Bir hazır giyim işletmesinde iş sağlığı ve güvenliği kapsamında hata türü ve etkileri analizi (failure mode and effect analysis)yöntemi ile risk analizi

BĠR HAZIR GĠYĠM ĠġLETMESĠNDE Ġġ SAĞLIĞI VE GÜVENLĠĞĠ KAPSAMINDA HATA TÜRÜ VE ETKĠLERĠ ANALĠZĠ (FAILURE MODE

AND EFFECT ANALYSIS)YÖNTEMĠ ĠLE RĠSK ANALĠZĠ

Ayhan MĠLLĠ

YÜKSEK LĠSANS TEZĠ

GĠYĠM ENDÜSTRĠSĠ VE MODA TASARIMI EĞĠTĠMĠ ANA BĠLĠM DALI

GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ EĞĠTĠM BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

TELĠF HAKKI ve TEZ FOTOKOPĠ ĠZĠN FORMU

Bu tezin tüm hakları saklıdır. Kaynak göstermek koĢuluyla tezin teslim tarihinden itibaren on iki (12) ay sonra tezden fotokopi çekilebilir.

YAZARIN

Adı : Ayhan

Soyadı : MĠLLĠ

Bölümü : Giyim Endüstrisi ve Giyim Sanatları Eğitimi

Ġmza :

Teslim Tarihi :

TEZĠN

Türkçe Adı : Bir Hazır Giyim ĠĢletmesinde ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Kapsamında Hata Türü ve Etkileri Analizi (Failure Mode and Effect Analysis)Yöntemi Ġle Risk Analizi

Ġngilizce Adı: Risk Analysis Of A Garment Workplace Within Occupational Health And Safety By Using Failure Mode And Effect Analysis

ETĠK ĠLKELERE UYGUNLUK BEYANI

Tez yazma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyduğumu, yararlandığım tüm kaynakları kaynak gösterme ilkelerine uygun olarak kaynakçada belirttiğimi ve bu bölümler dıĢındaki tüm ifadelerin Ģahsıma ait olduğunu beyan ederim.

Yazar Adı Soyadı : Ayhan MĠLLĠ Ġmza :

Jüri onay sayfası

Ayhan MĠLLĠ tarafından hazırlanan “Bir Hazır Giyim ĠĢletmesinde ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği Kapsamında Hata Türü ve Etkileri Analizi (Failure Mode And Effect Analysis)Yöntemi Ġle Risk Analizi” adlı tez çalıĢması aĢağıdaki jüri tarafından oy birliği/oy çokluğu ile Gazi Üniversitesi Giyim Endüstrisi ve Moda Tasarımı Eğitimi Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiĢtir.

Adı Soyadı Ġmza

DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. GülĢen ERENLER ÇAKAR ……...………….………

(Giyim Endüstrisi ve Moda Tasarımı Eğitimi Ana Bilim Dalı, Gazi Üniversitesi)

BaĢkan: Prof. Dr. Fatma ÖZTÜRK ……...………….………

(Giyim Endüstrisi ve Moda Tasarımı Eğitimi Ana Bilim Dalı, Gazi Üniversitesi)

Üye: Yrd. Doç. Songül KURU ……...………….………

(Giyim Endüstrisi ve Moda Tasarımı Eğitimi Ana Bilim Dalı, Gazi Üniversitesi)

Tez Savunma Tarih: 27.01.2015

Bu tezin Gazi Üniversitesi Giyim Endüstrisi ve Moda Tasarımı Eğitimi Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olması için Ģartları yerine getirdiğini onaylıyorum.

Prof. Dr. Servet KARABAĞ

TEġEKKÜR

Yüksek lisans eğitimimde baĢından itibaren gösterdiği sabır ve verdiği desteklerden ötürü Sayın Giyim Endüstrisi ve Moda Tasarımı Eğitimi Bölümü Bölüm BaĢkanı, Prof. Dr. Fatma ÖZTÜRK‟e

Lisans eğitimimde ve çalıĢmam sırasında fikirleriyle bana yol gösteren Sayın Marmara Üniversitesi Rektör Yardımcısı, Prof. Dr. Mehmet AKALIN ve Namık Kemal Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Kurucu Dekanı, Prof. Dr. Serdar SALMAN‟a

ÇalıĢmam sırasında değerli vakitlerini ayıran Sayın Emekli ĠĢ BaĢ MüfettiĢi, Necmettin DEMĠRSOY, A sınıfı ĠĢ Güvenliği Uzmanı, Ali AYAYARKIN‟a ve A sınıfı ĠĢ Güvenliği Uzmanı, Ġhsan ATEġ‟e

ÇalıĢmam sırasında fikirleri ve tezimin düzenlemesinde katkı sağlayan Sayın Abant Ġzzet Baysal Üniversitesi Gerede Meslek Yüksekokulu Müdürü, Yrd. Doç. Dr. Nürettin AKÇAKALE ve Öğr. Gör. Zeynep Tuba NURSOY „a

ÇalıĢmam sırasında samimiyet, manevi destek ve teĢvikleri ile Doç. Dr. Oğuz ÜSTÜN baĢta olmak üzere tüm çalıĢma arkadaĢlarıma,

Yüksek lisans eğitimimde ve tez çalıĢmamın baĢından itibaren gösterdiği sabır ve verdiği destekle çalıĢmamın tamamlamasını sağlayan danıĢman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. GülĢen Erenler ÇAKAR‟a

Tüm eğitim hayatım süresince emek ve sevgileriyle her zaman yanımda olan ve bana olan güvenleri ile beni daima güçlü kılan Sevgili annem, babam, kardeĢlerim, eĢim ve çocuklarıma

BĠR HAZIR GĠYĠM ĠSLETMESĠNDE Ġġ SAĞLIĞI VE GÜVENLĠĞĠ

KAPSAMINDA HATA TÜRÜ VE ETKĠLERĠ ANALĠZĠ (FAĠLURE

MODE AND EFFECT ANALYSIS)YÖNTEMĠ ĠLE RĠSK ANALĠZĠ

(Yüksek Lisans Tezi)

