Volume 13/7, Winter 2018, p. 367-381
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13064 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Research Article / Araştırma Makalesi Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: Şubat 2018 Accepted/Kabul: Mart 2018
Referees/Hakemler: Doç. Dr. Vakur SÜMER - Yrd. Doç. Dr. Yusuf SAYIN
This article was checked by iThenticate.
GATT VE DÜNYA TİCARET ÖRGÜTÜ’NÜN ULUSLARARASI POLİTİK EKONOMİDEKİ ROLÜ
Duygu ÖZLÜK*
ÖZET
Bu çalışma GATT ve DTÖ’nün uluslararası politik ekonomi çerçevesinde dünya ekonomisinin gelişmesine ve serbestleşmesine yaptığı katkıları ele almaktadır. Bu çerçevede çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde GATT’ın kuruluş ilkeleri, amaçları ve GATT müzakereleri ele alınmıştır. İkinci bölümde, İkinci Dünya Savaşı’ndan itibaren yerini DTÖ’ye bırakana kadar GATT’ın uluslararası politik ekonomide elde ettiği başarıların değerlendirilmesinin yanı sıra anlaşmanın zayıf yanları ve açık noktaları eleştirilmiştir. GATT’ın Batı eksenli politikalar üretmesi en çok eleştiriyi alan nokta olmuştur. Üçüncü bölümde ise, GATT’ın mirasıyla yola çıkan DTÖ’nün günümüzde 164 üye ve 20 gözlemci devlet ile uluslararası ticaret ve politikalara etkisi ele alınmıştır. Ticaretin serbestleşmesini temel ilke edinen DTÖ’ye karşı gelişen reaktif girişimlerin yanı sıra son yıllarda bölgesel anlaşmaların artmasının örgütün geleceğinde etkisi olacağı açıktır. Çin’in Son yıllardaki yükselişi ve gelişmekte olan ülkelerin taleplerinin gelişmiş ülkeler ile örtüşmemesi Dünya Ticaret Örgütü’nün geleceği hakkında soru işaretleri yaratmaktadır. Benzer şekilde son dönemde ortaya çıkan büyük bölgesel antlaşmaların gelecekte Dünya Ticaret Örgütü’ne iyi bir alternatif mi yoksa örgütün varlığına bir tehdit mi olacağı belirsizliğini korumaktadır. Bu bağlamda küresel ekonomik sistemin değişen yapısıyla ortaya çıkan beklentilerle ticaretin liberalleşmesini hedefleyen DTÖ’nün üye devletleri memnun edecek bir yol bulması gerekmektedir.
Anahtar Kelimeler: GATT, Dünya Ticaret Örgütü, Uluslararası
THE ROLE OF GATT AND WORLD TRADE ORGANIZATION IN THE INTERNATIONAL POLITICAL ECONOMY
ABSTRACT
This study addresses the contributions of the GATT/WTO to the economic recovery and trade liberalization of the world economy from the international political economy perspective. Within this context, this study consists of three sections. The first section evaluates the GATT negotiations, objectives, and fundamental principles of the agreement. The second section then moves to assessment of the achievements of GATT until it left its place to the WTO, as well as criticizes the ambiguous and weak GATT dispute procedures. GATT's western-oriented policies have been the most criticized issue at this point. In the third section, the role and importance of WTO, the successor of GATT, in international trade and politics with its 164 members and 20 observer states is analyzed. However, it is obvious that the reactive responses against WTO, and the recent increase in regional agreements will have an effect on the future of the organization. The recent rise of the China and the different perceptions of the developing and developed countries on the world economic order have raised questions about the future of the organization. Accordingly, it is ambigous that whether mega regional trade agreements will be an alternative or a threat to the raison d’etre of the WTO. In this regard, due to the changing nature of the world economic parameters and expectations, it is necessary for WTO to find a new approach which meets the expectations of the member states.
STRUCTURED ABSTRACT
The International Political Economy (IPE) is a field of study that explores the relationship between the state and the market, the role of the state in terms of production and distribution of wealth, and how political decisions and actions affect economic activities. Thus, international political economy can be defined as the interaction of economics and politics. In this sense, political decisions sometimes have priority over the economic ones, and government policies could influence the market. However, in recent years, as the world economy becomes more integrated, political decisions of the countries began to shaped by the direction of the economic indicators. Evaluating these two elements together in the international arena, the IPE was born as an interdisciplinary field of study since the early 1970s, especially with the influence of liberalism.
According to Krasner, one of the most important scholar in the field of IPE, state actions fulfill one of the four main purposes. These can be listed as follows; maximization of the political power, increase in national income, economic growth and social stability. The failure of the economic system in 1929 led to the decline in dominant position of the Great Britain in the international system. The rise of the U.S as a world power after the World Wars and for the maintenance of the U.S hegemony, new economic regimes brought into existence. Considering the world politics after the World War II, the general pattern of the relations on economy
and politics were predominantly designed by the hegemony of the U.S and the Bretton Woods system. Therefore, the General Agreement on Tariffs and Trade (GATT), later World Trade Organization (WTO) grew up under a protective American “umbrella,” and often as a direct American initiative (Krasner, 2000:22-23). It wouldn’t be wrong to say all these American efforts to transform the world economy and trade liberalization stimulated by American political and economic interests.
As a result of an international conference organized with the participation of 23 countries in 1947, the General Agreement on Tariffs and Trade (GATT), which constituted the first pillar of the postwar world trade system, came into force on 1 January 1948. Basically, the objectives of the GATT were to reduce taxes, to remove barriers to trade, to put an end to the discriminatory policies of international trade, and to mutually benefit from these opportunities. According to Goldstein (2007:37-39), after the GATT regulations, when developed countries expand trade relations, their commercial growth increased more than %77, but if two developing countries engaged in trade this ratio drops nearly to %33. In addition, developed countries achieved 71% increase in trade volume and 34% increase in preferential trade agreements. As a result, the GATT has contributed to the economies of developing countries in a smaller scale compared to the developed countries. But overall, GATT advanced the world trade by progressively reducing the tariffs from an average 40 percent to 6 percent.
By the 1990s, the developments in the world have accelerated the pace of globalization and the GATT was no longer compatible with the new economic atmosphere. GATT hosted eight rounds of multilateral trade negotiations from its establishment in 1947 until subsumed by the WTO in 1995 (VanGrasstek, 2013:11). Today, WTO trade agreements, which set up a trade volume of over $ 15.4 trillion, largely deals with the dispute settlements, trade negotiations and barriers. After the creation of WTO, the most controversial negotiations took place at the Ministerial Conference in Doha, Qatar in 2001. Mostly known as the Doha Development Agenda, Doha Round trade negotiations promised to put developing nations needs at the center of the work programme. However, WTO member states failed to reach an agreement on provisions and reduce the gap between developed and developing countries. Even though the Nairobi meeting of 2015 provided a consensus on some goals, questions began to arise about the future of the WTO. As a matter of fact, the issues of the Doha Round continued to exist and WTO failed to deliver its promises. Accordingly, WTO members have begun to focus on regional trade agreements. For example, the US recently concluded the Trans-Pacific Partnership with Japan, Vietnam and nine other countries. The United States and the EU are also continuing negotiations on the Transatlantic Trade and Investment Partnership.
It is clear that the WTO is in need of reform. But despite the apparent necessity of reforms, Doha Agenda does not respond to the demands of the new global economic system. The rise of China, the off-shore investments, the unilaterality is not a favorable economic climate to serve the interests of all WTO members. Consequently, the WTO plays a vital role in world trade with its diverse member states and the role as the only intergovernmental organization to regulate international trade. The equal distribution of income and alleviation of poverty should also be
the main priority of the WTO seeing the market liberalization does not necessarily lead to the equal opportunities in the world.
