://www.vannacalzature.it) ... 24
ġekil 3 : Chopine (http://en.wikipedia.org) ... 25
ġekil 4 : Ayakkabının Bölümleri(Kastan, 1988, s.9) ... 29
ġekil 5 : Ayağın Anatomik Yapısı(Megep, 2007, s.7)) ... 39
ġekil 6 : Ayak boyu ölçme cihazı ... 43
ġekil 7 : Ayak ve alt bacakta ölçü yerleri (Kastan,1997, s.26) ... 43
ġekil 8 : Ayak basma çizgisine kadar olan ayak uzunluğu(Kastan,1997, s.29) ... 45
ġekil 9 : Tarak geniĢliği(Kastan,1997, s.29) ... 45
ġekil 10 : Oynak açısı(Kastan,1997, s.30) ... 45
ġekil 11 : Kalıplar ... 49
ġekil 12 : Tahta (ahĢap) kalıp ... 49
ġekil 13 : Plastik kalıp ... 50
ġekil 14 : Metal kalıp(Megep, 2007, s.33). ... 50
ġekil 15 : Künyesiz kalıp ... 51
ġekil 16 : Künyeli kalıp(Megep, 2007, s.34) ... 51
ġekil 17 : Sustalı kalıp(Megep, 2007, s.35) ... 51
xix
ġekil 19 : Kırma kalıp ... 52 ġekil 20 : KurĢun kalemler ... 56 ġekil 21 : Kesim bıçağı ... 56 ġekil 22 : Üçgen eğe ... 56 ġekil 23 : Masat ... 57 ġekil 24 : Rolet (rulet) ... 57 ġekil 25 : Kesim lastiği ... 57 ġekil 26 : Metal cetvel ... 58 ġekil 27 : Pergel ... 58 ġekil 28 : Açıölçer ... 58 ġekil 29 : Mezura ... 59 ġekil 30 : Kalıp ... 59 ġekil 31 : Istampa(stampa) bandı ... 59 ġekil 32 : Silgi ve kalemtraĢ ... 60 ġekil 33 : Gönye ... 60 ġekil 34 : Istampa mukavvası ... 60 ġekil 35 : Ağırlık ... 61 ġekil 36 : GümüĢ kalem ... 61 ġekil 37 : Makas ... 61 ġekil 38 : TraĢ bıçağı (falçata) ... 62 ġekil 39 : Sayacı çekici ... 62
xx
ġekil 40 : Çark zımba ... 62 ġekil 41 : Kapsül takma aleti ... 63 ġekil 42 : Yakma aparatı tüp ... 63 ġekil 43 : Tanalya (Danalya), ... 63 ġekil 44 : Kerpeten ... 64 ġekil 45 : Raspa ... 64 ġekil 46 : Filo bıçağı ... 64 ġekil 47 : Kanca ... 65 ġekil 48 : Fora kaĢığı ... 65 ġekil 49 : YapıĢtırıcı kabı ... 65 ġekil 50 : YapıĢtırıcı sürme fırçası ... 65 ġekil 51 : Tırpan ... 66 ġekil 52 : Çivi ... 66 ġekil 53 : Zımpara ... 66 ġekil 54 : Freze fırçaları ... 67 ġekil 55 : El fırçası ... 67 ġekil 56 : Sünger ... 67 ġekil 57 : Ped ... 68 ġekil 58 : Makine iğneleri ... 68 ġekil 59 : Ġpler ... 68 ġekil 60 : Poliüretan yapıĢtırıcı (pürküm) ... 69
xxi
ġekil 61 : Neopren ... 69 ġekil 62 : Solvent ... 69 ġekil 63 : Taban astarı ... 70 ġekil 64 : Bel çeliği ... 70 ġekil 65 : Bağcık ... 70 ġekil 66 : Cila ... 71 ġekil 67 : Pres (Kompresör) makinesi ... 71 ġekil 68 : Deriler ... 71 ġekil 69 : Freze makinesi ... 72 ġekil 70 : Saya dikiĢ Makinesi ... 72 ġekil 71: Motorlu fırça ... 72 ġekil 72 :Kurutma Fırını ... 73 ġekil 73 : ġok aktivite makinesi ... 73 ġekil 74 : Saya kesim makinesi ... 74 ġekil 75: Lateks sürme makinesi ... 74 ġekil 76: Saya tıraĢ makinesi ... 74 ġekil 77 : 1800lü yıllarda Bursa Ayakkabıcılar ÇarĢısı(Bursa Kültürü AraĢtırma Merkezi) ... 83
ġekil 78 : Epçeler Köyünde Eskiden Yapılan Ayakkabı Kalıpları(Bursa Kültürü AraĢtırma Merkezi) ... 86
ġekil 79 : Ayakkabı kalıbı ve model ... 96 ġekil 80 : Kalıbın bantlanması ... 96
xxii
ġekil 81 : Ön-Orta Çizgisini Belirleme ... 97 ġekil 82 : Arka yüksekliğinin belirlenmesi ... 97 ġekil 83 : Modelin kalıp üzerine çizilmesi ... 97 ġekil 84 : Bantların kalıptan çıkarılması ... 98 ġekil 85 : Bandın kartona yapıĢtırılması ... 98 ġekil 86 : Model tasarımının yapılıĢı ... 98 ġekil 87 : Çizgiler üzerinden kesim bıçağı ile kesim ... 99 ġekil 88 : Modelin dikiĢ çizgileri belirlenmesi ... 99 ġekil 89 : Modelin pay ve iĢaretlemelerinin yapılması ... 99 ġekil 90 : Model kesiminin tamamlanması ... 100 ġekil 91 : Model profil çizimi ... 100 ġekil 92 : Yüzlük malzemelerin kesimi ... 101 ġekil 93 : Astarlık malzemelerin kesimi ... 102 ġekil 94 : Platform taban kaplama malzemelerinin kesimi ... 102 ġekil 95 : Lateks makinasında ilaçlama ... 103 ġekil 96 : Kıvırma – yapıĢtırma iĢlemi ... 103 ġekil 97 : Ġlaçlama yapıĢtırma ... 104 ġekil 98 : Kampire verme ... 104 ġekil 99 : DikiĢ iĢlemleri ... 105 ġekil 100 : Astar ile sayanın birleĢtirilmesi ... 106 ġekil 101 : Astarın arka çatım iĢleminin yapılması ... 107
xxiii
ġekil 102 : Zımbalama iĢlemi ... 108 ġekil 103 : Fort- bombe parçalarını solvente batırma ... 108 ġekil 104 : Alt tabanın yapıĢtırılası ... 109 ġekil 105 : Fort- bombe telalarının yerleĢtirilmesi ... 109 ġekil 106 : Sayayı kalıba çekme ... 109 ġekil 107 : Zımbalama ... 110 ġekil 108 : Ayakkabının birleĢmemiĢ parçaları ... 110 ġekil 109 : Platform parçalarının ilaçlanması ... 110 ġekil 110 : Lastik tabanın ilaçlanması ... 110 ġekil 111 : Topuk ilaçlama ... 111 ġekil 112 : Fırınlama ... 111 ġekil 113 : Tabandaki fazlalıkların temizlenmesi ... 111 ġekil 114 : Taban ilaçlama ... 111 ġekil 115 : Platform parçalarının kaplanması ... 112 ġekil 116 : Platformun ilaçlanması ... 112 ġekil 117 : ġoklama iĢlemi ... 112 ġekil 118 : Taban parçası yapıĢtırma ... 112 ġekil 119 : Presleme ... 113 ġekil 120 : Sıcak Ģoklama ... 113 ġekil 121 : Topuk yapıĢtırma ... 113 ġekil 122 : Finisaj ... 113
xxiv