Ayhan MĠLLĠ

GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ

EĞĠTĠM BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ

Ocak 2015

ÖZ

Hazır giyim sektörü çalıĢan sayısı bakımından diğer sektörlere oranla fazla olduğu ve sektörün çalıĢma yaĢamında emek yoğun sektörler arasında olduğu bilinmektedir. Ülkemiz açısından stratejik önemi her geçen gün artan ihracat rakamlarında öne çıkan sektörler arasındadır. ĠĢçi sağlığı ve iĢ güvenliği konusu ülkemizde son yıllarda oluĢan iĢ kazalarının fazla olması ve bu iĢ kazaları sonucu ölüm ile sonuçlanan kazaların sayısının artması bu konuya gereken önemin verilmediği ve yapılan değiĢiklikler ile istenilen sonuçların alınmadığını görülmektedir. Yapılan çalıĢmada ülkemizde yaĢanan iĢ kazalarının analizleri yapılmıĢ olup yaĢanan kazaların ve kayıp gün sayıları tablo ve grafikler ile gösterilmiĢtir. Ülkemizde iĢ sağlığı ve iĢ güvenliği kapsamında son yıllarda yapılan çalıĢmalara bakıldığı zaman iĢ sağlığı ve iĢ güvenliği konularına yaklaĢımların reaktif olmaması gerektiği sonucuna ulaĢılmıĢ ve artık iĢ sağlığı ve iĢ güvenliği konularına önlem alıcı (proaktif) yaklaĢım modeli benimsenmiĢtir. Bu model ile iĢverenlerin iĢyerlerinde mevcut potansiyel risklerin önceden belirlenerek bir kaza yaĢanmadan önce önleyici ve düzenleyici faaliyetlerin hayata geçirilmesi kararlaĢtırılmıĢtır. Bu yaklaĢım sonucu iĢverenlerin risk analizi yapmaları veya yaptırmaları kanunen zorunluluk olarak belirlenmiĢtir. Yapılan çalıĢmada Ġstanbul ilinde faaliyet gösteren hazır giyim firması iĢçi sağlığı ve iĢ güvenliği kapsamı bakımından hata türü ve etkileri analizi (HTEA) metodu kullanılarak firmanın risk değerlendirilmesi yapılmıĢtır. Yapılan değerlendirme sonucu ortaya çıkan potansiyel risklerin tespiti yapılarak bu riskler için düzenleyici ve önleyici faaliyetler belirlenmiĢ ve uygulamaya konulmuĢtur. ÇalıĢma sonrası firmanın kaza sıklık ve kaza ağırlık oranlarında düĢüĢ yaĢanmıĢ ve uygulamanın devam ettirilmesinde fayda görülmüĢtür.

Bu uygulamanın sadece hazır giyim sektöründe tek firma ile sınırlı kalmayıp diğer firmalar ve farklı sektörlerde uygulanması açısından önemi kanıtlanmıĢ olup diğer yapılacak çalıĢmalara örnek olması beklenmektedir.

Bilim Kodu : -

Anahtar Kelimeler : Hazır Giyim, ĠĢçi Sağlığı ve ĠĢ Güvenliği, Risk Analizi, HTEA, FMEA

Sayfa Adedi : 161

RISK ANALYSIS OF AN APPAREL BUSINESS WITHIN THE

FRAME WORK HEALTH AND SAFETY BY FAILURE MODE AND

EFFECT ANALYSIS

(M. Sc. Thesis)

Ayhan MĠLLĠ

GAZI UNIVERSITY

GRADUATE SCHOOL OF EDUCATIONAL SCIENCES

January 2015

ABSTRACT

It is known that the Apparel Sector is labor intensive and employs more people than other industial areas. Apparel‟s strategic importance is increasing day by day for our countries‟ export income. In this thesis general information are given about the situation of the apparel sector in Turkey and the World.

It is seen that the increase in occupational accidents and deaths in recent years are the results of insufficient precautions on work health and safety issues; and the desired results are not achieved by changind regulations. In this research, occupational accidents, happened in our country, were analyzed, also accidents and number of days lost is shown with tables and graphics.

The conclusion that, there should not be reactive approaches to work health and safety issues, is reached by studies done in recent years. Proactive approach model was adopted instead of reactive approaches. This approach results in constitution of businesses risk analysis is a necessity to employers with occupational laws.

In this thesis, risk analysis of an apparel firm in Istanbul was done by using Failure Mode and Effect Analysis (FMEA) method in terms of work health and safety. Result of the assessment, potential risks were identified and regulatory and preventive measures were taken for the risks. After the study, there has been a decrease in the company‟s accident frequency and severity rates. Workout is proceeding in this firm because of the success.

Science Code : -

Key Words : Ready to Wear, Occupational Safety and Health, Risk Analysis, HTEA, FMEA

Page Number : 161

ĠÇĠNDEKĠLER

ÖZ ... vi

ABSTRACT ... viii

ĠÇĠNDEKĠLER ... x

TABLOLAR LĠSTESĠ... xiv

ġEKĠLLER LĠSTESĠ ... xvi

KISALTMALAR LĠSTESĠ ... xviii

BÖLÜM I

GĠRĠġ

BÖLÜM II

KAVRAMSAL ÇERÇEVE

2.1. Hazır Giyim Sanayinin GeliĢim Süreci ... 5

2.2. Hazır Giyim Sektörünün Dünyadaki Konumu ... 7

2.3. Hazır Giyim Sanayinin Türkiye’deki Konumu ... 10

2.4. Hazır Giyimin Sanayinin Ülkemizde GeliĢme Nedenleri ... 16

2.5. Türkiye Ekonomisi Açısından Hazır Giyimin Sanayinin Önemi ... 16

2.6. ĠĢ Sağlığı ve Güvenliğinin Tanımı ve Önemi ... 17

2.6.1. ĠĢ Sağlığı ve Güvenliğinin Tarihçesi ve Tanımı ... 17

2.6.2. ĠĢ Sağlığının Tanımı ... 18

2.6.3. ĠĢ Güvenliğinin Tanımı ... 19

2.6.5. ĠĢ Sağlığı ve Güvenliğinin Önemi ... 20

2.6.5.1. ĠĢçi Açısından Önemi ... 20

2.6.5.2. ĠĢveren Açısından Önemi ... 20

2.7. ĠĢ Kazaları, Meslek Hastalıkları ... 21

2.7.1. ĠĢ Kazalarının Tanımı ... 21 2.7.2. ĠĢ Kazalarının Nedenleri ... 22 2.7.2.1. Ġnsani Faktörler ... 25 2.7.2.1.1. Kişisel nedenler ... 25 2.7.2.1.2. Fizyolojik nedenler ... 26 2.7.2.1.3. Psikolojik Nedenler ... 26 2.7.2.2. Çevresel Faktörler ... 27