Keywords: GATT, World Trade Organization, International Political
Economy
Giriş
Uluslararası Politik Ekonomi (UPE), siyasal alan ve aktörlerin ekonomik faktörlerle ilişkileri, devlet ve piyasa arasındaki ilişkiler, devletin refahın üretimi ve dağıtımı açısından rolü ve siyasal karar ve eylemlerin ekonomik faaliyetleri nasıl etkilediğini açıklamaya çalışan bir çalışma alanıdır (Gilpin, 1987:8-9). UPE’nin özündeki iki temel olgudan biri olan ekonomi, en genel anlamıyla üretim sistemleri, dağıtım ve refahın kullanımı olarak; politika ise, sosyal ve ekonomik etkileşimlerle yönetilen kurum ve kurallar bütünü olarak tanımlanabilir. Politik ekonomi bu bakımdan iki temel prensibe bağlı kalarak tanımlanmakta ve çalışılmaktadır. Birincisi, ekonomik eylem ve kararların politik temeline öncelik veren yani hükümet politikalarının pazarı etkilediğine vurgu yapan yaklaşımlardır. İkincisi ise, ekonomik eylem ve kararların politikayı belirlediğini varsayan politik faaliyetin ekonomik temeline vurgu yapan yaklaşımdır. Kısaca belirtmek gerekirse; bir taraf ekonomiye öncelik verirken diğer taraf politikaya öncelik vermektedir. Bu bağlamda politika ve ekonomi arasında karşılıklı bir etkileşim olduğunu söylemek yanlış olmaz. Uluslararası alanda bu iki unsuru birlikte değerlendiren UPE, özellikle liberalizmin etkisiyle 1970’li yılların başından itibaren disiplinlerarası bir çalışma alanı olarak doğmuştur (Frieden ve Lake, 2000:1).
UPE, ekonomi, hukuk, siyaset bilimi ve uluslararası ilişkiler disiplininden akademisyenlerin siyasal kurum ve sistem ile ekonomik sistemin hangi açılardan ve nasıl birbirini etkilediğini anlamaya çalıştığı bir alandır (Lake, 2006:758). UPE, uluslararası ilişkiler ve iç politikadaki bazı sorunların sadece ekonomi ya da sadece politik bir çerçevede anlaşılamayacağı, her iki çerçeveyi de içeren bir bakış açısının gerekli olduğu tezi üzerinden gelişmeye başlamıştır.
UPE alanında en önemli akademisyenlerden birisi olan Krasner, devlet aksiyonlarının 4 temel amacından bahsetmektedir. Bunlar şu şekilde sıralanabilir; politik güç elde etme, ulusal geliri artırma, ekonomik büyüme ve sosyal istikrar. Bu temel amaçlar için de serbest bir uluslararası ticaretin olması önemli bir husustur. Ancak uluslararası ticaretin serbest olması durumu her ülke için farklı sonuçlar doğurur. Zira zayıf bir ülkede yerel ekonomi serbestliğin derecelerine bağlı olarak zarar da görebilmektedir. Bu durum aslında bağımlılık yaklaşımlarının da vurguladığı gibi zenginleri zengin fakirleri fakir yapan bir yapının ortaya çıkmasına neden olabilir (Krasner, 2000:20-21).
Krasner, orta ya da küçük devletlerin uluslararası ticaret yapısının bu olumsuz yönlerinin üstesinden gelemeyeceğini ileri sürmektedir. Bu bakımdan sisteme hükmedebilecek olan devletin bir hegemonik istikrar kurması gerektiğinden bahseder. Bu hegemonik sistemde tabii ki her devlet simetrik olarak aynı kazançları sağlamayacaktır. Lider devlet burada en fazla faydayı ve temel amaçlarda en fazla getiriyi kendisi toplayacaktır. Ancak böyle olmakla birlikte lider devlet ticareti serbest kılmanın maliyetini ve sistemi koruma görevini de üstleneceği için hegemonik istikrar sistemi küçük devletler ve diğer ticaret partnerleri için de faydalı olacaktır (Krasner, 2000:22-23).
1929 ekonomik buhranında hegemon olan Büyük Britanya’nın uluslararası ekonomik sistemi koruma konusundaki başarısızlığı hegemonyasının çözülmesine kadar giden süreci hazırlamıştır. Altın standardının bu başarısızlığı göz önüne alınarak İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra yeni hegemon ABD, Bretton Woods sistemini kurmuş ve tam olarak da hegemonik istikrar teorisinin varsayımlarına uygun olarak hareket etmiştir. Sistem olarak da altın-dolar standardını getirmiştir. 1970’lerden sonra Bretton Woods sisteminden vazgeçtiği zaman ABD’nin hegemonik gerilemesinden bahsedilmeye başlanmıştır (Eichengreen, 2000:220-244). Gümrük Tarifeleri ve
Ticaret Genel Antlaşması, GATT (The General Agreement on Tariffs and Trade) ve devamı olan DTÖ (Dünya Ticaret Örgütü- World Trade Organization) bir anlamda ABD hegemonyasının ürünlerindendir ve bu örgütün temel amacı da uluslararası ticareti istikrarlı bir şekilde sürdürmektir (Frieden ve Martin, 2003:146).
Bu çalışmada ilk olarak GATT’ın kurulma amaçları, temel işlevleri, dünya ticaret sistemini hangi açılardan değiştirdiği ele alınmıştır. GATT’ın dünya ticaretini liberalleştirme yolunda attığı adımlar ve bu çalışmaların gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler açısından farklı boyutları incelenmiştir. İkinci bölümde, GATT müzakerelerinde ele alınan başlıklar ve bunların diğer müzakerelere olan etkileri ele alınmış ve son bölümde de DTÖ’nün amaçları, politikalarındaki başarısı tartışılmıştır. Pratikte gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ilişkilerinde, teoride ise DTÖ politikaları dolayısıyla daha çok tartışılan bir konu olan dünya ticaret sistemine hegemonik güçlerin etkisi ve liberalleşme ile adalet arasındaki ikilem vurgulanmıştır.
Geleneksel UPE analizleri ticaret politikaları, çok taraflı ticari rejimler gibi konulara eğilmekte ve genel olarak çok taraflı ticaretle ilişkili analizler uluslararası ticaret rejimlerinin etkilerini açıklamak için neo-realist, neo-liberal ya da neo-marksist (Gramsci’nin yaklaşımı ve dünya sistem teorisi) yaklaşımları benimsemektedir. Bu sebeple geleneksel teorik yaklaşımlar değişim sürecinden ziyade İkinci Dünya Savaşı sonrası gelişen ticari rejimleri değerlendirmektedir. Teorik yaklaşımlar sosyo-ekonomik ve politik kurumları, kapitalizmi, devletin gücünü ve kurumları maddesel anlamda tanımlamaktadır. Bu çalışmadaki amaç ise gelenekselin dışında bir bakış açısıyla İkinci Dünya Savaşı sonrası yaşanan ticari ve ekonomik değişim sürecini GATT ve DTÖ’nün politikaları çerçevesinde ele almaktır.
i. GATT Müzakereleri
1947 yılında 23 ülkenin katılımıyla düzenlenen uluslararası bir konferans sonucunda savaş sonrası dünya ticaret sisteminin ilk sütununu oluşturan GATT (Gümrük Tarifeleri Genel Anlaşması) 1 Ocak 1948 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Uluslararası ticaretin gelişmesi için tarifelerin ve diğer ticari engellerin aşamalı olarak azaltılmasını kendisine temel hedef sayan GATT, kuruluşunu izleyen yarım asırlık dönemde dört temel konferans; Cenevre (1947), Annecy (1949), Torquay (1951), Cenevre (1956) ve dört round; Dillon (1960- 61), Kennedy (1964-67), Tokyo (1973-79) ve Uruguay (1986-93) gerçekleştirmiştir (Şahinöz, 2002). Bretton Woods sisteminin üç ayağından biri olan Uluslararası Ticaret Örgütü’nün (ITO) faaliyete geçmesine kadar geçen sürede de GATT anlaşmasının yürürlükte kalması kararlaştırılmış ve GATT, ITO’nun tüzüğü olan Havana Sözleşmesi’nin ticari-politik kısımlarının uygulanması ile oluşturulmuştur. Ancak ITO, ABD Senatosunun anlaşmayı onaylamayacağının öğrenilmesinin üzerine kurulamamıştır.