ġekil 123 : Oxford(çarık) modeli kadın ayakkabısının bitmiĢ hali ... 114 ġekil 124 : Bantlama ... 115 ġekil 125 : Ön ve arka ortasının belirleme ... 115 ġekil 126 : Arka yükseklik belirleme ... 116 ġekil 127 : Tarak ölçüsü alma ... 116 ġekil 128 : Tarak çizgisinde orta noktayı bulma ... 116 ġekil 129 : Ağız klavuz çizgisini belirleme ... 117 ġekil 130 : Bağcık ve ayna çizgilerinin çizilmesi ... 117 ġekil 131 : Bağcık yerleri belirleme. ... 118 ġekil 132 : DikiĢ yerlerini iĢaretleme ... 118 ġekil 133 : Kalıp üzerinde bantın kesilmesi ... 118 ġekil 134 : Eğe ile bantların temizlenmesi ... 119 ġekil 135 : Bandın kalıptan çıkarılması ... 119 ġekil 136 : Bandın kartona yapıĢtırılması ... 119 ġekil 137 : Model profili ... 120 ġekil 138 : Kalıptan ayna kısmının çıkartılması ... 120 ġekil 139 : Aynanın mukavvaya yapıĢtırılması ... 120 ġekil 140 : Payların çizilmesi ... 121 ġekil 141 : Burun ve aynaın kesilmesi ... 121 ġekil 142 : Payların kesilmesi ... 121 ġekil 143 : Model hatlarının kesilerek belirlenmesi ... 122
xxv
ġekil 144 : KarĢılık aynasının kesimi ... 122 ġekil 145 : Istampanın kağıda çizilmesi ... 123 ġekil 146 : Bindirme payları verilerek kağıda ıstampa çizimi ... 123 ġekil 147 : Kalıbın orta noktasının belirlenmesi ... 123 ġekil 148 : Sağ - sol çentiklerinin atılması ... 124 ġekil 149 : Kıvırma paylarının verilmesi ... 124 ġekil 150 : Kampire çizimi ... 124 ġekil 151 : Tulum çizimi ... 125 ġekil 152 : Çift yönlü çıkarılan kalıpların mukavvaya aktarılması ... 125 ġekil 153 : Model profili ... 126 ġekil 154 : Aynanın kesilmesi ... 126 ġekil 155 : Çentik atma ... 127 ġekil 156 : Saya parçasının kesimi ... 127 ġekil 157 : Aynanın ek parçasının kesimi ... 127 ġekil 158 : Bağcık bölümünün kesilmesi ... 128 ġekil 159 : Kıyılık kesimi ... 128 ġekil 160 : Ayna parçasının kesimi ... 128 ġekil 161 : Yanak bölümünün kesilmesi ... 129 ġekil 162 : Dil kesimi ... 129 ġekil 163 : Dil astarının kesilmesi ... 129 ġekil 164 : Yan astar parçalarının kesimi ... 130
xxvi
ġekil 165 : Çoraplık kesimi ... 130 ġekil 166 : Pedlerin kesimi ... 130 ġekil 167 : TıraĢlama ... 131 ġekil 168 : Ayna bölümünüm ilaçlanması ... 131 ġekil 169 : YapıĢtırıcı sürme ... 132 ġekil 170 : Yastık bölümünün ilaçlanması ... 132 ġekil 171 : Kıyılıkların ilaçlanması ... 132 ġekil 172 : Dil parçasının ilaçlanması ... 133 ġekil 173 : BirleĢtirme noktalarına ilaç sürülmesi ... 133 ġekil 174 : Dikilen parçalar ve pedin ilaçlanması ... 133 ġekil 175 : Bağcık yerlerinin ilaçlanması ... 134 ġekil 176 : Aynanın ilaçlanması ... 134 ġekil 177 : Dilin birleĢim yerlerinin ilaçlanması ... 134 ġekil 178 : Yan parçaların yapıĢtırılması ... 135 ġekil 179 : Çekiçle yapıĢtırmanın sağlamlaĢtırılması ... 135 ġekil 180 : Yüz parçalarının birleĢtirilmesi ve çekiçle sağlamlaĢtırılması ... 135 ġekil 181 : Arka parçaların yapıĢtırılması ... 136 ġekil 182 : Kıyılık yapıĢtırma ... 136 ġekil 183 : Arka astarın yapıĢtırılması ... 136 ġekil 184 : Tulumun yapıĢtırılması ... 137 ġekil 185 : Dile tulum yapma ... 137
xxvii
ġekil 186 : Kaydırma ... 137 ġekil 187 : Pedleri yastık bölümüne yerleĢtirme ... 138 ġekil 188 : Astarı içe kıvırma ... 138 ġekil 189 : Bağcık parçalarının yerleĢtirilmesi ... 138 ġekil 190 : Ayna astarını yapıĢtırma ... 139 ġekil 191 : Dilin sayaya yapıĢtırılması ... 139 ġekil 192 : Ayna spor dikiĢlerinin dikilmesi ... 139 ġekil 193 : YapıĢtırılan parçaların diĢlerinin yapımı ... 140 ġekil 194 : Yüz ile aynanın dikimi ... 140 ġekil 195 : Dil astar dikiĢi ... 141 ġekil 196 : Fazla payların kesimi ... 141 ġekil 197 : Süs dikiĢleri yapımı ... 141 ġekil 198 : Astar dikiĢi ... 142 ġekil 199 : Saya merkezleme ... 142 ġekil 200 : Taban astar ve çelik ilaçlama ... 142 ġekil 201 : Çelikleri yapıĢtırma ... 143 ġekil 202 : Yarım taban yapıĢtırma ... 143 ġekil 203 : Tabanı kalıba montalama ... 143 ġekil 204 : Taban astarının fazlalıklarını temizleme ... 144 ġekil 205 : Fort - bombenin solvente batırılması ... 144 ġekil 206 : Bombe telasını yapıĢtırma ... 144
xxviii
ġekil 207 : Fort telasını yapıĢtırma ... 145 ġekil 208 : Ayakkabıyı kalıba çekme ... 145 ġekil 209 : Monta çivilerinin çakılması ... 145 ġekil 210 : Yardımcı çivilerin çıkartılması ... 146 ġekil 211 : Astar fazlalıklarının temizlenmesi ... 146 ġekil 212 : Tabanın ilaçlanması ... 146 ġekil 213 : Pesterizma iĢlemi ... 147 ġekil 214 : Taban ile saya astarının kapamasının yapımı ... 147 ġekil 215 : Fırınlama ... 147 ġekil 216 : Freze makinasında mumlama – parlatma yapımı ... 148 ġekil 217 : Taban çivilerinin temizlenmesi ... 148 ġekil 218 : Tabana pistirizma yapımı ... 148 ġekil 219 : Taban fazla derilerin tıraĢlanması ... 149 ġekil 220 : Rasta ile zımparalama ... 149 ġekil 221 : Tabanın yüzeyine ilaç sürme ... 149 ġekil 222 : Ayakkabının tabanına ilaç sürme ... 150 ġekil 223 : ġoklama ... 150 ġekil 224 : Taban yapıĢtırma ... 150 ġekil 225 : Presleme yapımı ... 151 ġekil 226 : Bağcık bağlarının temizlenmesi ... 151 ġekil 227 : Ayakkabıyı kalıptan çıkarma ... 151
xxix
ġekil 228 : Mostra kesimi ... 152 ġekil 229 : Ped yapıĢtırma ... 152 ġekil 230 : Taban vidalama ... 153 ġekil 231 : Mostra yapıĢtırılak taban ilaçlama ... 153 ġekil 232 : Mostrayı iç tabana yapıĢtırma ... 153 ġekil 233 : Motorlu fırça ile temizleme ... 154 ġekil 234 : Ütüleme ... 154 ġekil 235 : Parlatma ... 154 ġekil 236 : Bağcık takma ... 155 ġekil 237 : Kutulama ... 155
1
BÖLÜM I
GĠRĠġ
Bu bölümde araĢtırma problemi, amaç, önem, varsayımlar, sınırlılıklar, verilmiĢ, ayrıca araĢtırmada geçen bazı kavramlar tanıtılmıĢtır.