2.7.2.3. Diğer faktörler ise ... 27

2.7.3. ĠĢ Kazası Maliyetleri ... 27

2.7.3.1. Dolaysız (Direkt) maliyetler ... 28

2.7.3.2. Dolaylı(Ġndirekt) Maliyetler ... 28

2.7.4. ĠĢ Kazalarının Sınıflandırılması ... 28

2.7.5. Meslek Hastalıkları ... 29

2.7.5.1. Meslek Hastalıklarının Tanımı ... 29

2.7.5.2. Meslek Hastalıklarının Nedenleri ... 30

2.8. Türkiye’de ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği ... 31

2.8.1. 2001-2012 Yılları Arasında SGK Ġstatistikleri ... 32

2.9. Dünyada ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği ... 36

2.10. Risk Değerlendirme ... 37

2.10.1. Risk Kavramının Tanımlanması ... 37

2.10.2. Risk Türleri ... 40

2.10.3. Risk Değerlendirmesi ... 41

2.10.4. Risk Yönetimi ... 42

2.11. Kaza Teorileri ... 43

2.12. Hata Türü ve Etkileri Analizi (HTEA) ... 46

2.12.1. HTEA Tarihçesi ... 46

2.12.2. HTEA Tanımı ... 46

2.12.3. HTEA’nın Amaçları ... 47

2.12.4. HTEA’nın Faydaları ... 47

2.12.6. Tasarım HTEA ... 49

2.12.7. Süreç HTEA ... 50

2.12.8. Sistem HTEA ... 52

2.12.9. Servis HTEA ... 52

2.12.10. HTEA’nın Öğeleri ... 53

2.12.10.1. Ortaya Çıkma (Olasılık) ... 54

2.12.10.2. Ağırlık (ġiddet) ... 55

2.12.10.3. Saptanabilirlik (Farkedilebilirlik) ... 56

2.12.10.4. Risk Öncelik Sayısı (RÖS) ... 56

BÖLÜM III

YÖNTEM

BÖLÜM IV

BULGULAR VE YORUM

4.1. Hazır Giyim Firması ... 77

4.2. KumaĢ Deposu-Kalite Kontrol Bölümü ... 87

4.3. Kesimhane Bölümü ... 97

4.4. Dikim Üretim Bölümü ... 105

4.5. Ütü - Kalite Kontrol ve Paket Bölümü ... 112

4.6. Hazır Giyim Firmasının Kaza Sıklık ve Kaza Ağırlık Oranları ... 125

BÖLÜM V

SONUÇ VE ÖNERĠLER

EK-1. Hazır Giyim Firması HTEA Risk Değerlendirme Formu ... 140

EK- 2. Depo – Kalite Kontrol HTEA Risk Değerlendirme Formu ... 146

EK- 3. Kesimhane HTEA Risk Değerlendirme Formu ... 151

EK- 5. Ütü – Kalite Kontrol ve Paket HTEA Risk Değerlendirme Formu ... 158 ÖZGEÇMĠġ... 161

TABLOLAR LĠSTESĠ

Tablo 1. Dünya Hazır Giyim Ġhracatında Ülkeler, (Ġhracat–2013) ... 9

Tablo 2. Dünya Hazır Giyim Ticaretinde Lider Konumdaki Ülkeler (Ġthalat–2013) ... 10

Tablo 3. Yıllar Ġtibariyle Konfeksiyon Ġhracatının Türkiye Toplam Ġhracatındaki Payı (Ġhracat 1985-2013) ... 13

Tablo 4. Yıllar Ġtibariyle Konfeksiyon Ġthalatının Türkiye Toplam Ġthalatındaki Payı (Ġthalat 1985-2013) ... 15

Tablo 5. ĠĢyerinde Ġnsan Sağlığını Tehdit Eden 10 Temel Madde ... 31

Tablo 6. Genel Tehlike (Hata) Türleri Tablosu ... 66

Tablo 7. Zararın Ortaya Çıkma Olasılığı (Ortaya çıkma sıklığı – O) ... 68

Tablo 8. Ağırlık Sınıflaması (ġiddet- ġ) ... 69

Tablo 9. Hatanın Saptanabilirliği (Farkedilebilirlik - F) ... 70

Tablo 10. Risk Öncelik Sayısı (RÖS) Değerlendirmesi ... 70

Tablo 11. HTEA Hazır Giyim Firması Mevcut Risk Değerlendirme Tablosu ... 78

Tablo 12. Hazır Giyim Firması Önceki RÖS Değeri ... 81

Tablo 13. HTEA Hazır Giyim Firması Alınan Önlem Sonrası Risk Değerlendirme Tablosu ... 82

Tablo 14. Hazır Giyim Firması Sonraki RÖS Değeri ... 85

Tablo 15. Hazır Giyim Firması RÖS Değerlerinin Dağılımı ... 87

Tablo 16. HTEA KumaĢ Deposu Kalite Kontrol Bölümü Mevcut Risk Değerlendirme Tablosu ... 88

Tablo 17. KumaĢ Deposu Kalite Kontrol Bölümü Önceki RÖS Değeri ... 90

Tablo 18. HTEA KumaĢ Deposu Kalite Kontrol Bölümü Alınan Önlem Sonrası Risk Değerlendirme Tablosu ... 91

Tablo 19. KumaĢ Deposu Kalite Kontrol Bölümü Sonraki RÖS Değeri ... 95

Tablo 20. KumaĢ Deposu Kalite Kontrol Bölümü RÖS Değerlerinin Dağılımı ... 96

Tablo 21. HTEA Kesimhane Bölümü Mevcut Risk Değerlendirme Tablosu ... 98

Tablo 23. HTEA Kesimhane Bölümü Alınan Önlem Sonrası Risk Değerlendirme

Tablosu ... 101

Tablo 24. Kesimhane Bölümü Sonraki RÖS Değeri ... 103

Tablo 25. Kesimhane Bölümü RÖS Değerlerinin Dağılımı ... 104

Tablo 26. HTEA Dikim Üretim Bölümü Mevcut Risk Değerlendirme Tablosu ... 105

Tablo 27. Dikim Üretim Bölümü Önceki RÖS Değeri ... 107

Tablo 28. HTEA Dikim Üretim Bölümü Alınan Önlem Sonrası Risk Değerlendirme Tablosu ... 108

Tablo 29. Dikim Üretim Bölümü Sonraki RÖS Değeri ... 110

Tablo 30. Dikim Üretim Bölümü RÖS Değerlerinin Dağılımı... 112

Tablo 31. HTEA Ütü - Kalite Kontrol ve Paket Bölümü Mevcut Risk Değerlendirme Tablosu ... 113