GATT’ın 1947’de Cenevre’de gerçekleşen ilk müzakeresi vergilerin azaltılmasına ilişkin kararıyla ve ABD’nin vergi oranlarını yüzde 35 azaltmasıyla oldukça başarılı bir sonuç elde etmiştir. Cenevre müzakerelerinden sonra gerçekleşen Annecy (1949) ve Torquay müzakereleri GATT’ın büyümesine ve üye devletlerin artmasını sağlamasına rağmen vergi indirimleri konusunda pek fazla aşama kaydedememiştir (Irwin, 1995:323-328). O dönemde GATT’ın ticaretin liberalleşmesi ve vergi indirimleri konusunda pasif kalması sonucu dünya ticareti bir süre durağan bir çizgi izlemiştir. Ancak Avrupa’da kurulan Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü ve Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun (AET) kurulması ile dünya ticareti tekrardan dinamik bir görünüm kazanmıştır.
GATT vergi indirimleri konusundaki en büyük başarısını 1960’larda gerçekleşen Kennedy ve 10 yıl sonra yapılan Tokyo müzakereleriyle elde etmiştir. Kennedy turu John F. Kennedy tarafından yeni başkan olduğu dönemde düzenlenmiştir (Sassoon, 1997:14). AET’nin ticaret liberalizasyonunda başarılı olması ABD’yi çok taraflı ticaret anlaşması yapmaya sevk etmiştir. Kennedy turu ve ABD’nin arayışları bu açıdan anlamlıdır. Kennedy turunda taraflar tarife indirimini kabul etmişler ve anti-damping önlemlerini gündeme getirmişlerdir (Ay ve Karacor, 2006:123).
Tokyo müzakerelerinden sonra 1980’ler süresince çok taraflı ticaret müzakereleri yapılmayacağı resmiyet kazanmamış olsa da GATT üyesi devletlerce biliniyordu. Bu sebeple ki ABD’nin 1982 yılında yeni bir müzakere yapılmasını teklif etmesi şaşırtıcı olmuştur. O dönemde büyük oranda dış ticaret açığına ve fazla değerlenmiş dolar kuruna sahip ABD’nin yeni müzakere talebinde bulunması için ise birçok nedeni bulunmaktadır (Sassoon, 1997:16).
1980’lerde dünya ticaret sistemi daha küresel bir nitelik kazansa da paradoksal olarak GATT’a olan güven duygusu düşmeye başlamıştır. Dünya ticaretinde yaşanan değişime ayak uydurmakta giderek zorlanan GATT sisteminin yenilenmesi konusunda daha çok talep dile getirilmeye başlamıştır (Preeg, 1995:11). Gerçekleşmesi için ABD’nin önayak olduğu 1986-1994 yılları arasında düzenlenen Uruguay Turu’nda GATT kuralları ve tamamlayıcı anlaşmaları dünya ticaretinin değişen koşullarına uyum sağlamak maksadıyla güncelleştirilmiştir. Uruguay Turu’ndan önce gerçekleşen yedi müzakere turunda gümrük vergilerinin azaltılması hedeflenirken Uruguay Turu’nda bu hedefin yanı sıra dünya ticaretindeki kural ve disiplinlerin güçlendirilmesine yönelik ve tüm ülkelerin taraf olduğu 29 anlaşma, bir paket halinde kabul edilmiştir (Karaca, 2003:84-99). 15 Nisan 1994 yılında Marakeş’de (Fas) GATT’ın 8. Müzakeresi olan Uruguay Turu’nun sonuç bildirgesi 120 ülke tarafından imzalanmıştır.
Savaş sonrası çok taraflı ticaret müzakerelerinin en kompleks yapıda olanı ve Nisan 1994’te imzalanmasına kadar 7 yıl süren Uruguay Turu’nda gümrük vergilerini azaltmak ya da gümrük vergilerini kaldırmak öneri olarak sunulmuş olsa da bu müzakerelerin temelini oluşturmamıştır. Bu müzakereler ticaretle bağlantılı yatırım önlemleri (TRIMS), hizmet ticareti genel anlaşması (GATS), ticaretle bağlantılı fikri mülkiyet hakları anlaşması (TRIPS) gibi yeni başlıklarla diğer müzakerelerden daha geniş bir kapsama sahip olmuştur (Hoekman, 1993:1528-1539). Ancak müzakere genel olarak eski başlıklar konusunda başarılı olmuş ve tekstil, giyim, deri ürünleri, balık ve kimyasal mamuller gibi spesifik ürünlerdeki çok yüksek olan vergi oranları konusunda anlaşmaya varılması hedeflenmiştir. Dış borç ve iç ödeme sorunlarıyla karşı karşıya olan gelişmekte olan ülkeler, ihracatlarının önündeki engellerin kaldırılmasını talep ederken, sanayileşmiş ülkeler de fikri mülkiyet hakkının korunması ve hizmet ticaretinin liberalizasyonunu talep etmişlerdir. Ancak sadece mal ticaretini düzenlerken gelişmekte olan ülkeler açısından önemli olan tarım ve gelişmiş ülkeler için de hizmetler GATT düzenlemelerinin dışında kalmıştır (Ay ve Karacor, 2006:130). Bu uygulamalardan ise kısa vadede en çok Sahra Altı Afrika ülkeleri zarar görmüştür. Her ne kadar Afrika ülkeleri müzakerelerden bazı imtiyazlar elde etmiş olsa da ticari liberalleşme açısından istenilen seviyeye ulaşamamıştır. Buna ek olarak Sahra Altı Afrika ülkelerindeki tarım sektöründeki yüksek fakat düzensiz toplanan yurtiçi vergiler bu ülkelerin gelişmesine engel teşkil eden en büyük çarpıklıklardan biri olmuştur (Harrison, 1997:1405-1430).
GATT’ın “bir ülke bir oy” hükmüne göre oylama prosedürüne sahip olmasına ve kararların önemine göre basit çoğunluk, üçte iki çoğunluk veya oy birliği talep edilmesine rağmen bir devletin müzakere gücü kendi pazarının büyüklüğü ve kendi firmalarının pazar gücünden gelmektedir (Kartal, 2008:177-206). Bunun politik anlamı ABD ve AB’ye karşı etkili kararlar alınamaması olmuştur. Tarımla ilgili konular müzakerelerde dominant bir konuma ulaşmışsa da ABD ve AB’nin bu konudaki uzlaşmaz tavırları müzakerelerin planlanandan geç sona ermesine ve müzakerenin başarısızlıkla sonuçlanacağı konusunda küçük devletlerin endişelenmesine sebebiyet vermiştir (Kartal, 2008:177-206). Sonuç olarak, Uruguay Turu ile hizmet ticareti (GATS) ve tarım, tekstil sektörleri GATT yönetmeliğinin kapsamına alınmıştır. Ticaretle bağlantılı fikri mülkiyet hakları ve sahte mallar anlaşması (TRIPS) ise müzakereler sonucu imzalanmıştır.
ii. GATT’ın Uluslararası Politik Ekonomideki Rolü
Birinci Dünya Savaşı öncesi uluslararası ticaret ve para politikalarında dinginlik yaşayan uluslararası ticari ilişkiler 1860-1913 yılları arasında herhangi iki devlet arasındaki ilişkilerin
merkezi olan en çok kayırılan ulus kaidesi çerçevesinde şekillenmiştir (Irwin, 1995:323-328). Her ülkenin en çok kayırılan ulus kuralına bağlı kaldığı sürece vergilerini düzenlemekte ve değiştirmekte özgür olduğu bu dönemde uluslararası ticaret büyük bir gelişme yaşamıştır. Birinci Dünya Savaşı ile beraber yaşanan ekonomik durgunluk, ardından gelen 1929 ekonomik buhranı ve İkinci Dünya Savaşı ile 19. yüzyılın işleyen sistemine geri dönmenin mümkün olmadığı anlaşılmıştır. Ancak GATT’ın kurulmasının ardında yatan itici güç ile 1944 yılındaki Bretton Woods konferansının hayata geçirilmesinin ana nedeni, iki savaş arası dönemin yarattığı felakettir. İki savaş arası dönem uluslararası ekonomik anlamda büyük başarısızlıklara ev sahipliği yaptığı için GATT politikalarının temel amacı gümrük vergisi bariyerlerini aşağı çekmek ve ayrımcı ticari politikalara bir son vermek olmuştur (Miller, 2008:48). Uluslararası ekonomik sistemin mimarları para stabilizesini sağlamak ve istihdam artışı elde etmek için ticari liberalizasyonun gerekli olduğunu salık vermişlerdir. Temel olarak GATT’ın kuruluş amaçlarından biri de vergilerin düşürülmesi, ticaretin önündeki engellerin kaldırılması, uluslararası ticaretin ayrımcı politikalarına bir son verilmesi ve bu imkânlardan devletlerin karşılıklı olarak fayda sağlamasıdır.