1.1.Problem
Ayakkabı; kadın, erkek, genç ve çocukların ayaklarını dıĢ etkilerden korumak amacı ile yüz ve tabanı çeĢitli malzemelerden yapılan ayak giysisidir (Sürenkök, 1993, s.395). Ayağı koruyucu özelliğinin yanı sıra, günümüzde Ģekil, renk ve görünüm açısından kıyafeti tamamlayıcı bir unsur olarak kabul edilen ayakkabı, gıdadan sonra gelen en önemli tüketim malıdır ( Budak ve Yaralıoğlu, 1993, s.1). Ayakkabı, ayakkabının sayası ve tabanı olmak üzere iki ana bölüme ayrılır. Saya; ayakkabıların maskaret (burun), yüz ve gambayı (arka ve yan parçayı) oluĢturan astarsız veya astarlanarak dikilmiĢ olan, kalıba çekilecek yüzlük parçaların tümüdür. Taban; ayakkabıların burundan baĢlayarak ökçe arka kenarlarına kadar uzanan alt kısmı olup, esas taban, bel (kamara) ve ökçe altı olarak üç ana bölüme ayrılır (Kastan, 2007, s.3-6).
Ayakkabıcılık bir zanaat dalı olarak doğmuĢ ve 20. yüzyılın baĢlarına kadar bu niteliğini devam ettirmiĢtir. Daha sonra ayakkabı üretiminde bazı iĢlemlerde makineleri kullanılmaya baĢlanmıĢtır. Dünyada 1930‟lu yıllardan itibaren makineler gittikçe artan hızda üretim sürecine girmeye baĢlamıĢtır. Bunun etkisiyle ayakkabı üretiminin emek yoğun niteliği zaman içinde azalmaya baĢlamıĢ ve bir sanayi kimliği kazanmıĢtır (Özçörekçi & Öngüt, 2005, s.195). “19. yüzyılın sonlarına kadar Türkiye‟de ayakkabı
2
yapımı tümüyle el emeğine dayanıyordu. Beykoz‟daki deri fabrikasına 1884‟te ayakkabı yapımı bölümü eklendi. 1912‟de geliĢtirilen bu bölüm I. Dünya SavaĢında ordunun gereksinimlerini büyük ölçüde karĢıladı. Cumhuriyet döneminde 1933‟te Sümerbank‟a devredilen Beykoz Deri ve Kundura Fabrikasında ve baĢka özel fabrikalarda makineli üretim yapılmaktadır. 1980 sanayi sayımına göre ayakkabı üreten 80 büyük, 8000 kadar da küçük iĢyeri bulunmaktadır” (Temel Britannica, 1972, s.219).
Günümüzde Türkiye‟de ayakkabı üretimi yapan sayılı iller arasında yer alan Bursa, köklü bir geçmiĢe sahiptir. Deri iĢlemeciliği eski Bursa‟da oldukça geliĢmiĢ el sanatlarından biridir. Bu gün Bursa‟da ham deriyi iĢleyip meĢin, kösele, sahtiyan haline getirmiĢlerdir. Ve üretilen deriler son derece zengin bir sanat anlayıĢıyla eĢya haline dönüĢtürülmüĢtür (Yurt Ansiklopedisi, 1981, s.685).
Kaynaklardan elde edilen bilgilere göre Bursa‟da ayakkabıcılık 1500lü yıllara kadar uzanmaktadır Bursa ġer-iye sicillerinde Bursa‟da ayakkabıcılıkla uğraĢan esnaflar ile ilgili bilgilere rastlanmaktadır. Son dönemlere kadar Bursa‟da yemeni ve çarık üretiminin yapıldığı, fakat artık bu iĢi yapan ustaların olmaması ve mesleğin yeni nesillere aktarılamamasından dolayı Bursa‟da ayakkabıcılık, küçük atölyelerde ve fabrikalarda devam etmektedir. Bursa‟da köklü bir geçmiĢe sahip olan ayakkabıcılık sanatı zamanla bir sektöre dönüĢmüĢtür. Ancak yapılan araĢtırmalarda Bursa‟daki ayakkabıcılık ve ayakkabı sektörü ile ilgili yapılmıĢ bilimsel bir çalıĢmaya rastlanmamıĢtır. Bu sebeple geçmiĢe de ayna tutarak Bursa ayakkabıcılık sektörünün bugünkü durumunu belgelendirmek ve bilimsel bir kaynak oluĢturmak amacı ile bu çalıĢma yapılmıĢtır. ÇalıĢmada özellikle kadın ve erkek ayakkabıları ele alınmıĢtır.
1.2.AraĢtırmanın Amacı
Bu araĢtırmanın amacı, Bursa ilindeki günümüz ayakkabıcılık sektörünün çeĢit, teknik, malzeme ve tasarım yönünden incelenerek kullanılan ayakkabı yapım tekniklerini belirlemektir. Bu genel amaç çerçevesinde aĢağıdaki sorulara cevap aranacaktır.
Bursa‟da ayakkabı üretimi yapan kaç tane atölye ve iĢletme vardır?
Ayakkabı üretiminde çalıĢan bireylerin mesleğe iliĢkin özellikleri nelerdir? Ayakkabı yapımında kullanılan deri çeĢitleri nelerdir?
3
Ayakkabı yapımında kullanılan tasarım ve model özellikleri nelerdir?
Bursa‟daki ayakkabı üreticilerinin ayakkabı üretimi ve satıĢı sırasında karĢılaĢtıkları sorunlar nelerdir?
Bursa‟da ayakkabı üreticilerinin en çok satıĢ yaptıkları mevsim nedir ve yıllık kazançları ne kadardır?
1.3. AraĢtırmanın Önemi
Ayakkabıcılık Türklerde geçmiĢten günümüze kadar varlığını sürdüren bir el sanatıdır. Bu sanat teknoloji ve arz talebin artmasıyla zamanla büyük bir sektör haline dönüĢmüĢ, sanayileĢmiĢtir. Ama bir taraftan sanatsal özelliklerini de yitirmemiĢtir. Türkiye‟de bu alanda akademik olarak az sayıda kaynak bulunmaktadır. Bursa ilinde geçmiĢi çok eskiye dayanmasına rağmen yapılan literatür taramalarında çok kısıtlı bilgiye ulaĢılmıĢtır. Bu araĢtırma günümüzde Bursa ilinde yapılan ayakkabıcılık, ayakkabı sektörünün tanıtılması ve geliĢtirilmesine katkıda bulunacaktır. Ayrıca ayakkabı sektöründe üretim yapan ve pazarlayan kiĢilerin karĢılaĢtıkları sorunların tespit edilmesi, tasarım, ürün, kalite, mevsim ve tüketici tercihlerini belirleyen anket ile yapılan araĢtırma elde edilen bulgularla önem taĢımaktadır.
1.4. Varsayımlar
AraĢtırma kapsamına alınan bireyler, alanında gerekli bilgi ve beceriye sahiptir. AraĢtırma için belirlenen yöntem ve teknikler ile hazırlanan anket ve görüĢme
formu araĢtırmanın amacına hizmet edecek niteliktedir. AraĢtırmada kullanılan Türkçe kaynaklar yeterlidir.
1.5. AraĢtırmanın Sınırlılıkları
AraĢtırma Bursa ili ile sınırlıdır.