Tablo 32. HTEA Ütü - Kalite Kontrol ve Paket Bölümü Önceki RÖS Değeri ... 115

Tablo 33. HTEA Ütü - Kalite Kontrol ve Paket Bölümü Alınan Önlem Sonrası Risk Değerlendirme Tablosu ... 116

Tablo 34. HTEA Ütü - Kalite Kontrol ve Paket Bölümü Sonraki RÖS Değeri ... 118

Tablo 35. HTEA Ütü - Kalite Kontrol ve Paket Bölümü RÖS Değerlerinin Dağılımı ... 120

Tablo 36. HTEA Fabrika Önceki RÖS Değeri ... 122

ġEKĠLLER LĠSTESĠ

ġekil 1. Kaza zinciri ... 22

ġekil 2. Doğrudan veya dolaylı kaza nedenleri Ģeması ... 24

ġekil 3. 2001-2012 yılları arasındaki iĢyeri sayılarının dağılımı ... 32

ġekil 4. 2001-2012 yılları arasındaki çalıĢan sayısı ... 33

ġekil 5. 2008-2012 yılları arasındaki iĢ kazaları sayısı ... 33

ġekil 6. 2008-2012 yılları arasındaki sürekli iĢ göremezlik sebebinin iĢ kazası ve meslek hastalığına göre dağılımı ... 34

ġekil 7. 2008-2012 yılları arasındaki iĢ kazası veya meslek hastalığı sonucu ölenlerin ölüm sebebine göre dağılımı ... 35

ġekil 8. 2008-2012 yılları arasındaki iĢ kazası veya meslek hastalığı sonucu kaybedilen gün sayısı ... 35

ġekil 9. Risk ile güvenlik arasındaki iliĢki... 40

ġekil 10. Kabul edilebilirliğine göre risk gösterimi ... 42

ġekil 11. Domino etkisi... 45

ġekil 12. HTEA çeĢitleri ve amaçları ... 49

ġekil 13. HTEA süreci ... 57

ġekil 14. Hazır giyim firması önceki RÖS değeri ... 81

ġekil 15. Hazır giyim firması sonraki RÖS değeri ... 86

ġekil 16. Hazır giyim firması önceki - sonraki RÖS değeri karĢılaĢtırması ... 86

ġekil 17. Hazır Giyim Firması RÖS Değerlerinin Dağılımı ... 87

ġekil 18. KumaĢ deposu kalite kontrol bölümü önceki RÖS değeri... 91

ġekil 19. KumaĢ deposu kalite kontrol bölümü sonraki RÖS değeri ... 95

ġekil 20. KumaĢ deposu kalite kontrol bölümü önceki - sonraki RÖS değeri karĢılaĢtırması ... 96

ġekil 21. KumaĢ deposu kalite kontrol bölümü RÖS değerlerinin dağılımı ... 97

ġekil 22. Kesimhane bölümü önceki RÖS değeri ... 100

ġekil 23. Kesimhane bölümü sonraki RÖS değeri... 103

ġekil 25. Kesimhane bölümü RÖS değerlerinin dağılımı ... 104

ġekil 26. Dikim üretim bölümü önceki RÖS değeri ... 108

ġekil 27. Dikim üretim bölümü sonraki RÖS değeri ... 111

ġekil 28. Dikim üretim bölümü önceki - sonraki RÖS değeri karĢılaĢtırması... 111

ġekil 29. Dikim üretim bölümü RÖS değerlerinin dağılımı ... 112

ġekil 30. HTEA ütü - kalite kontrol ve paket bölümü önceki RÖS değeri ... 115

ġekil 31. HTEA ütü - kalite kontrol ve paket bölümü sonraki RÖS değeri... 119

ġekil 32. HTEA ütü - kalite kontrol ve paket bölümü önceki - sonraki RÖS değeri karĢılaĢtırması ... 119

ġekil 33. HTEA ütü - kalite kontrol ve paket bölümü RÖS değerlerinin dağılımı ... 120

ġekil 34. HTEA fabrika önceki - sonraki RÖS değeri karĢılaĢtırması ... 124

ġekil 35. HTEA fabrika önceki – sonraki RÖS değerlerinin dağılımı ... 124

KISALTMALAR LĠSTESĠ

AB Avrupa Birliği

ABD Amerika BirleĢik Devletleri

ATC Tekstil ve Hazır Giyim AnlaĢması

DTM DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı

DTÖ Dünya Ticaret Örgütü

GATT Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel AnlaĢması

HTEA Hata Türü Etkileri Analizi

ILO Uluslararası ÇalıĢma Örgütü

ISO Uluslararası Standartlar Örgütü

KKD KiĢisel Koruyucu Donanımlar

MFA Çok Elyaflılar AnlaĢması

NASA Amerikan Ulusal Havacılık ve Uzay AraĢtırmaları Merkezi

RÖS Risk Öncelikli Sayısı

SGK Sosyal Güvenlik Kurumu

TMMOB Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği

TÜSĠAD Türk Sanayicileri ve ĠĢadamları Derneği

BÖLÜM I

GĠRĠġ

Emek yoğun sektör olan hazır giyim firmalarında ortaya çıkan tehlikeli ve riskli durumlar bir takım sorunlara neden olmuĢtur. BaĢlangıçta fazla önemsenmeyen bu sorunlar iĢ kazası ve meslek hastalığı sonucu oluĢan maddi ve manevi kayıpların büyük boyutlara ulaĢmasıyla iĢ sağlığı ve güvenliğine gereken önem verilerek, konuya bilimsel olarak yaklaĢılmaya baĢlanmıĢtır. Bu yaklaĢımlar, risk değerlendirmeleri gibi iĢ sağlığı ve güvenliği konularında olabilecek olayları önceden öngörerek pozisyon almak, plan yapmak (proaktif yaklaĢımlar) olarak değerlendirilmiĢtir (Özgür, 2013, s. 8).

Yapılan istatistiklerin sonucuna bakıldığı zaman iĢ kazalarının yüzde 98 gibi büyük bir kısmı yapılan proaktif yaklaĢımlar sayesinde önlenebileceği sonucuna ulaĢılmaktadır (Aydınonat, 2012, s. 1). Bu yaklaĢımların en önemlisi iĢyeri risk analizinin yapılmasıdır. Risk analizlerinde iĢyerlerinde kullanılan makine otomatları, el aletleri, yardımcı ekipmanlar, iĢ sahası, yerleĢim düzeni, depolama, taĢıma, çalıĢanların eğitim eksikliği, kiĢisel koruyucu donanım (KKD) kullanmaması ve tehlikeli hareketleri risk analizleri tarafından tespiti yapılarak gereken düzenleyici ve önleyici faaliyetler belirlenir.