İki dünya savaşı sonrası ticarette yaşanan olumlu gelişmelerle, GATT umut edilenden fazlasını başarmış ve ticareti geliştirmeye ek olarak savaşı önleme çabalarını barındıran anlaşma bu konuda da başarılı olmuştur. Ancak GATT’ın başarı ve başarısızlıkları Dünya Bankası ve IMF’den ayrı değerlendirilmelidir. Çünkü GATT, IMF ve Dünya Bankası gibi otonom yapıya sahip uluslararası bir örgüt olmadığı gibi ekonomik müeyyide uygulama imkânına da sahip değildir. Bu sebeple GATT, üye ülkelerin konsensüse vardıkları konular dışında hedefler belirleyip farklı politikalar izleyememiştir. GATT, ABD’nin önderliğinde uluslararası ticaretteki engelleri ortadan kaldırmış ve gelişmiş ülkelerin 1947’de %40’a yakın olan gümrük vergisi oranını %6-8 aralığına kadar düşürmüştür (World Bank,1987:134-135).
GATT bu başarıların yanında kurumsal olarak bazı boşluklara da sahiptir. Örneğin; tarım ve tekstil endüstrisi GATT’ın yönetmeliklerinden kaçmıştır. GATT tüzüğünün XXXV. maddesi (wto.org) (antlaşmanın bazı koşullarda uygulanmamasına ilişkin düzenleme -opt out clause) zaman zaman ekonomik ve politik nedenlerle uygulanmıştır. Nitekim ABD komünist devletlerle ticari ilişkilerden kaçınmış ve bu sebeple XXXV. maddeden yararlanmıştır. Toplamda 60 ülke ve 1955 yılında Japonya’nın katılımına karşı 14 ülke XXXV. madde uygulamasına başvurmuştur (Golstein vd., 2007:37-39). Nihayetinde GATT ayrım gözetmeme ve en çok kayırılan ulus ilkesi doğrultusunda temellenmiştir. Buna göre GATT’ın I. maddesi şu şekildedir; “bir ülke herhangi bir ülkeden gelen ürüne avantaj, ayrıcalık, imtiyaz ya da muafiyet sağlarsa bunu acilen ve koşulsuz olarak bütün üye devletlere sağlamak zorundadır”. Ancak İngiltere, Fransa ve Benelüks ülkeleri emperyal gümrük vergisi oranlarını devam ettirerek birinci maddenin istisnası olmuşlardır. Bu anlamda GATT önceden var olan güçlü ticaret ağları ile coğrafi açıdan zayıf olan kolonyal anlaşmaları bir araya getirmiştir. GATT’ın kurucuları kolonyal ilişkiler sebebiyle en çok kayırılan ulus kaidesinden uzaklaşılmasını kabul etmekle kalmayıp gelecekte oluşturulabilecek imtiyazlı ticaret anlaşmalarına da kapıyı aralamışlardır. Buna göre XXIV. madde üye devletlerin GATT’ın liberalizasyon politikalarını yerine getirmeleri koşuluyla serbest ticaret bölgeleri ya da gümrük birliği oluşturmalarında bir kısıtlama olmayacağını belirtmektedir (Golstein vd., 2007:41). Bu madde GATT’ın ayrım gözetmeme ilkesinin istisnası olarak üye devletlerin imtiyazlı ticaret anlaşmaları (preferential trade agreement) yapmalarına da olanak tanımaktadır (Bagwell ve Staiger, 1999:215-248). Bu maddeden yararlanan üye ülkeler yüzden fazla anlaşma yapmışlardır.
İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde gelişmekte olan ülkeler gelişmesini tamamlamış ülkelerin mallarına ağır vergilendirme politikası yanlısı bir tutum sürdürmüşlerdir. GATT ise istihdam artışı sağlamak ve iç sanayinin canlanması için korumacılık konusunda muafiyet politikası izlemiş ve hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkeler bu politikadan olabildiğince faydalanmıştır. Gelişmekte olan ülkeler bu muafiyet politikasından faydalanmış olmalarına rağmen aslında bu rejime
karşı durmaktaydılar. Çünkü 1947 yılında GATT üyesi olan 23 ülkeden 10 tanesi gelişmekte olan ülkedir ve bu ülkelerin en önemli ihraç mallarına karşı korumacı politika izlenmesiyle gelişmekte olan ülkeler GATT sistemine olan güvenlerini de yitirmişlerdir (Ford, 2002:115-138). Gelişmekte olan ülkeler endüstriyel ürünlere vergilerin azaltılması sistemine dayanan GATT sisteminin pazarlarını geliştirmesine çok az katkıda bulunduğunu öne sürerek Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı ve Grup 77 gibi mecralarda kalkınmak için daha geniş vergi muafiyeti gerekliliği olduğunu ileri sürmüşlerdir (UNCTAD, 1979:1-2).
Goldstein’e (2007:37-39) göre, GATT/DTÖ çerçevesinde ticari ilişkilerde bulunan devletler gelişmesini tamamlamış devletler ise %77’den fazla ticari büyüme olmuştur, devletlerden biri gelişmiş diğeri gelişmekte olan ülkeyse bu oran %45, iki gelişmekte olan devlet söz konusuysa bu oran %33’e düşmektedir. Buna ek olarak, gelişmiş ülkeler ticaret hacimlerinde %71, imtiyazlı ticaret anlaşmaları ile %34 artış elde etmişlerdir. Sonuç olarak GATT/DTÖ gelişmiş devletlerle kıyaslanınca gelişmekte olan ülkelerin ekonomilerine daha küçük oranda katkıda bulunmuştur. Ayrıca bu oranlar GATT/DTÖ’nün temel prensipleriyle de örtüşmemektedir. GATT/DTÖ’ye katılan devletlerin, gelişmiş olsun ya da gelişmekte olsun, temel amacı bu örgütten fayda görmektir. Buna ek olarak GATT tüzüğünün XXXV. maddesinden faydalanan birçok üye devlet ticari ilişkileri de azaltmışlardır.
Bütün bu esaslar çerçevesinde GATT’a genel olarak bakınca şu sonuçlara varılabilir: 1) GATT’ın kurulması girişimine öncülük eden devletler, gelişmiş devletlerdir ve bu devletler, hala bugün için bile dünya ticaretine ilişkin prosedür ve kuralları belirlemede temel bir role sahiptirler. Buna ek olarak, gelişmiş devletlerin önderliğini yapanlar ilk olarak ABD ve Batı Avrupa’nın kolonyal güçleridir. Sınırlarının ötesine ilgi ve sorumluluk göstermeye başlamış yeni kurulmuş ya da az gelişmiş ülkeler, zengin komşularının bu girişimlerinin kendi imtiyazlı durumlarını muhafaza etmek amacıyla oluşturulduğunu da varsaymaları gerekmektedir. 2) GATT’ın temel metni üye devletlerin ekonomik gelişmişlik seviyeleri dolayısıyla ayrımcılığı önlemeyi amaçlamakta ve bu sebeple aynı kurallar hem zayıf hem güçlü üyelere uygulanmaktadır (Evans, 1968:72-98).