AraĢtırma günümüzde Bursa ilindeki Gençosman Ayakkabıcılar ÇarĢısı‟nda üretim yapan atölye ve iĢletmelerle sınırlıdır.
AraĢtırmada elde edilen bilgiler kullanılan veri toplama aracı ile sınırlıdır. AraĢtırma Bursa‟da bulunan kaynak kiĢilerin bilgileriyle sınırlıdır.
4
AraĢtırma Türkçe yazılı kaynaklar ve elektronik ortamda yapılan kaynak taramaları ile sınırlıdır.
AraĢtırma kadın ve erkek ayakkabısı üretimi yapan iĢyerleri ile sınırlıdır.
1.6. Tanımlar
Ağaç çivi: Taban köselesinin sayaya yapıĢmasını sağlamak için çakılan ufak çiviler (ÖtleĢ, 2006, s.111).
Aksesuar: Ayakkabıdaki resim, yazı, toka, kapsül, rivet, püskül, cam, boncuk, pul, çivi gibi süs malzemeleri (Akalın vd., 1993, s.26).
Astarlık deri: Ham koyun ve keçi derilerinden türlü yöntemlerle sepilenerek elde edilen tabii renkte veya boyanmıĢ ince, yumuĢak, elastiki deri (Akalın, 1993, s.30).
Ayna: Ayakkabının ön üst kısmını oluĢturan yüze dikili parçadır (Kastan, 1993, s.21). Bağ: Bazı metal ayakkabılarda tarak çizgisinin üst bölümünde yer alan gamba uçlarının ya da düz parçaları birbirine bağlamak için kullanılan, Ģerit halindeki malzemelerdir (Kastan, 1993, s.60).
BaĢmak: 1)Çarık. 2) Ayakkabı. 3) Çocuk Ayakkabısı. 4)Ökçeli ayakkabı. 5) Çocuk, asker, kadın, erkek,halk ayakkabısı. 6) Ökçeli papuç (Akalın vd. , 1993, s.41).
Baret: Ayna üstüne dikilerek estetik bir görünüm sağlayan sağlamlaĢtırıcı eleman (ÖtleĢ, 2006, s.14).
Burun: Ayakkabı giyildiğinde sayada öne gelen uç taraftır (Kastan, 1993, s. 21).
Çarık: Çarık, kenarı kıvrılıp iki ucu dikilerek yapılan ham deriden köylü pabucu (Meydan Larousse, 1972, s. 960).
Çizme: Koncu, fotinden daha uzun ayakkabı türü (Akalın vd., 1993, s.54). Debbağ: Deriyi iĢleyen kimse (Kanbay, 1993, s. 86).
Debağlama / tabaklama: Ham deriyi iĢleme (Kanbay, 1993, s.86).
Dil: Ayakkabı bağlarının ayağı rahatsız etmesini sağlayan ve bağ altına rastlayan saya parçası olduğu gibi bağsız ayakkabılarda aynanın üst kısmına da aynı isim verilmektedir (Kastan, 1993, s.21).
5
Finisaj: Derinin sepileme iĢi bittikten sonra cinsine, kullanma amacına göre boyanması ya da su geçirmemesi için özel iĢlevler görmesi (Cinköse, 1993, s.371).
Freze: Ayakkabıda taban ve ökçenin, kenar ve alt kısımlarına bıçak vurma, zımpara yapma, pimse yapma, boyama, mum sürüp parlatma iĢlemlerinin tamamına verilen ad (ÖtleĢ, 2006, s.42).
Gamba (arka ve yan parçalar): Sayanın arka kısmını oluĢturan yüzü tamamlayan parça ve parçalardır (Kastan, 1993, s.21).
Gön: SepilenmiĢ deri (Kanbay, 1993, s.86).
Istampa (Stampa): Ayakkabı modelinin özelliğine ve ölçülerine göre hazırlanan, saya parçalarının kesim kalıpları (ÖtleĢ, 2006, s.49).
Kalıp: Sayanın ayakkabı biçimini alabilmesi için; üzerine saya kaplanan, tahta, plastik veya metal malzemeden yapılan hacimsel katı model (ÖtleĢ, 2006, s.56).
KaloĢ (GaloĢ): Tabanı tahtadan yapılan deri ayakkabılardır(Koçu, 1967: 141). Konç: Ayakkabının bileği sarıp dize kadar uzanan kısmına denir (Kırtunç, 1989: 67). Mest: Sayası ve tabanı yumuĢak keçi derisinden yapılan, astarsız, kısa konçlu, ayakkabı içine giyilen ayak giysisi (Akalın vd. , 1993, s.115).
Molyer: Gambanın yüzün üstüne dikildiği, diğer adı derby veya kulaklı olan ayakkabıların genel adı (ÖtleĢ, 2006, s.79).
Monta: BitmiĢ sayanın kalıp altına kıvrılarak, taban astarı üzerine çivilenmesi yani kalıba çekilmesi iĢlemi (ÖtleĢ, 2006, s.79).
Postal: 1)Bağlı asker botu. 2) Bir tür ökçesiz ayakkabı (Akalın vd. , 1993, s.134).
Sandalet: Arkası ve önü açık, bantlı kadın ve erkek ayakkabısı (Akalın vd. , 1993, s.139). Saya: Ayakkabıların maskarat (burun), yüz ve gambayı (arka yan parçaları) oluĢturan astarsız veya astarlanarak dikilmiĢ olan kalıba çekilebilecek yüzlük parçaların tümü (Kastan, 1993, s.20).
6
Sığır derisi: Ayakkabı, elbise, döĢemelik, saraciyelik vb. gibi ürünlerin yapımında kullanılır (Kanbay, 1993, s.86).
Taban: Ayakkabıların burundan baĢlayarak ökçe arka ucuna kadar uzanan alt kısmı olup üç ana bölüme ayrılır (Kastan, 1993, s.21).
Tabakhane: Ham derinin mamul hale getirildiği fabrika (Kanbay, 1993, s.86). Topuk: Ayakkabıların burundan baĢlayarak ökçe arka ucuna kadar uzanan alt kısmı (Kastan, 1993, s.21).
7
BÖLÜM II
2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE ĠLGĠLĠ ARAġTIRMALAR
2.1. BURSA ĠLĠ HAKKINDA GENEL BĠLGĠLER
2.1.1. Bursa ve El Sanatları
Bursa 40 derece boylam ve 28 - 30 derece enlem daireleri arasında Marmara Denizi‟nin güneydoğusunda yer alan ilin toplam nüfusu Türkiye Ġstatistik Kurumu‟nun Adrese Dayalı Kayıt Sisteminin 2013 verilerine göre 2.740.970 olduğu tespit edilmiĢtir. Bu haliyle Türkiye'nin 4. büyük kentidir (http://www.bursa.gov.tr).
Ilıman bir iklime sahip olan Bursa, Türkiye‟nin bir meyve, sebze deposu durumundadır. Bursa idari olarak, Büyükorhan, Gemlik, Gürsu, Harmancık, Ġnegöl, Ġznik, Karacabey, Keles, Kestel, Mudanya, MustafakemalpaĢa, Orhaneli, Orhangazi, YeniĢehir, Nilüfer, Osmangazi ve Yıldırım ilçelerine sahiptir(Tc. Bursa Valiliği Ġl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 2006, s. 3).
Bursa kentinin en eski geçmiĢi ile ilgili bilgiler oldukça sınırlıdır. Kentin bugünkü adının, Ġsa‟dan önceki II. Yüzyıl‟ın baĢlarında, Atussa kentinin bulunduğu yerde kurulan Prusa‟dan geldiği sanılmaktadır. (Bursa Ansiklopedisi, Bursa Hakimiyet Gazetesi,?, s.7 ) Bursa‟da ilk yerleĢim izleri, bölgedeki höyüklerde yapılan arkeolojik kazılarında gösterdiği gibi günümüzden yaklaĢık 8 bin yıl öncesine kadar uzanır.