Yapılan risk analizleri, tehlikeli durum ve davranıĢların belirlenmesinde iĢ sağlığı ve güvenliği konusunda önemli bir yaklaĢım metodudur. ĠĢ yerlerinde bulunan her bir süreç için belirlenen riskler, öncelikle kaynağında mücadele edilmelidir. Alınan önlemlerin yetersiz olduğu durumlarda mühendislik uygulamalarının takip ettiği ve yine önlemlerin yeterli olmadığı durumlarda kullanılacak kiĢisel koruyucu donanımların belirlendiği sistematik bir yaklaĢım Ģeklidir (ÇSGB, 2011, s.10). ĠĢyerlerinde belirlenen riskler için alınan düzenleyici ve önleyici iyileĢtirmelerden sonra bu riskler tamamen ortadan kaldırılmıĢ veya oluĢturabileceği potansiyel riskler minimize edilmiĢ olmalıdır.

Hazır giyim sektöründe, yapılan risk değerlendirmelerine bakıldığı zaman genelde kullanılan risk değerlendirme metotları olasılık ve Ģiddetin içinde yer aldığı iki kıstas kullanılarak yapıldığı gözlenmiĢtir. Yapılan çalıĢmada, risk analizi metotlarından hata türü

ve etkileri analizi (HTEA) metodu kullanılmıĢtır. Bu metotta iki kıstasa ilave olarak fark edilebilirlik kıstasını eklenerek çıkan sonuçların öncelik sırasının, önem derecesinin ve çözüm önerileri konusunda etkili bir risk değerlendirmesi yapılmıĢtır.

Yapılan tezin, hazır giyim sektörün yapılacak olan risk analizlerinde, farklı sektörlerde yapılacak HTEA risk değerlendirmelerinde ve mevcut üretim alanlarında yapılacak yeni uygulamalarda yol gösterici olarak kullanılması tezin amaçları arasındadır.

1.1. Problem Durumu

Hazır giyim iĢletmelerinin; hedef pazara uyum sağlaması, müĢteri memnuniyetini gerçekleĢtirmesi ve verimliliğini sürdürebilmesi gereklidir. Elindeki mevcut kaynakları en etkin Ģekilde kullanarak, iĢletmenin kendi koĢulları açısından en elveriĢli ürünü, en uygun üretim yöntemini kullanarak elinde bulundurduğu insan kaynağıyla üretebilmesi genel amaçlarını oluĢturur. GeliĢen teknoloji ile birlikte iĢletmelerin üstünlük sağlayabilmeleri makinelerin baĢında bulunduğu insan kaynağının değeri ile oluĢmaktadır (Baykoca, 2012, s. ii). Hazır giyim iĢletmelerinin, en önemli kaynağı olan insan bu iĢletmelerin varlığını sürdürme nedenlerindendir. Hazır giyim iĢletmeleri; varlığını devam ettirebilmek için, kullandığı insan kaynağını etkileyen, çalıĢma ortamı risklerinin analizleri yapılarak gerekli tedbirlerin alınmasıyla risklerin ortadan kaldırılmasıyla, çalıĢanlara en uygun çalıĢma ortamını sunmaları gerekmektedir.

Yapılan tezin, üretim veya montaj sürecinin analizine yardımcı olması ve düzeltici faaliyetlerin önceliklerini belirlemesi, kritik veya önemli olan özellikleri tespit etmede ve kontrol planı oluĢturmada yardımcı olması; üretim süreci aĢamasında ortaya çıkacak potansiyel risklerin belirlemesi ve düzeltici faaliyetlerle ilgili planların sunulduğu görülmektedir.

1.2. Problem Cümlesi

Bir hazır giyim iĢletmesinde, iĢ sağlığı ve güvenliği kapsamında hata türü ve etkileri analizi yöntemi kullanılarak, mevcut iĢletmedeki potansiyel riskler nelerdir?

1.2.1. Alt Problemler

Yapılan bu tez çalıĢmasında, tezin ana probleminin çözümüne yardımcı olacak alt problemler aĢağıda yer almaktadır.

1. Hazır giyim firmasının tüm çalıĢanlarının karĢılaĢtığı potansiyel tehlikeler nelerdir? 2. KumaĢ deposu ve kalite kontrol bölümde çalıĢanların maruz kaldığı potansiyel tehlikeler nelerdir?

3. Kesimhane bölümünde çalıĢanların maruz kaldığı potansiyel tehlikeler nelerdir? 4. Dikim üretim bölümünde çalıĢanların maruz kaldığı potansiyel tehlikeler nelerdir? 5. Ütü, paket ve bitmiĢ ürün kalite kontrol bölümünde çalıĢanların maruz kaldığı potansiyel tehlikeler nelerdir?

6. Mevcut firmada yaĢanan kaza sıklık ve ağırlık oranları nelerdir?

1.3. Amaç

Hazır giyim sektörü; kullanılan hammaddeler ve hatalı uygulanan süreçlerden dolayı iĢ kazalarının çok görüldüğü alanlardan biridir. Hazır giyim sektöründe sıkça görülen tehlikeler, riskler ve önleme yöntemleri araĢtırılarak örneklem olarak seçilen hazır giyim firmasında hata türü ve etkileri analizi (HTEA-failure mode and effect analysis) yöntemi ile risk analizi aĢağıdaki amaçların gerçekleĢtirilmesi için yapılmıĢtır.

1. ĠĢletmenin tüm çalıĢanlarının karĢılaĢtığı potansiyel tehlikeleri ortaya çıkarmak

2. KumaĢ deposu ve kalite kontrol bölümde çalıĢanların maruz kaldığı potansiyel tehlikeleri ortaya çıkarmak,

3. Kesimhane bölümünde çalıĢanların maruz kaldığı potansiyel tehlikeleri ortaya çıkarmak, 4. Dikim üretim bölümünde çalıĢanların maruz kaldığı potansiyel tehlikeleri ortaya çıkarmak,

5. Ütü, paket ve bitmiĢ ürün kalite kontrol bölümünde çalıĢanların maruz kaldığı potansiyel tehlikeleri ortaya çıkarmak,

6. Mevcut firmada yaĢanan kaza sıklık ve ağırlık oranlarını saptamak.

7. Hazır giyim firmalarındaki, ortak riskler arasından öncelikli olanları belirlemek, 8. Hazır giyim firmalarındaki, belirlenen riskler için koruyucu önlemler önermek,

9. Gelecekte yapılacak olan, risk değerlendirmesi çalıĢmalarına katkıda bulunmak,

10. Ülkemizde yürürlüğe yeni giren iĢ sağlığı ve güvenliği çalıĢmalarının beklenen düzeye getirilmesi çalıĢmalarına katkıda bulunmak.