Sonuç olarak GATT, 1947 yılında kurulmasından yerini DTÖ’ye bırakmasına dek dış ticaret hacminin artmasında büyük rol sahibi olmuş ve sanayi ürünlerindeki ortalama ad valorem vergi oranlarının %40’tan %6’lar seviyesine düşmesine de katkı sağlamıştır (Gilpin, 2001:6). GATT, İkinci Dünya Savaşı sonrasında yaşanan ekonomik yükselişe ve ticaretin liberalleşmesine katkıda bulunmuş ve kurumsal olarak küçük bir yapıya sahip olsa da ekonomik anlamda önemli bir role sahip anlaşmadır.
iii. Dünya Ticaret Örgütü
Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), dünya ticaretinin %98,2’sini oluşturan 164 ülkenin üye olduğu, devletler arasındaki ticarete ilişkin temel kuralları belirleyen küresel nitelikli tek organizasyondur. Bugün yaklaşık 15,4 trilyon doların üzerinde bir ticaret hacmini düzenleyen DTÖ (wto.org) ticaret müzakereleri, uyuşmazlıkların çözümü, uygulama ve izleme araçları, ticaret kapasitesinin artırılması ve diğer örgüt ve birimlerle üst düzeyde iş birliğiyle (wto.org) dünya ticaretinin en önemli aktörlerinden biri durumundadır. DTÖ’nün dünya ticareti açısından bu kadar önemli roller üstlenmesi, örgütün sadece ekonomi politikaları açısından değil, dünya siyaseti açısından da önemli bir aktör haline gelmesini sağlamıştır. GATT’ın İkinci Dünya Savaşı’ndan örgütün kurulduğu 1995 tarihine kadar bıraktığı miras, örgütün kurulması ve politikalarının belirlenmesinde oldukça belirleyici olmuş ve daha işlevsel ve kurumsallaşmış bir yapı inşa edilmiştir. 1986 yılının Eylül ayında başlayan GATT müzakerelerinin sekizinci turu olan ve yedi yıldan fazla süren Uruguay Turu GATT’ın (1947) değiştirilmesi veya yenilenmesi ile değil tamamen yeni bir kurumun oluşması ile sonuçlanmıştır (Moore, 1996:317-328). 15 Nisan 1994 tarihinde Marakeş’te imzalanan ve 1 Ocak 1995 tarihinde yürürlüğe giren Nihai Senet içerisinde yer alan
GATT’ın devamı niteliğinde olmakla birlikte GATT’dan daha geniş kapsamlı olarak kurulan DTÖ çok taraflı ticaret sisteminin yasal ve kurumsal organıdır (Dalar, 2006:125-127).
DTÖ’nün temel amaçları ekonomik kalkınma ve gelişme için ticaret akışının olabildiğince özgürleşmesi, şirketlerin, bireylerin, hükümetlerin, dünya ticaretine ilişkin kuralların ve politikaların aniden değiştirilemeyeceğinin tüm dünyaca bilinmesi sebebiyle güven içinde olmalarıdır. Başka bir deyişle kurallar ve yönetmelikler şeffaf ve öngörülebilir olmak zorundadır (WTO Publications, 2011:13). Bunlara ek olarak; hayat standartlarını yükseltmek, tam istihdamı gerçekleştirmek, mal ve hizmet üretim ve ticaretini geliştirmek, dünya kaynaklarının sürdürebilir kalkınma hedefine uygun şekilde kullanımını sağlamak, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ekonomik kalkınma ihtiyaçları ile orantılı olarak dünya ticaretinden pay almalarını sağlamak ve GATT Uruguay Turu sonuçlarını içeren çok taraflı ticaret sistemini geliştirmek DTÖ’nün amaçları arasında sayılabilir (WTO, 1998:2). DTÖ, temel olarak ticaretle ilişkili politikalarda uluslararası iş birliğini sağlama amacında olan bir forumdur. Bu çerçevede DTÖ, piyasa ve pazarın kullanımına ilişkin sorumluluk ve taahhütlerin karşılıklı fayda esasına dayanarak verildiği periyodik olarak yapılan müzakereler zinciri olarak görülebilir.
Her ne kadar DTÖ, GATT’ın halefi olsa da bu iki örgüt arasında bazı farklılıklar da bulunmaktadır. GATT prosedürlerin uygulanması konusunda daha esnek bir politikaya sahipken (opt-out clause buna örnek olabilir) DTÖ politikaları ve uyuşmazlık çözme prosedürleri bağlayıcıdır, bütün üye devletlerce uygulanmak zorundadır. DTÖ en az iki yılda bir bütün üye devletlerin katıldığı konferanslar düzenlemekteyken GATT döneminde on yıl bakanlıklar düzeyinde toplantılarla geçebilmiştir (Hoekman vd., 2002:76). DTÖ Bakanlar konferansı bugüne kadar ilki 1996’da Singapur’da olmak üzere 2017 yılında Buenos Aires’te düzenlenen son toplantıya kadar 11 kere toplanmıştır. 1999 yılında Seattle’da gerçekleşen Konferans, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin çatışmasının açık bir yansıması olmuştur. Gelişmiş ülkeler daha ileri tarımsal liberalizasyon talep ederken gelişmekte olan ülkeler daha dar çerçeveli görüşmelerden yana olmuşlardır. Gelişmiş ülkelerin görüşmelerde iş gücü standartları, yatırım, rekabet politikası, elektronik ticaret ve çevreyle ilgili başlıklar açılması önerisi gelişmekte olan ülkelerce ekonomik gelişim çabalarına sekte vurmaya yönelik hareketler olarak adlandırılmıştır (Schott, 2000:25). Bazı gruplar serbest ticaretin gelişmiş ülkelerde daha çok işsizliğe, gelişmekte olan ülkelerde ise işçi sömürüsüne yol açacağını ileri sürmüşlerdir. Buna ek olarak, serbest ticaret rekabet demek olduğu için azgelişmiş ülkelerde işgücü maliyetlerinde avantaj yaratabilmek adına çocukların çalışmaya zorlanması, düşük ücretler, kötü çalışma koşulları gibi sebeplerin işçi sömürüsüne neden olacağı ileri sürülmüştür (Acar, 2001:29-43).
Yaklaşık olarak 7,5 yıl süren ve Uruguay Turu’nun tamamlanmamış işlerini adres gösteren DTÖ ticaret müzakerelerinden en önemlisi 2001 yılında Katar’da yapılmıştır. DTÖ üyeleri arasında gerçekleşen Doha Görüşmeleri 20 farklı çalışma başlığını kapsasa da temelde gelişmekte olan ülkeleri odak noktasına koymuş ve “Doha Kalkınma Gündemi” adıyla da bilinmektedir (wto.org). Doha Görüşmeleri (Doha Round) imalat, tarım ve hizmetleri kapsamakta, gelişmekte olan ülkeler için ticaret kurallarının ve özel düzenlemelerin sıkılaştırılmasını istemekte ve Uruguay Turu’nun bazı taahhütlerinin uygulanmasıyla ilgili problemleri adres göstermektedir (IMF Dış İlişkiler, 2006:177-195).
Doha Turu ilk bakışta gelişmekte olan ülkelerin dünya ticaretinden daha fazla pay alabildiği, daha adil bir müzakere gündeminin belirlendiği müzakere turlarında geleneksel olarak daha çok söz sahibi olan ülkeler (ABD, AB ülkeleri) ile aralarında asimetrik güç dengesini değiştirebildikleri yeni döneme işaret etmektedir. Ancak, ABD ve AB gibi gelişmiş ülkeler tarım ve emek yoğun sektörlerde liberalizasyon konusunda çekimser davranırken, rekabet gücü yüksek imalat sanayi ürünlerinde daha serbestleşme yanlısı politikalar izlemektedirler. Gelişmiş ülkelerin gelişmemiş ülkelere olan tutumları kendi ekonomik durum ve refahları çerçevesinde şekillenmiştir demek yanlış olmayacaktır
(Kleimann ve Guinan, 2011:3-4). Doha Kalkınma Gündemi gelişmekte olan ülkelerin merkeze alınacağı sözü verilerek başlamıştır ancak 2003’te Meksika Turu’nda ve 2008 yılından sonra da küresel finansal krizin etkisiyle bir sonuca ulaşamamıştır. Bu nedenle iddialı başlayan Doha Turu’nun amaçladıklarını başaramaması çok taraflı ticaret sisteminin kredibilitesini zayıflatmış ve mallarını daha zengin ülkelere ihraç etmek zorunda olan en az gelişmiş ülkelere zarar vermiştir.