8
Kentin kurucusu olarak antik kaynaklarda, Bithynia Kralı “Prusias‟tan (M.Ö. 232-192) söz edilir. M.Ö. 1. yüzyılda Roma Ġmparatorluğu‟nun yönetiminde olan yöre M.S. 395 yılında Bizans hakimiyeti altına girer. 11. yüzyılda Bizanslılar ile Selçuklular arasında sık sık el değiĢtiren Bursa, 1326 yılında Orhan Gazi tarafından Osmanlı topraklarına katılır( T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Tanıtma Genel Müdürlüğü, 2011, s.2).
Bursa tarihsel süreçte asıl önemini Osmanlılar zamanında kazanır. Orhan Gazi döneminde Osmanlı Beyliği‟ne baĢkentlik yapar. 1361‟de Edirne‟nin alınmasından sonra Osmanlının Rumeli topraklarının baĢkenti Edirne, Anadolu topraklarının baĢkenti Bursa olur. 1453‟ten sonra Ġstanbul tek baĢkent olunca merkeze bağlı bir sancak olan Bursa 19. Yy. da bir vilayet merkezi olmuĢtur( T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Tanıtma Genel Müdürlüğü, 2011, s.3).
Bursa 14.yy'dan itibaren Ġran'dan gelen ipeğin ve Hindistan-Cidde-Halep üzerinden gelen baharatın sayesinde ekonomik açıdan büyük bir geliĢme gösterdi. Özellikle 16.yy'da doruğa çıkan ipek ve baharat ticareti kente büyük canlılık kazandırdı. Kentin meĢhur Ġpek, Koza, Fidan, Emir Hanları bu ticaretin kalbinin attığı yerlerdi. Bu dönemde kentin nüfusu 75bin'e yakındı. Batı Avrupa'dan gelen birçok tüccar, özellikle Floransa ve Venedik'ten gelen Ġtalyanlar bu dönemde kente yerleĢip, ipek ve baharat karĢılığında Batı Avrupa mamulü yünlü dokumaları satmaya baĢladılar. Hem Osmanlı Ġmparatorluğu‟na hem de Bursa'ya büyük zenginlik getiren bu ticaret, 17.Yy'dan itibaren Ġngiliz ve Hollandalıların Hint Okyanusu'nda hâkimiyeti ele geçirip, baharat ve ipeği Avrupa'ya Ümit Burnu üzerinden direk taĢımaya baĢlamalarıyla giderek azalmıĢ ve önemini kaybetmiĢtir (http://www.bursa.gov.tr).
Bursa, Osmanlı Devleti‟nin I. Dünya SavaĢı‟ndan yenik çıkmasından sonra önce Ġngiltere, Fransa ve Ġtalya‟dan oluĢan müttefiklerin denetimine girdi. 1920 yılında Yunanlılar Bursa‟yı iĢgal etmiĢlerdir. 11 Eylül 1922‟ye kadar süregelen iĢgal süresi içerisinde Bursa ve çevresindeki insanların sıkıntıları yanında, bazı tarihi yapılarda büyük hasar görmüĢtür(Oğuzoğlu, 1997, s.18). 11 Eylül 1922‟de ġükrü Naili PaĢa komutasındaki 3. Kolordu Bursa‟ya girdi ve Bursa yeniden Türk egemenliğine geçti(Keskin, 2006, s.10). Ġmparatorluğun ilk büyük baĢkenti olan ve Ġstanbul‟un fethine kadar önemini koruyan Bursa, Erken Osmanlı mimarisinin merkezidir. XIV. yy. da yapılan Bursa yapılarında ana malzeme taĢ ve tuğladır. Büyük yapılarla birlikte taĢ ve tahta oymacılığı, seramik, alçı
9
dekorasyon, hat gibi sanatlarda geliĢmiĢtir. YeĢil Cami ve diğer mimari yapılarda çok sık karĢılaĢılan, Ġznik çinileri iç mekanda kullanıldığı gibi dıĢ mekanlarda da kullanılmaktadır (Kaplanoğlu, 1994, s.5).
Bu kent, çağlar boyu buralarda yerleĢik olan uygarlıkların izlerini taĢır. Bu anlamda Ġ.Ö. 5000‟den baĢlayarak birçok uygarlığın yerleĢtiği Bursa yöresi, kültürel açıdan çok zengin bir geçmiĢe sahiptir. Bursa ilinde de Türkiye‟nin tüm bölgelerinde olduğu gibi günümüzde çağdaĢ giyim egemendir. Kentte Yörük kültürü ve adetleri günümüzde dahi varlığını hissettirmektedir.
Osmanlı‟nın ilk baĢkenti olan ve Ġpek Yolu üzerinde bulunan Bursa, ticaret ve kültür kenti olma özelliğini bugün halen korumaktadır. Bursa‟nın bu konumu el sanatlarının da zenginleĢmesini sağlamıĢtır. GeçmiĢte el tezgahlarında ipek kumaĢlar, ipek halı, kilim, çuval ve heybelerin el tezgahlarında dokunduğu kentte bugün fabrikalar veya büyük atölyeler üretim yapmaktadır.
Bursa‟da ipekböcekçiliğinin çok yaygın olması ipekçiliği de geliĢtirmiĢ, kent ipekli dokumaların merkezi olmuĢtur. Bursa‟da ipek dokumacılığı yanında kadife, kemha ve tahta gibi çeĢitli kumaĢlar el tezgahlarında dokunmaktaydı. ġimdilerde bu fabrikalaĢmayla birlikte görülmüyor. Günümüzde ise az olsa da hala el tezgahlarında ipek, halı, kilim, çuval, heybe, çorap ve kese dokumacılığı yapılmaktadır(Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2014, s.167).
Kaynaklar incelendiğinde; Bursa‟da dokumalardan baĢka urgancılık, saraçlık, bıçakçılık, demircilik, sedefçilik, gümüĢ kakma sanatı, tenekecilik, köfüncülük, dokumacılık, oyun kaĢıkları, sepetçilik, yorgancılık, havluculuk, çorapçılık, fıçıcılık, semercilik, bıçakçılık ve çarıkçılık, gibi el sanatları da yapılmaktadır.
Kaynaklarda yapılmakta olan el sanatları arasında yer alan çarıkçılık, Bursa merkezde son ustanın vefat etmesi ile son bulmuĢtur. Alınan bilgilere göre Ġnegöl ilçesinde bu mesleği devam ettiren ustalar talep doğrultusunda çarık-yemeni üretimi yapmaktadırlar. Bu alanda çırak yetiĢmemesi ve kazancın olmaması mesleği yok olmaya mahkum etmektedir. Günümüzde çarıkçılığın yerini ayakkabı sanatı almıĢtır.
10
2.2. DERĠ
2.2.1. Derinin Tanımı ve Tarihsel GeliĢimi
Derinin Tanımı: Deri, hayvan vücudunu tüy, kıl ve pulla kaplayan örtüdür. Hayvanın vücudunu dıĢ etkenlere karĢı koruyan deri; ırk, cins, yaĢ, mevsim, beslenme ve bakım Ģartlarına göre yapısında değiĢiklikler gösteren bir özelliğe sahiptir(Gökçesu, 2002, s.15). Sığır, dana, manda, koyun, kuzu, keçi ve oğlak gibi eti, sütü, yünü vb. için yetiĢtirilen memeli hayvanların derileri, yeterince büyük yüzeye, kalınlığa ve mukavemete sahip olduğundan deri üretimine elveriĢlidir.