1.4. Önem

Bir hazır giyim firmasında iĢ sağlığı ve güvenliği kapsamında hata türü ve etkileri analizi (failure mode and effect analysis)yöntemi ile risk analizi konusunu ele alan bu tez;

ĠĢletmenin tüm çalıĢanlarının, kumaĢ deposu ve kalite kontrol, kesimhane, dikim, ütü, paket ve bitmiĢ ürün kalite kontrol bölümlerinde çalıĢan elemanların karĢılaĢabilecekleri potansiyel risklerin belirlenmesi; mevcut firmada yaĢanan kaza sıklık ve ağırlık oranlarının saptanması, hazır giyim firmasındaki, ortak riskler arasından öncelikli olanların belirlenmesi, belirlenen riskler için koruyucu önlemler önerilmesi, gelecekte yapılacak olan, risk değerlendirmesi çalıĢmalarına katkıda bulunması, ülkemizde yürürlüğe yeni giren iĢ sağlığı ve güvenliği çalıĢmalarının beklenen düzeye getirilmesi çalıĢmalarına katkıda bulunması bakımlarından önem taĢımaktadır.

1.5. Varsayımlar

1. AraĢtırmanın kavramsal çerçevesini oluĢturan kaynaklar yeterli ve güvenlidir.

2. ĠĢ güvenliği uzmanları ve hazır giyim firmaları, araĢtırma konusuna ilgi duyacaklardır. 3. Yapılan araĢtırmada, dıĢarıdan destek veren emekli iĢ baĢmüfettiĢi, A sınıfı iĢ güvenliği uzmanı ve çalıĢan kiĢiler alternatiflerin belirlenmesinde ve değerlendirmelerin yapılmasında yeterli ve güvenlidir.

4. Seçilen örneklem evreni temsil etmede yeterlidir.

1.6. Sınırlılıklar

1. AraĢtırmada Ġstanbul ilinde, dokuma kumaĢlardan dıĢ giyim ürünler üreten bir hazır giyim firması ile sınırlı kalmıĢtır.

BÖLÜM II

KAVRAMSAL ÇERÇEVE

2.1. Hazır Giyim Sanayinin GeliĢim Süreci

Ġlk zamanlar sadece örtünme amacıyla kullanılan giyim eĢyaları daha sonraları kültürlerin kaynaĢması, insanların alım güçlerinin artması ve moda gibi etkenler yüzünden çeĢitlenmiĢ ve birçok sanayi kolunun geliĢmesine ön ayak olmuĢtur (Sezer, 2006, s. 5). Ehrich (1994, s. 32)‟ in belirttiği gibi “Giyim, bir çeĢit sözsüz iletiĢimdir. Bir kiĢinin giyimi, baĢkaları tarafından düĢüncelerine ve değerlerine bağlı olarak belirli Ģekillerde yorumlanabilir. Giyim, aynı zamanda bir kiĢinin düĢüncelerini ve değerlerini de saklayabilir”.

“Birçok ekonomist, sosyolog ve psikolog giyim ihtiyacını ortaya çıkaran etmenleri korunma, utanma, örtünme ve süslenme olarak sıralandırmıĢtır” (Ağaç ve Çeğingir, 2006, s. 2). Yavuz (2000, s 32)‟ giyimi “Ġlkel devirlerde örtünmek ve tabiatın Ģartlarından korunmak amacıyla giyilen, ancak, sonraları istek ve ihtiyaca cevap verebilecek Ģekilde, zamanla gerçekleĢen teknolojik geliĢmelerin de etkisiyle süslenmek amacına da hizmet eden, hemen her alanda görülen modanın etkilerini taĢıyan, dokuma, örme, kürk, deri, madeni sanayi ürünlerinden oluĢan giysi ve takıların tümü” olarak tanımlamıĢtır.

“Doğal lifleri veya insan yapımı lifleri bir araya getirerek, onlardan esnek, dayanıklı, koruyucu özellikler taĢıyan, örtünme gereksinimi vb. kiĢisel ve evrensel birçok gereksinimi karĢılayan ürünlerin yapıldığı sanayi dalı, tekstil sanayisidir” (Orkun, 2007, s. 70). “Tekstil endüstrisi; pamuk, pamuklu iplik ve dokuma, yün, yünlü iplik ve dokuma, ipek, ipekli dokuma, sentetik iplik, sentetik dokuma, keten, kenevir ve tüm bunların türevlerinden elde edilen ürünlerin kullanıldığı hazır giyim-konfeksiyon ile el ve makine halıları alt sektörlerinden meydana gelmektedir” (Aruoba, 1999, s. 31).

Tekstil ve hazır giyim sektörü, elyaf ve ipliği kullanım eĢyasına dönüĢtürecek süreçleri kapsayan iĢlemleri içerir. Bu tanıma göre sektör; elyaf hazırlama, iplik, dokuma, örgü, boya, baskı, apre, kesim, dikim üretim süreçlerini kapsamaktadır. Elyaftan iplik ve mamul kumaĢa kadar olan kısım tekstil, kumaĢtan giyim eĢyası elde edilene kadar olan süreç ise

hazır giyim sektörünün içinde değerlendirilmektedir (Öngüt, 2007, s. 4). Hazır giyim imalatı sırasıyla, kumaĢ kalite kontrol, model ve kalıp hazırlama, pastal çizimi, kesim, baskı, nakıĢ, dikim, iplik temizleme, ütü, kalite kontrol ve paketleme Ģeklindeki üretim süreçlerinden oluĢmaktadır.