2013 yılında Bali’de gerçekleşen bir sonraki toplantıda, DTÖ'nün kuruluşundan bu yana ilk çok taraflı anlaşma olan gümrük işlemlerini hızlandırmayı ve ticareti daha kolay, daha hızlı ve daha ucuz hale getirmeyi amaçlayan Ticareti Kolaylaştırma Anlaşması’nın (Trade Facilitation Agreement) imzalanmasıyla önemli bir başarı elde edilmiştir. DTÖ, bu anlaşma ile küresel ticaretin 1 trilyon dolar artabileceğini öngörmüştür. Bali’de gerçekleşen bu görüşmelerde Brezilya, Rusya ve Çin’de dâhil olmak üzere gelişmekte olan ülkeler birlikte hareket etmişler ve başarılı olmuşlardır (McBride, 2018). Ancak bu başarı DTÖ’nün son yıllardaki elle tutulur son başarısı olmuştur.
2015 Nairobi toplantısında bazı hedeflerde fikir birliği sağlansa da DTÖ’nün geleceği konusunda kafalarda soru işaretleri oluşmaya başlamıştır. Nitekim Doha Turu’nun sorunları birçok üye için özellikle de gelişmiş ülkeler için varlığını sürdürmeye devam etmiştir. Çin gibi gelişmekte olan ülkeler, ithalattan çok daha fazla ihracat yapmaya başladıkça, daha zengin ülkeler gelişmekte olan ülkelerden ithalat engellerinin ve tarım sübvansiyonlarının azaltılmasını talep etmeye başlamışlardır. Ancak Çin ve Hindistan, bu değişikliklere razı olmamıştır. Bu nedenle DTÖ üyeleri bölgesel ticaret anlaşmalarına yönelmeye başlamışlardır. Örneğin, ABD yakın zamanda Japonya, Vietnam ve diğer dokuz ülkeyle Trans-Pasifik Ortaklığı’nı sonuçlandırmıştır. ABD ve AB ise Transatlantik Ticaret ve Yatırım Ortaklığı üzerinde görüşmelerini sürdürmektedirler. Bu süreçte Trans-Pasifik Ortaklığı'nın bir parçası olmayan Çin, birçok ikili ve bölgesel anlaşma imzalamış ve ayrıca Hindistan ve Japonya'yı kapsayacak şekilde 16 ülkeden oluşan bir ticaret anlaşması önermiştir (NyTimes, 2016).
GATT ve ardından kurulan DTÖ 1995 yılından beri üye devletlerin farklılaşan taleplerini karşılayacak adımları yeterince atamamıştır. Bu nedenle özellikle 1990’larda ABD ve AB arasında başlayan ve son yıllarda küresel boyutta hız kazanan bölgesel anlaşmalar DTÖ’nün kaderini etkileyecek gibi görünmektedir. Bölgesel ticaret anlaşmalarının artışıyla birlikte DTÖ de bu anlaşmaların doğuracağı sorunlar ve oluşturacağı faydalar üzerine çalışmalar yapmaya başlamıştır. Ancak bölgesel anlaşmaları kategorize etmenin ötesine geçmeyen çalışmalar daha çok bu anlaşmaların gelecekte yaratabileceği muhtemel sorunlara odaklanmıştır. Bölgesel anlaşmaların dünya ticaretinde istenen liberalleşmeyi gerçekleştirecek yapı taşları mı yoksa çok taraflı serbestleşmeye karşı oluşacak bloklar mı olacağı ise henüz kesin olarak yanıtlanamayan bir soru olarak görünmektedir (Bown, 2017).
DTÖ’de son yıllarda oluşan krizin örgütün temel ilkesi olan konsensüs yoluyla kararların alınması nedeniyle derinleştiği görülmektedir. Üyelerinin %80’ninden fazlası gelişmekte olan örgütün bütün bu ülkelerin benzer sorunlara sahip olduğu ön kabulüyle hareket etmesi ve farklılıklara sahip üyelerin konsensüse varmalarını beklemesi sorunlara yol açmaktadır. (McGrew, 2011:26). Bu noktada, DTÖ’nün kurumsal eksiklikleri; Doha müzakerelerinin başarısız olması, imtiyazlı ticaret anlaşmalarının ve bölgesel ticaret anlaşmalarının sayısındaki artış, küresel ticaret politikalarıyla olan tutarsızlık, en çok kayırılan ulus kaidesindeki ve kurallara dayalı küresel ticari düzendeki erozyon olarak sıralanmaktadır. Bu sebeple günümüzde DTÖ aldığı eleştiriler ve gelişmemiş ülkelere karşı olan demokratik eksikliği sebebiyle kurumsal şeffaflık ve sorumluluk gibi reformlar üretme yoluna girmektedir.
Sonuç ve Genel Değerlendirme
Dünya Ticaret Örgütü, bugün 164 üyesi ve 20 gözlemci ülke ile dünya ticareti ve yatırımının neredeyse yüzde doksanına ilişkin düzenlemeler yapan bir örgüt halini almıştır. İkinci Dünya
Savaşı’ndan sonra tesis edilen GATT sistemiyle dünya ticaretindeki sınırlamaların önlenmesi, tarifelerin düşürülmesi amaçlarıyla çıkılan yolda bugün DTÖ ile dünya ticaretinin daha liberal bir çizgide yürütülmesi, küresel yatırımların yönlendirilmesi, ticarete ilişkin uyuşmazlıkların bağlayıcı kararları olan bir mekanizma eliyle çözümlenmesi gibi konular düzenlenmektedir (Kapoor, 2004:522). DTÖ, GATT sisteminden farklı olarak daha kurumsal ve fonksiyonel olarak dünya ticareti ve yatırımı konusunda belirleyici olmaktadır. Ancak, GATT kuruluşundan yerini DTÖ’ye bırakana kadar ticaretin serbestleşmesi, tarifelerin azaltılması konusunda önemli başarılar elde etmişken; DTÖ uyuşmazlıkların çözümü dışında uluslararası ticaretin gelişmesi konusunda özellikle de Doha Görüşmeleri sonrasında kayda değer bir başarı elde edememiştir.
1947 yılında, 11’i gelişmekte olan toplamda 23 ülkenin katılımıyla imzalanan GATT, iki temel ilke üzerine inşa edilmiştir. Bunlardan ilki birinci maddede düzenlenen ve üye ülkeler arasında ticaret açısından ayrım yapılmamasını içeren en çok gözetilen ulus kaydı ilkesi ve üçüncü maddede düzenlenen ve iç pazara ilişkin düzenleme ve uygulamalarda ithal mallar ile yerli mallar arasında ayrım yapılmamasını içeren ulusal muamele (national treatment) ilkesidir (Maswood, 2008:29-30). 1947 yılında iki temel ilkeyle çıkılan yolda 1995 yılında hayata geçirilen DTÖ ile ticaretin önündeki engellerin kaldırılması ve giderek artan korumacılığın önüne geçilmeye çalışılmıştır. GATT’ın ilk tesis edildiği süreçten itibaren uluslararası ticaretin daha liberal bir çerçevede yürütülmesine ilişkin birçok düzenlenme yapılmasına rağmen, başta artan dış ticaret açıkları (Ataman, 2007:492) ve 2008-2012 yıllarında gerçekleşen küresel ekonomik krizin etkisiyle korumacılık hala uygulanmaktadır. Özellikle son dönemde ABD Başkanı Donald Trump, ABD’yi geçmişteki korumacı politikalara döndürmek umuduyla ithalata yönelik gerçekleştirdiği kısıtlama girişimleri ve serbest ticaret karşıtı söylemleri nedeniyle eleştirilmektedir. Trump, ABD’nin çıkarlarına hizmet etmemesi durumunda DTÖ ilkelerini görmezden gelebileceğini göstermekte ve bu durum İkinci Dünya Savaşı’ndan itibaren küresel serbest ticaretin garantörü konumundaki DTÖ’nün meşruiyetine gölge düşürecek niteliktedir. Nitekim kapitalist sistem bu gibi kronik sorunların üstesinden gelmek amacıyla DTÖ’yü kurmuş ve ticaret politikalarını gözden geçirme mekanizması (TPRM), hizmet ticareti genel anlaşması (GATS), ticarete ilişkin fikri mülkiyet haklar (TRIPS), ayrımcı vergilendirme, telafi edici önlemler anlaşması ve anti-damping anlaşması gibi oldukça geniş kapsamlı düzenlemeleri hayata geçirmektedir.