Derilerin kalınlığı derinin her yerinde aynı değildir. Bu nedenle büyükbaĢ (sığır, manda, vb.) hayvan derilerinin farklı bölümleri farklı maksatlar için kullanılabilir (kösele ve yüzlük gibi). KüçükbaĢ (koyun, keçi vb.) hayvan derilerinde bu kalınlık farklı önemli değildir, kulanım için derinin tamamı aynı kalınlığa getirilir.
Kuyruktan ilk boyun çizgisine kadar boyuna, etekler hariç enine olan kısım sırt ve sağrıyı içine alır ve Croupon olarak adlandırılır. Derinin Croupon kısmı; kalınlık olarak fazla farklılık göstermez, kopmaya ve yırtılmaya karĢı derinin diğer kısımlarından daha mukavemetlidir. Boyun ve etek kısımları sırta göre daha gevĢek yapılıdır.
Ortalama olarak deri yüzeyinin % 55'i sırt ve sağrı (Croupon), % 23'ü boyun, % 22'si eteklerden oluĢur (ToptaĢ, 1993, s. 15).
ġekil 1: Derinin bölümleri (ToptaĢ, 1993, s. 16)
Hayvanlardan yüzülen ve tabakhanelerde iĢlemeye hazır olan baĢ, kuyruk ve bacaklarla birlikte bir bütün oluĢturan deriye “ham deri” belli bir amaç için iĢlenerek, kullanılır duruma getirilen deriye ise “mamül deri” denilmektedir(Gökçesu, 2002, s.15).
11
Deri Kullanımının Tarihsel GeliĢimi: Deri insanoğlunun taĢ ve ağaçtan sonra ilk ve en çok kullandığı doğal kaynaklardandır. Prehistorik dönemlerden itibaren kullanılan post, kürk ve kabaca iĢlenmiĢ deriler ile giyim ve günlük hayattaki çeĢitli eĢyalar deri kullanımının insanlık tarihi kadar eski olduğunu göstermektedir ( Yıldız, 1987,s. 1).
Derinin uzun süre dayanıklılığını koruması için yapılan ilk çalıĢma derinin yağlanması olmuĢtur. Dericilik, göçebelikten yerleĢim düzenine geçen insanların kendi eĢyalarını üretmek durumunda kalmasıyla baĢlamıĢtır (Yelmen, 1985,s. 38).
Dericilik Çin, Sümer, Asur, Mısır, Yunan ve Eti Medeniyetlerinde büyük yeri olmuĢtur. O devirden kalma birçok eserlerde dericiliğe ait resim ve yılar bulunmaktadır. Hatta Musa Peygamber zamanında boyanmıĢ deri yapıldığını bu eserler yazmaktadır. Yunan ve Roma medeniyetleri deri iĢleme bilgisinin Akdeniz bölgesine intikalini sağlamıĢtır (DPT, 2000,s.7).
Anadolu Selçukluları döneminde dericilik çok önemli bir yer tutmaktadır. Hükümdarlar mavi çizme giyer ve savaĢlarda kullanılan dayanıklı malzemeler deriden yapılırdı. Ayrıca bu döneme ait ilk örnekleri de dericilik sanatının çok ileri bir seviyeye ulaĢtığını gösteren kanıtlardır ( Tekin, 1993,s.52).
Osmanlı döneminde debbağhanelerin herbiri birer fabrika halinde ikiĢer üçer katlı büyük binalardı.her debbağhane bir ustanın idaresi altındaydı.her birinde çok büyük kuyular büyük kazanlar ve aletler bulunurdu (Güler,1995, s.60).
Osmanlı imparatorlugunun yönetim ve sanat merkezi olan sarayda, derinin çok geniĢ bir kullanım alanı bulunduğu ve deriden yapılan her eĢyanın sanatsal boyuta eriĢtiği bilinmektedir.Osmanlı döneminde en güzel deri iĢlerinin yapılığı yer KazlıçeĢmedir. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde, dericilerin Yedikule ve Kazlı çeĢmede 540 yıldan beri faaliyette oldugu belirtilmektedir.Ayrıca çeĢitli fermanlarda Fatih Sulta Mehmet‟in fetihten sonra sur dıĢında yerleĢtirdiği debbağlar için 360 dükkan inĢa ettirdiği, debbağlık yapmak isteyenlere bu iĢlerini düĢük ücretlerle kiraladığını ve gelirin Ayasofya Vakfiyesi‟ne bağlandığını da belgelemektedir. Fatih surları içerisinde kesilecek bütün hayvanların derilerini onlara tahsis ederek, debbağlığı teĢvik etmiĢtir (Küçükerman, 1988,s.22).
Derinin Anadolu‟da da önemli bir sanat kolu olduğunu gösteren, oldukça fazla bilgi vardır. Dünya yazı tarihinde Papirüs‟ten sonra en meĢhur yazı yazma aracı olan parĢömen
12
derisinin üretimi ilk kez Bergama‟da yapılmıĢtır. Bu nedenle birçok literatürde “Bergama derisi” olarak da geçmektedir.
Derinin iĢlenmesi, ona ihtiyaca cevap verecek özellikler kazandırılması ve sanat eseri niteliği taĢıyan ürünlere dönüĢtürülmesinde oldukça yetenekli olan Türklerin, deri el sanatlarının dünyada yayılması ve ilerlemesinde katkıları olduğu tartıĢılmaz bir gerçektir. Bugün müzeler, özel koleksiyonlar ve kütüphanelerdeki örnekler bunu doğrulamaktadır. Bu örnekler; giyim eĢyaları, harçlar, sandıklar, keseler, kalkanlar, kapı perdeleri, eyer ve at koĢum takımları, kesici alet kılıfları ve gölge oyunları figürleridir(Gökçesu, 2002, s.28).
2.2.2. Derinin Yapısı
Derinin yapısı incelendiğinde üç tabakadan oluĢtuğu görülmektedir. Bunlardan en üstte olanı, üst deri( epidermis) toplam deri kalınlığının %1‟ni oluĢturmaktadır. Üst derinin altında öz deri(corium) tabakası genel deri kalınlığının %85‟ini oluĢturmaktadır, en alt tabakaya ise alt deri(subcutis) denmekte ve derinin %15‟ini oluĢturmaktadır(Yakalı, 1981; 8).
En üstteki ince koruyucu tabaka ölünce pul pul dökülür. Bu epidermis, aĢağı kısma indikçe daha canlı olan hücrelerden oluĢur. En dıĢdaki ölü hücreler kabuk durumundadır. Bu tabakada tırnak, boynuz, kıl ve tüyler bulunur ve devamlı yenilenir.
Kıllar, kendilerini yağlandıran yağ bezleri ile beslenirken, kılların kesecikleri corium‟a kadar uzanır. Deriye esneklik veren bu ince epidermis, derinin üretim amacıyla iĢlenmesi sırasında kaldırılır. Geriye kalan kıl ve yağ bezleri ile birlikte dikkatle temizlendikten sonra, corium tabakasına varılmadan önce Ģeffaf ve yağlı bir kısım ile karĢılaĢılır.