Konfeksiyon ve hazır giyim terimleri günlük kullanımında genelde aynı anlamda kullanılmalarına rağmen, birbirlerinden farklı anlamlar içermektedirler. “Hazır giyim Fransızcada bitirme anlamına gelen konfeksiyonun bir bölümüdür. Hazır giyim, istatistiksel veriler sonucu bulunan ortalama değerler esas alınarak, seri halde üretilen ve alıcının ölçülerine göre satılan giyim eĢyalarını kapsar. Hazır giyim, kısa sürede seri olarak ortaklaĢa yapılan üretim Ģeklinde tanımlanabilir” (Çivitçi, Özeren ve Ölçer, 2010, s. 1). Tanımlardan da anlaĢılabileceği gibi, hazır giyim, kiĢinin giyimde çok fazla seçeneğe sahip olmasını sağlayan bir giyim sanatı olarak da ifade edilebilir.

Hazır giyim sanayi, dünyadaki ekonomik faaliyetler içerisinde en eski faaliyetlerdendir (Dilber, 2004, s. 85). Ayrıca geliĢmekte olan ülkeler lehine özellikle ucuz iĢ gücünden yararlanmak için karĢılaĢtırmalı üstünlüklerin değiĢtiği endüstrilerin önemli örneklerinden birisidir (Mastamet ve Kachieng'a, 2009, s. 1). Tekstil ve hazır giyim sanayi, öncelikle istihdam olanakları ve katma değerinin yüksek oluĢu nedeni ile geliĢmiĢ ülkelerin sanayileĢme döneminde çok ciddi katkılar sağlamıĢtır. Sektör ülkelerin ekonomik kalkınma sürecinde önemli rol oynayan bir sanayi dalıdır ve sanayileĢme sürecinin baĢladığı ilk sektörlerden birisidir. Günümüzde hazır giyim imalatı gerçekleĢtiren ve bunları ihraç eden ülkelerin sanayisine de aynı katkıları sağlaması beklenmektedir. Sektörde emek-yoğun teknoloji kullanılmasına rağmen dünya genelinde çalıĢanların birçoğunun kadın olmasının yanı sıra vasıfsız iĢçi istihdam edilmektedir (Eraslan, Bakan ve Helvacıoğlu-Kuyucu, 2008, s. 268). Bununla birlikte hazır giyim sektörü ülkelerin kalkınmaya geçiĢ sürecinde ilk atılım yaptıkları sektör olması nedeniyle rekabete açık sektörlerin baĢında gelmektedir (Yıldıran ve Yıldıran, 2006, s. 250). Ayrıca tarih boyunca dünyada en büyük gelir getiren sektörlerden birisi olmuĢtur. Nitekim Ġngiltere, Kuzey Amerika ve Japonya‟nın erken sanayileĢme döneminde hazır giyim sanayi önemli rol oynamıĢtır (Eraslan vd., 2008, s. 266). Bu nedenle ihracata dayalı bir büyümeyi benimseyen ülkeler için baĢlangıç sektörü olarak da kabul edilmektedir (Hatırlı, Demircan ve Özkan 2003, s. 115; Öngüt, 2007, s. 1).

2.2. Hazır Giyim Sektörünün Dünyadaki Konumu

“Tekstil, çeĢitli lif türlerinin önce iplik haline getirilmesi, ardından da belirli desenlerde ve renklerde birleĢtirilmesi sayesinde kumaĢ ve daha sonra da nihai ürün elde edilmesi aĢamalarından oluĢan, dünyadaki en eski üretim faaliyetidir” (Kök ve Çoban, 2003, s. 3). “Tekstil, tarihi eski çağlara kadar uzanan bir insan uğraĢıdır. Birçok antropolog dokumacılığın M.Ö.5000 yıllarına doğru Mezopotamya‟da ortaya çıktığına ve buradan Asya ve Avrupa‟ya yayıldığına inanmaktadırlar” (BaĢer, 1998, s. 2).

18. yüzyılda Sanayi Devrimi‟nin yaĢanmasıyla hazır giyim ürünlerinin üretiminde makinelerin kullanılmaya baĢlanması, sermaye birikiminin hızlanmasına ve bu sayede geliĢmiĢ ülkelerin iktisadi kalkınmalarına yardımcı olmuĢtur (Saatçioğlu ve Gür, 2005, s. 152). 20. yüzyılda ise sektör tamamen mekanik üretim yöntemini uygulayan bir sanayi olma özelliğini kazanmıĢtır (Dilber, 2004, s. 85).

Ġkinci Dünya SavaĢının ardından 1947 yılında imzalanan GATT (General Agreement on TariffsandTrade-Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel AnlaĢması) ile dünya ticaretinde serbestliğin sağlanması amaçlanmıĢtır (Öngüt, 2007, s. 59). Ancak ikinci dünya savaĢını takip eden yıllarda baĢlamak üzere, geliĢmiĢ ülkeler dünya hazır giyim sektöründe geliĢmekte olan ülkelerle rekabet edebilmek için çeĢitli önlemler alarak kendi sanayilerini korumaya çalıĢmıĢlardır. GeliĢmekte olan ülkelerde özellikle iĢgücü maliyetlerinin düĢük olması nedeniyle bu ülkelerden yapılan ithalatın kendi sanayilerine önemli ölçüde zarar verdiğini öne sürerek önce tek taraflı daha sonra da iki taraflı ihracat kısıtlama anlaĢmalarına zorlamıĢlardır (Hatırlı vd., 2003, s. 115). Bu nedenle dünya tekstil ve konfeksiyon ticaretinin geçici olarak kontrol altına alınmasını sağlamak amacıyla 1974 yılında „„Çok Elyaflılar AnlaĢması (MFA)‟‟ yürürlüğe girmiĢtir (Hatırlı vd., 2003, s. 115; Öngüt, 2007, s. 60). Temel amacı, geliĢmiĢ ve geliĢmekte olan ülkelerin tekstil ve hazır giyim sektörlerinin eĢzamanlı bir Ģekilde ilerlemesini sağlamak olan MFA, aynı zamanda serbest ticareti de teĢvik etmiĢtir (Atılgan ve ġen, 2006., s. 147).

Tüm kotaların kalkmasını öngören Tekstil ve Hazır Giyim AnlaĢması (ATC)‟nın 1994 yılında kabul edilerek yürürlüğe girmesi ile ticaret yapan bütün ülkelerin çok Ģiddetli rekabet koĢulları ile karĢılaĢacağı yeni bir dönem baĢlamıĢtır (Demir, 2003, s. 55). Bu anlaĢma ile tekstil ve hazır giyim ürünleri ticaretinde uygulanan kısıtlamaların 2005 yılına kadar kademeli olarak kaldırılması kabul edilerek on yıllık bir geçiĢ süreci içinde kısıtlamaların dört kademede ve her kademede artan oranlarda kaldırılması (Hatırlı vd.,

2003, s. 116) ve yine bu anlaĢma ile 2005 yılı baĢında anlaĢmanın yürürlükten kalkmasıyla tekstil ve hazır giyim ürünlerinin Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ)‟nün genel kuralları çerçevesinde ticaretin yapılması öngörülmüĢtür (Öngüt, 2007, s. 60).