DTÖ son yıllarda örgütün hareket alanının daralmasıyla sonuçlanan bazı gelişmeler yaşamıştır. Bunlardan en önemlisi Doha Gündemi’nin artık içinde bulunulan küresel ekonomik sistemin taleplerine cevap vermemesidir. Çin’in son yıllardaki yükselişi, off-shore yatırımların artması, tek taraflılığın yükselişe geçmesi tüm DTÖ üyelerinin çıkarlarına hizmet edecek ekonomik bir sisteme imkân vermemektedir. Bunun sonucunda ortaya çıkan büyük bölgesel anlaşmalar (mega regional trade agreements) ise DTÖ bünyesinde gelişmesi tercih edilen çok taraflılaşmaya iyi bir alternatif olarak gözükmemektedir. Örgütün, bu durumla baş edilebilmesi için gerekli reformları hayata geçirmesi ve bölgesel düzenlemelerin DTÖ’nün temel ilkeleriyle uyumlu hale getirilmesi önem taşımaktadır. Aksi durumda, 1995 yılında oluşturulan ilkelerle geleneksel ticari ilişkileri düzenleyen DTÖ ile ara mal ve hizmetlerin, yatırım, fikri mülkiyet hakları ve sermaye akışının düzenlendiği çok taraflı büyük bölgesel anlaşmalardan oluşan iki sütunlu bir ticari yapılanma ortaya çıkacaktır (Baldwin, 2016:114).
DTÖ hem üye sayısı hem düzenlemiş olduğu ticaret hacmi hem de uluslararası ticaret alanındaki tek hükümetler arası yapılanma olması açısından dünya ticaretinde hayati bir konumunda yer almaktadır. Ancak DTÖ, gelişmekte olan ülkeler ve özellikle de en az gelişmiş ülkelerin dünya ticaretinden ihtiyaçları ile orantılı olarak pay almalarını sağlamak gibi bir ilkeyi temel amaçlarından biri olarak benimsemesine karşın, dünyadaki gelir dağılımı adaletsizliği derinleşmektedir. DTÖ, başta az gelişmiş ülkeler olmak üzere uluslararası ticari sistemi kendi gelişmeleri için yeterli bulmayan devletler ve neo-Marksist olarak adlandırılan küresel grup ve girişimler tarafından devamlı
olarak eleştirilmektedir. Nitekim 1999 yılında Seattle’daki görüşmelere karşı yapılan eylem ve gösteriler kapitalist sistem genelinde ve DTÖ özelinde dünyadaki refahın dağıtımına yönelik tepkilere en çarpıcı örneklerden birini teşkil etmektedir. Dünya ticaretinin temel ilkelerinin belirlenmesi sürecinde kapitalizmin doğasından kaynaklanan kronik sorunlar, küreselleşmenin de beraberinde getirdiği etkilerle daha net bir şekilde hissedilmektedir. Bu sorunlar, 1960-1970’li yıllarda uluslararası sistemde Kuzey-Güney ülkeleri ayrımını netleştirmiş ve son dönemlerde de Kuzey ülkeleri içinde de benzer saflaşmaların doğuşuna neden olmuştur. Nitekim 1999 yılında Seattle’da yapılan gösteriler, bu safların ne kadar keskinleştiğinin açık bir göstergesi konumundadır. Literatüre “Seattle Savaşı” (Battle of Seattle) olarak geçen bu gösteriler, alternatif bir sosyal forum yaratmış ve dünya ticaretine ilişkin benzer düzenlemeleri protesto eden bir akım başlatmıştır (Harrison, 2005:6). Bugün DTÖ üyelerinin yarıdan fazlası gelişmekte olan ülke sınıfında yer almakta ve 36 üye ülke en az gelişmiş ülke (LDC) olarak kabul edilmektedir. DTÖ’nün benimsediği temel ilkelerin bu kadar geniş yelpazedeki her devlete uygun bir reçete olamayacağı açıktır. Bu duruma ilişkin olarak spesifik anlaşmalarla farklılıklar göz önünde bulundurularak çözüm yolları aranabilir (Grant, 2006:22). Mevcut durum devam ettiği müddetçe ise uluslararası ticaret gelişmekte olan ülkeler aleyhine işlemeye devam edecek ve daha çok ticaret, daha çok kalkınmayı beraberinde getirmeyecektir.
Ticaretin önündeki engellerin kaldırılması ve küreselleşmenin doğasına uygun olarak daha liberal bir ticaretin mümkün kılınması DTÖ için ne kadar öncelikli bir meseleyse, dünyadaki gelir dağılımının adil bir şekilde düzenlenmesi de o kadar önemli bir ilke olarak benimsenmelidir. Aksi takdirde GATT’tan bugüne uzanan çizgide hayata geçirilen bütün geniş kapsamlı ticaret müzakereleri başta ABD olmak üzere (her ne kadar son dönemde Donald Trump DTÖ’nün ABD’nin ekonomik çıkarlarını zedelediğini iddia etse de), uluslararası sistemdeki etkin aktörlerin işine yaramaya devam edecektir (Bergsten, 2000:49). ABD gibi aktörler, BM sistemi ve GATT/DTÖ aracılığıyla neo-liberal politikaları çevre ülkeleri olarak adlandırılan, gelişmekte olan ülkelere empoze etmeye ve geçmişte olduğu gibi baskı ya da zorlama araçlarıyla değil çeşitli rıza unsurlarıyla bu politikaları gelişmekte olan ülkelere benimsetmeye devam etmektedirler (Saad Filho ve Ayers, 2008:122).
DTÖ’nün geleceğinde dünya ekonomisinin hali hazırda var olan ve yakın gelecekte çözüme kavuşacak gibi durmayan sorunlarının yanı sıra örgütün kendi yapısal problemlerinin de etkisinin olacağı açıktır. DTÖ’nün belirli aralıklarla düzenlenen görüşmelerden verim alamadığı ortadadır. Öte yandan DTÖ, bölgesel anlaşmaların ve üye devletlerin alternatif arayışlarının artmasıyla son yıllarda çok taraflılıktan (multilateralism) çoklu anlaşmalara (plurilateralism) doğru değişen genel bir eğilimin içine girmiştir. ABD’nin son yıllarda DTÖ’ye karşı ilgisinin azalması ve yine Trump yönetimiyle küresel kurumların lideri konumundaki geleneksel rolünden uzaklaşması ise örgütün geleceği konusunda kafalarda soru işaretleri yaratmıştır. Sonuç olarak, Çin’in 2001 yılında DTÖ üyeliğinden sonra örgütte artan rolü ile paralel olarak ABD’nin artan memnuniyetsizliği ve dünya ticaretinin değişen yönü nedeniyle DTÖ’nün geleceği Çin ve ABD arasındaki ilişkiler çerçevesinde şekillenecektir.