Derinin üretiminde kullanılan asıl kısım, yukarıda belirtildiği gibi, coriumdur. Burada kıl keseciklerinin kökleri, yağ bezleri, kan damarları ve sinirler vardır. Buradaki hücreler ise kılcal lifler ile bağlanmıĢtır. Bunlar recticular doku denilen bir lifle sarılmıĢtır. Bu lifli yapının farklı oluĢu, deri çeĢitlerindeki farklılıklara neden olur. O halde bu kısım, derinin karakteristik özelliğini vermektedir. Corium, kollagen ve proteinden oluĢur. Corium‟un sıkı ve güzel yüzeyi süsleme biçiminde etkilidir, aynı zamanda deriye sağlamlık verir. Ham derinin kollagen lifleri ile birleĢen tonik asit, onun çürümesini önler. Ancak derinin özelliği, hayvanın cinsine, çevreye, beslenmesine, sağlık durumuna, bedenindeki fizyolojik değiĢmeye bağlıdır. Corium‟un altında yağ küreciklerinden oluĢan bir doku vardır. Bu yağ doku, corium ile altındaki kaslar arasında gevĢek bir doku ağı oluĢturur. Kan damarları ve
13
sinirlerin de bulunduğunu söylediğimiz bu yağlı tabaka, deriyi alt kısımdaki kaslara bağlar. Aslında hayvanı soğuğa karĢı koruyan ve yiyecek deposu görevini yüklenen bu tabaka, ölüm halinde çürüdüğü için, derinin bozulmaması amacıyla, yağlı kısım hemen temizlenir. Aksi halde etrafa uzun süre pis koku yayılır.
Hayvanlardan elde edilen ham deriler dört grupta toplanmaktadır. Bunlar;
BüyükbaĢ hayvan derileri: Manda, inek, öküz, düve, boğa, malak ve dana derileri. KüçükbaĢ hayvan derileri: Koyun, kuzu, keçi, oğlak ve süt danası derileri.
Hav ve kürk derileri: Kurt, kunduz, tilki, tavĢan, sansar, sincap, yaban kedisi, kokarca, merinos, karagül, süt danası, tay, yılan, timsah vb. derileri.
Diğer hayvan derileri: At, deve, merkep, yaban domuzu vb. derileridir(Gökçesu, 2002, s.17).
2.2.3. Derinin Doğal Özellikleri
Ġyi bir deri, kenarlarda ve kenar bölgelerinde orta bölgelerdeki kalınlığa sahiptir. Derinin kalitesi yaĢam koĢullarına, beslenmelerine, cinsiyetine, türüne ve yaĢına göre değerlendirilir. Bunlardan baĢka deride oluĢabilecek çok sayıda hata ve kusurlarda önem taĢır. Ham deride kusur ve hatalar genellikle dikenli tel sıyrıkları, boynuz darbeleri, kaĢağı sıyrıkları, sürtünme izleri ve hastalıklardır. Ayrıca yüzüm hataları da derinin özelliklerini etkilemektedir(Erdal, 2004, s.37).
Derinin sahip olduğu doğal özellikleri de kalitesini etkilenmektedir. Bu özellikleri Ģunlardır:
Görünür Yoğunluk: Derinin yoğunluğu, lif yapısına ve kimyasal bileĢimine bağlıdır. Tabaklama özelliğine göre deri suyun üzerinde yüzebilmelidir.
Kopma Mukavemeti: Derinin kopma mukavemeti boyuna ve enine kesit yönlerinde büyük farklılıklar gösterir. Derideki yağ oranına, göre derinin kopma mukavemeti artar. Bu mukavemet usulüne uygun tabaklanmıĢ derilerde 200-600 kg/cm² kadardır.
Uzama: KayıĢlar ve ayakkabılık derilerde bu özellik çok önemlidir. Kromlu derilerde, bitkisellere oranla daha fazladır. Yağ miktarı arttıkça uzama özelliği de bir hayli artmaktadır.
14
Cilt çatlatma mukavemeti: Deri türlerinin çoğunda sırçalar, mutlaka kırılmalara karĢı dayanıklı olmalıdır. Eğer sırçada çatlama varsa bunun nedeni, yaĢ iĢlentilerden ve tabaklanmadan kaynaklanmaktadır.
Su geçirgenliği: Her deri, lif yapısına bağlı olarak belirli bir su geçirgenliğine sahiptir. Ancak saraciyelik derilerde suya dayanıklı bir malzemenin kullanılması kaçınılmazdır. Bunların dıĢında derinin su geçirgenliği, deri liflerinin dağılımı, tabaklama ve kollajen lifleri arasındaki boĢluğa bağlıdır.
Hava geçirgenliği: Derinin hava geçirgenliği lif yapısına bağlıdır. Cila, apre, örtücü finisaj iĢlemleri derinin hava geçirgenliğini azaltmaktadır.
IĢık haslığı ve büzüĢme: Derinin ıĢık haslığı tabaklama ve boyar maddelere göre farklılıklar gösterir. Büzülme özelliği ise derinin tabaklanma kalitesine bağlıdır. Kromlu deriler 100 ºC suda biçim değiĢtirmezler (Dikmelik & Yakalı, 1994, s.56-57)
2.2.4. Deri ÇeĢitleri ve Özellikleri
Deri, kalitesine ve kullanılacağı yere göre finisaj aĢamasında iĢlem görmekte ve bunun sonucunda çeĢitli isimler almaktadır. Bu deriler ve özelliklerini Ģu Ģekide sıralayabiliriz: Kösele: Sığır ve manda ham derilerinin orta ve ağır boyda olanlarına, bitkisel tanenler ve diğer organik debbağlayıcıların tek baĢına veya birlikte kullanılmasıyla sepilenerek elde edilen, sert, sıkı tutumlu ve tabi renkte mamul derilere kösele adı verilir(Güler, 1994, s.52). Sabunlu kösele: BüyükbaĢ hayvan derilerinin sepilenmesinden sonra, belirli oranda yağlanmıĢ ve yüz tarafı perdahlanmıĢ olan tabii renkte, yumuĢak tutumlu, elastiki bir köseledir. Tabii renkli ve boyanmıĢ sabunlu kösele çeĢitleri mevcuttur(Gökçesu, 2002, s.18).
Kromlu kösele: BüyükbaĢ hayvan derilerinin krom tuzları ile sepilenmesinden sonra yağlı veya yağsız olarak yapılan beyaza yakın renkte, bükülebilen bir köseledir (Gökçesu, 2002, s.18).
KayıĢlı kösele: BüyükbaĢ hayvan derilerinin sepilenmesinden sonra özel surette yağlanmasıyla elde edilen kropon halinde, tabii renkte ve sıkı tutumlu bir köseledir(Gökçesu, 2002, s.18).
15
MeĢin: Koyun ve keçi derilerinin türlü usullerle sepilenmesinden elde edilen tabii renkte veya boyanmıĢ, ince, yumuĢak, elastiki derilerdir. Ayakkabı astarı ve dekoratif ürünlerin yapımında ve ciltçilikte kullanılır(Gökçesu, 2002, s.18).
Sahtiyan: Keçi derilerinin iĢlenip türlü usullerle sepilenmesinden elde edilen tabii renkte veya boyanmıĢ, yumuĢak derilerdir(Gökçesu, 2002, s.18).
Maroken: KüçükbaĢ hayvan derilerinin bilhassa keçi derisinin sepilenmesiyle elde edilir. Daha sonra çok açık renk olduğundan, istenilen renge boyanır. En önemli özelliği yüzeyinin girintili çıkıntılı oluĢudur. Yüzeydeki bu görüntü baskı ile yapılır. (Gökçesu, 2002, s.18-19).
Domuz derisi: Çok sağlam, kendinden desenli, lüks ve dayanıklı bir deridir. Çanta, bavul, giysi yapımında kullanılmaktadır.
Davul derisi: Dana, domuz ve eĢek derileri, kılları ve yağları temizlendikten sonra sünger taĢı ve tebeĢir tozu ile ovulur, gerilerek havada kurutulur. ġeffaf ve set bir hale gelen deri müzik aletleri ve dekoratif süslemelerde kullanılır.
Ak deri: Ceylan, koyun ve keçi derilerinin ponza taĢıyla temizlenip, kağıt gibi düz ya da pürüzsüz bir hale getirilmesiyle elde edilir. Kağıt bulunmadan önce, uzun zaman saklanması gereken kitaplar çoğunlukla bu deri üzerine yazılırdı. Bugün müzelerimizde ceylan derisi üzerine yazılmıĢ birçok değerli kitap vardır.
Rugan: Büyük ve küçükbaĢ hayvan derilerinden elde edilir. Derinin bir yüzü cilalanmaktadır. Parlak ve yumuĢak olması ayrıca suyu geçirmemesi en önemli özelliğidir. Zamanla yüzeyinin çatlaması istenmeye özelliklerindendir. Ayakkabı, çözme, kemer ve konfeksiyon sanayinde kullanılır.
Süet: Genç sığır, dana, malak derileriyle keçi, oğlak, koyun ve kuzu derilerinin kromlu tuzlarla sepilenmesinden elde edilmektedir. Finisaj görmüĢ yumuĢak tüylü ve kadife tutumlu, çeĢitli renklerde, boyası derinin içine iyice iĢlenmiĢ mamul derilerdir. Sığır süet, dana süet, malak süet, keçi ve oğlak süet gibi tipleri vardır.
Güderi: Geyik, ceylan, karaca bazen de keçi ve koyun derilerinin yağla sepilenmesinden elde edilmektedir. Çok yumuĢak tutumlu ince derilerdir. Cam silme, temizleme iĢlerinde ve ayrıca giysi, eldiven yapımında kullanılmaktadır. (Gökçesu, 2002, s.19).
16
Kürk süet: Koyun postlarından elde edilir. Derinin her iki yüzü aynı anda tabaklama iĢlemi görür ve iki yönlü değerlendirilir(Gökçesu, 2002, s.19).
Vaketa: BüyükbaĢ hayvan derilerinden sepilendikten sonra yağlanmak ve sırça tarafı perdahlanmak suretiyle elde edilen tabii renkte veya sırçadan boyanmıĢ yumuĢak tutumlu derilerdir. Tabii renkli, boyanmıĢ ve saraciyelik gibi çeĢitleri vardır. Çatlamaz ve su geçirmez olduğu için bot ve bavul gibi eĢya yapımında tercih edilir.
Vidala: Ağır, orta ve hafif sığır, dana ve at derilerinin krom tuzları ile sepilenmesinden elde edilen, çeĢitli renklerde ve yumuĢak tutumlu derilerdir. Ayakkabı, çanta ve kemer yapımında kullanılır. Özellikle kıĢlık ayakkabıların, askeri botların, fantezi terliklerin ve zennelerin büyük bölümünde vidala kullanılır.
Glase (ġevro): Oğlak ve kuzu derilerinin sepilenmesinden elde edilen, yumuĢak tutumlu ince zarif derilerdir. Eldivan, çanta ve yumuĢak kadın ayakkabısı yapımında kullanılır. Ham keçi derilerinin krom tuzları ile türlü usullerde sepilenmesinden elde edilen, sırça tarafından finisaj görmüĢ ve çeĢitli renklerde boyanmıĢ yumuĢak tutumlu yüzlük derilerdir. Kaliteli zenne ve merdane iskarpinlerin (bağcıksız), zenne çizmelerin ve terliklerin sayalarında kullanılır.
Napa: Küçük ve büyükbaĢ hayvan derilerinin genellikle krom tuzlarıyla sepilenmesinden elde edilir. Sırçası düzgün veya tanecikli, ince, yumuĢak, esnek ve mukavemetli, çeĢitli renkleri olan derilerdir. Kuzu napa, koyun napa, keçi napa, dana napa, sığır napa, domuz napa gibi çeĢitleri vardır. Ayakkabıcılıkta kullanılan napa daha diri ve tok iĢlenir. Gözenekleri glase deri kadar belirgin değildir.
Nubuk: Genç sığın derilerinden krom sepilemesi yapılarak elde edilen ince ve yumuĢak tutumlu derilerdir. Sırça yüzler hafif zımparalanmıĢtır. Cildi zımparalanmıĢ deridir. Ġki yönüyle süetten ayrılır. Nubuk daha kısa tüylü ve daha toktur. Yüzeyine dokunduğunuzda kadife teması verecektir.
Fantezi deriler: Antilop, yılan, timsah, kertenkele derilerinin yağla sepilenmesi ile elde edilen derilerdir. Çanta, kemer, ayakkabı, giyim eĢyaları ve çeĢitli aksesuarlarda kullanılır. Bu derilerden yapılan eĢyalar pahalı fakat son derece dayanıklıdır.
Yapay (Suni) Deriler: DıĢ görünümü bakımından tabii deriye benzer. Suya karĢı dayanıklıdır. Mobilyacılıkta, ayakkabı, bavul, çanta, cilt vb. eĢyaların yapımında kullanılır. (Gökçesu, 2002, s.20).
17
Yağlı Deri (Crazy ve Pullup): Cildi mat, kalın vidaladır. Bu tür deriler vidalaya oranla çok az su geçirme özelliğine sahiptir. Bazı kıĢlık ayakkabı ve bot modelleri yağlı deriden yapılmaktadır.
Lame ve Dore: Lame, metalik gümüĢ renge boyanmıĢ mamul derilerdir. Dore ise metalik sarı renge boyanmıĢtır. Her iki tipteki deriler de ağırlıklı fantezi zenne ayakkabılar için kullanılır.
Zik Deri: Genelde koyun derisinden yapılır, çok ince ve esnektir. Giysilik olarak da kullanılır.
Florantik (Açma Deri): Derinin sırça kısmı zımpara yapılıp, boyayla kapatılır. Ġki renkli kullanılabilir. Çok parlak finisajlıdır. Üzeri fırçalandığında dalgalı bir hal alır.
Vejetal: Bitkisel taninlerle iĢlenmiĢ tamamen natürel veya üzeri boyalı derilerdir. Genelde aksesuar yapımında kullanılır. Renk katılmamıĢ vejetal deriler, zaman içerisinde koyulaĢarak farklı bir görüntü verirler.
Baskılı Deri: Arzulanan gren yapısının (üst zarın atılmasından sonra, derinin en üst yüzeyi), metal plakalar üzerinde hazırlanıp, yüksek basınç ve ısıda deriye baskı yapılması ile hazırlanır.
Astarlık Deriler: Ham küçükbaĢ hayvan derilerinin türlü yöntemlerle sepilenmesinden elde edilen, doğal renkte boyanmıĢ ince, yumuĢak, elastik ve yüzeyi düzgün derilerdir. Keçi derilerinden elde edilen astarlık derilere astarlık glase, koyundan elde edilenlere ise meĢin adı verilir. MeĢin olarak adlandırılan koyun derisi zayıf ve ince olduğundan astarda kullanılır. Yüz olarak yararlanılmaz. (Bazı istisnalar hariç) Ayrıca dana derisinden yapılanlara da dana astar denir (http://www.flo.com).
Yukarıda yapılan tanımlarda kaynak belirtilmeyen bölümler Gökçesu, görüĢme yapılan kaynak kiĢiler ve çeĢitli internet kaynaklarından derlenerek oluĢturulmuĢtur.
2.2.5. Ayakkabı Üretiminde Deri
Üretilen bütün derilerin büyük bir kısmı ayakkabı üretiminde kullanılmaktadır. BaĢlangıçta sadece bitkisel sepi maddeleriyle ve buna uygun metotlarla üretilen ayakkabı yüzlük, astarlık ve taban derileri yerine giderek daha yüksek kaliteli, geniĢ ürün yelpazeli ve moda akımlarına uygun üretim metotları geliĢtirilmektedir. Esnek ayakkabıya doğru yönelen