KAYNAKÇA
Acar M. (2001). “Seattle Dünya Ticaret Görüşmelerinin Sonu Mu?”, Ekonomik Yaklaşım, 40:(12). Ataman M. (2007). “Uluslararası Ekonomi Politik: Güç Siyasetinin Ötesi”, Zeynep Dağı (ed.),
Uluslararası Politikayı Anlamak, İstanbul: Alfa.
Ay A. ve Zeynep K. (2006). “GATT ve DTÖ: Dünya Ticaretinin Düzen Arayışı”, Şaban H. Çalış, vd., (ed.), Uluslararası Örgütler ve Türkiye, Konya: Çizgi Kitabevi.
Bagwell K. ve Robert W. S. (1999). “An Economic Theory of GATT”, The American Economic Review, 89:(1).
Bajpai K. ve Varun S. (2007). “Hegemony and Strategic Choice”, Chandra Chari (ed.), War, Peace and Hegemony in a Globalized World: The Changing Balance of Power in the Twenty-First Century, New York: Routledge, s. 93-107.
Baldwin R. (2016). “The World Trade Organization and the Future of Multilateralism”, Journal of Economic perspectives, 30:(1).
Bergsten F. (2000). “The United States’ Interest in New Global Trade Negotiations”, Jeffrey J. Schott (ed.), The WTO After Seattle, Washington: Institute for International Economics.
Bown Chad P. (2017). “Mega‐Regional Trade Agreements and the Future of the WTO”, Global Policy, 8:(2).
Bussmann M. ve John R. O. (2007). “Do Hegemons Distribute Private Goods?: A Test of Power-Transition Theory”, Journal of Conflict Resolution, 51:(1), s. 89.
Dalar M. (2006). “Dünya Ticaret Örgütü: Bağlantı Sorunu Açısından Bir Dönüşümün Analizi”, Uludağ Universitesi Iktisadi ve Idari Bilimler Fakültesi Dergisi, 15:( 2).
Eichengreen B. (2000). “Hegemonic Stability Theories of the International Monetary System”, Jeffry A. Frieden, David A. Lake (ed.), International Political Economy: Perspectives on Global Power and Wealth, London: Routledge.
Evans John W. (1968). “The General Agreement on Tariffs and Trade”, International Organization, 22:(1).
Ford J. (2002). “A Social Theory of Trade Regime Change: GATT to WTO”, International Studies Review, 4:(2).
Frieden J. A. ve David A. L. (2000). “Introduction”, Jeffry A. Frieden, David A. Lake (ed.), International Political Economy: Perspectives on Global Power and Wealth, London: Routledge, s.1.
Frieden J. A., Lisa L. M. (2003). “International Political Economy: Global and Domestic Interactions”, Ira Katznelson, Helen V. Milner (ed.), Political Science: The State of the Discipline, New York: W.W. Norton.
Gilpin R. (2001). Global Political Economy: Understanding the International Economic Order, New Jersey: Princeton University Press.
Gilpin R. (1987). The Political Economy of International Relations, New York: Princeton University Press.
Goldstein J., Douglas R. ve Michael T. (2007) “Institutions in International Relations: Understanding the Effects of the GATT and the WTO on World Trade”, International Organization, 61:(2). Grant C. (2006). “The WTO, Ten Years On: Trade and Development”, Tralac Working Paper, No.5. Harrison Glen W., Thomas F. R., ve David G. Tarr. (1997). “Quantifying the Uruguay Round”, The
Economic Journal, 107:(444).
Harrison G. (2005). “Global Encounters: Three Themes for the International Political Economy of Development”, Graham Harrison (ed.), Global Encounters: International Political Economy, Development and Globalization, New York: Palgrave Macmillan.
Hoekman B. M. (1993). “New Issues in the Uruguay Round and Beyond”, The Economic Journal, Vol. 103:(421).
Hoekman B. ve Aaditya M. (2002). Philip English, Development Trade and the WTO, World Bank Publishing: Washington.
Irwin Douglas A. (1995). “The GATT in Historical Perspective”, The American Economic Review, 85:(2).
Kapoor I. (2004). “Deliberative democracy and the WTO”, Review of International Political Economy, 11: (3).
Karaca N. (2003). “GATT’tan Dünya Ticaret Örgütü’ne”, Maliye Dergisi, Sayı: 144.
Kartal Z. (2008). “GATT ve Uruguay Raunt: Gelişmekte olan Ülkelerin Dünya Ticaretindeki Yapısal Bağımlılıklarının Artmasi”, Marmara Unv. I.I.B.F. Dergisi, 15:(2).
Kleimann D. ve Joe G. (2011) “The Doha Round: An Obituary”, Global Governance Programme Policy Brief, No. 1.
Krasner Stephen D. (2000) “State Power and the Structure of International Trade”, Jeffry A.Frieden, David A. Lake (ed.), International Political Economy: Perspectives on Global Power and Wealth, London: Routledge.
Lake David A. (2006). “International Political Economy A Maturing Interdiscipline”, Barry R. Weingast, Donald A. Wittman (ed.), The Oxford Handbook of Political Economy, New York: Oxford University Press.
Langley P. (2002). World Financial Orders An Historical International Political Economy, London: Routledge.
Maswood Syed J. (2008) International Political Economy and Globalization, London: World Scientific.
McBride James. (2018), “What's Next for the WTO?”, https://www.cfr.org/backgrounder/whats-next-wto
McGrew T. (2011). “The Crisis of Multilateralism and the Demise of the WTO”, Thomas Cottier, Manfred Elsig, (ed.), Governing the World Trade Organization Past Present and Beyond Doha World Trade Forum, New York: Cambridge University Press.
Miller Raymond C. (2008). International Political Economy Contrasting World Views, New York: Routledge.
Moore Patrick M. (1996). “The Decisions Bridging the GATT 1947 and the WTO Agreement”, The American Journal of International Law, 90:(.2).
Preeg Ernest. H. (1995). Traders in a Brave New World: The Uruguay Round and the Future of the International Trading System. Chicago: University of Chicago Press.
Saad-Filho A. ve Alison J. A. (2008). “Production, Class, and Power in the Neoliberal Transition A critique of Coxian Eclecticism”, Alison J. Ayers (ed.), Gramsci, Political Economy, and International Relations Theory: Modern Princes and Naked Emperors, New York: Palgrave Macmillan.
Şahinöz A. (2002). “Dünya Ticaret Örgütü’nün Dönüşümü”, Küreselleşme ve Türkiye Tarımı Sempozyumu, Ankara.
Sassoon E. (2000). “Objectives and Results of the Uruguay Round”, Multilateralism and Regionalism after the Uruguay Round, Riccardo Faini, Enzo Grilli, (ed.), London: Macmillan Press, 1997.
Schott J. J. “The WTO after Seattle”, Jeffrey J. Schott (ed.), The WTO After Seattle, Washington: Institute for International Economics.
Uluslararası Para Fonu Dış İlişkiler Bölümü, Fakir Ülkelerin Dünya Ticaret Sistemine Entegre Edilmesi, IMF Ekonomik Sorunlar Serisi.
UNCTAD. (1979). Proceedings of the UNCTAD First Session, New York: United Nations, 1964; UNCTAD, Proceedings of the UNCTAD Fifth Session, New York: United Nations.
World Bank. (1987). World Development Report, Washington D.C.: World Bank, s. 134-135. World Trade Organization. (2011). Understanding the WTO, Switzerland: World Trade Organization
Publications.
WTO. (1998). The WTO Agreements Series I Agreement Establishing the WTO, Geneva.
__ https://www.nytimes.com/2016/01/01/opinion/global-trade-after-the-failure-of-the-doha-round.html Erişim Tarihi: 20.02.2018
__ https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/wts2017_e/wts2017_e.pdf Erişim Tarihi: 29.01.2018. __ https://www.wto.org/english/tratop_e/dda_e/dda_e.htm Erişim Tarihi: 21.01.2018.
__http://www.wto.org/english/docs_e/legal_e/gatt47_02_e.htm#articleXXXV 28.12.2017. __http://www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/what_we_do_e.htm Erişim Tarihi: 20.12.2017.