Uluslararası ticarette görülen liberalleĢme eğilimleri sonucu, 2005 yılından itibaren dünya tekstil ticaretindeki miktar kısıtlamalarının kalkması yeni fırsatlar yaratırken bir takım tehditleri de beraberinde getirmiĢtir. Özellikle Çin'in de DTÖ‟ye üye olması tüm tekstil ürünleri ticaretinde var olan rekabetin daha da Ģiddetlenmesine neden olmuĢtur (Göktolga, Gündüz ve Karkacıer, 2003, s. 237). Bu durum hazır giyim iĢletmelerinin Çin ve Uzakdoğu ülkelerine yönelmelerine neden olmuĢ (Vural ve Çoruh, 2008, s. 297) ve bu sayede Çin‟in tekstil ve hazır giyim ihracatında önemli bir artıĢ yaĢanmıĢtır (Uzunoğlu, 2008, s. 24).

Hindistan ve Çin ekonomilerinin hızlı yükseliĢinin nedeni olarak, küreselleĢmenin avantajlarını kullanarak içe dönük politikalara yoğunlaĢmayı bırakmaları ve dıĢa dönük ticari rejimlere yönelmeleri gösterilmektedir (Çolakoğlu ve Acar, 2006, s. 10). Çin‟de üretilen hazır giyim ürünlerinin büyük çoğunluğunun düĢük ve orta kaliteli olmasına rağmen Çin hazır giyim sanayi, özellikle Hong Kong‟daki üreticilerin giriĢim ve faaliyetleri nedeniyle yüksek katma değerli ve kaliteli üretime doğru yönelmektedir (Dilber, 2004, s. 94). 2005 yılında tekstil ve hazır giyim sanayinde 13,5 milyonu kırsal kesimlerden olmak üzere Çin‟de 19 milyon kiĢi istihdam edilmiĢtir. Bu nedenle tekstil ve hazır giyim endüstrileri Çin ekonomisinde önemli endüstriler haline gelmiĢtir (Dilber, 2004, s. 94).

Hazır giyim sektörü, dünyada tekstil sektörüyle birlikte ilerlemiĢ, ithalat ve ihracatta çok önemli bir yer edinmiĢtir. Tekstil sektörü bütün dünyada sanayinin geliĢmesinin itici güçlerinden biri olmuĢtur. Bu yüzden de dünyanın önde gelen tekstil ve hazır giyim ithalat ve ihracatçıları ya ekonomik geliĢmelerini tamamlamıĢ, dünya ticaretinde aktif rol oynayan güçlü ülkeler, ya da geliĢmelerini tekstil ve hazır giyim sektörüyle destekleyen geliĢmekte olan ekonomilerdir.

Dünya Ticaret Örgütünün 2014 yılı ihracat istatistiklerine göre; Tablo 1 incelendiğinde, 2013 yılında 481 milyar dolar değerinde olan hazır giyim ihracatı dünya ticaretinde önemli bir paya sahiptir. Aynı yıl içerisinde, hazır giyim ihracatında ilk on ülkenin dünya hazır giyim ihracatındaki payı yaklaĢık olarak %73 lük dilimi oluĢturmaktadır. Çin bu ülkeler arasında 177 milyar dolarlık ihracat ile baĢı çekmektedir ve toplam ihracattaki payı %38,6 gibi büyük bir orana sahiptir. Türkiye 15 408 milyon dolarlık ihracatla bu ülkeler arasında

8. sırada yer almaktadır. Dünya giyim ihracatında Türkiye %3,3 lük bir orana sahip ve 2012 yılına göre değerlendirme yapıldığında 2013 yılında bir önceki yıla göre Türkiye hazır giyim ihracatında %7,8 lik bir artıĢ kaydetmiĢtir.

Tablo 1. Dünya Hazır Giyim Ġhracatında Ülkeler, (Ġhracat–2013)

Ülke Adı Ġhracat (milyon dolar) _{Ġhracatındaki Payı} Dünya Giyim Yıllık Yüzde _DeğiĢim

Çin 177 435 38,6 11,2

Ġtalya 23 735 5,2 7,1

BangladeĢ 23 501 5,1 18,8

Hong Kong, Çin 21 937 4,8 -2,8

Almanya 18 409 4,0 5,4 Vietnam 17 230 3,7 19,3 Hindistan 16 843 3,7 21,8 Türkiye 15 408 3,3 7,8 Ġspanya 11 543 2,5 15,6 Fransa 11 046 2,4 6,8

Kaynak: Dünya Ticaret Örgütü, Hazır Giyim Ġhracat Ġstatistikleri, 2014

Dünya Ticaret Örgütünün 2014 yılı ithalat istatistiklerine göre; Tablo 2 incelendiğinde, dünya giyim ihracatında ilk 9 ülke sıralamada verilmiĢ olup Türkiye sıralamada 24. sırada yer almaktadır.

481 milyar dolarlık bir ithalat gerçekleĢmiĢ ve tabloda Amerika BirleĢik Devletleri 91 milyar dolarlık ithalat rakamı ile ve %18,9 luk dünya ithalatında lider ülkeler arasında yer almaktadır. Almanya, 35 milyar dolarlık ithalat ile 2. sırada yer almaktadır. 3. sırada yer alan Japonya‟nın ithalat miktarı 33 milyar dolar olduğu gözlenmektedir. Yine sırasıyla, Fransa, BirleĢik Arap Emirlikleri, Hong Kong, Ġtalya, Ġspanya ve Hollanda‟nın ithalat rakamları ve 2013 yılı ithalat rakamlarının 2012 yılına ait ithalat rakamlarına oranı tabloda gösterilmiĢtir. Türkiye bu tabloda 3 140 milyon dolarlık ithalat ile 24. sırada yer almaktadır. Fakat 2012 yılı verileri ile 2013 yılı ithalat rakamları kıyaslama yapıldığında 2013 yılında, % 17,3 lük ithalat rakamlarında artıĢ gözlenmektedir.

Tablo 2. Dünya Hazır Giyim Ticaretinde Lider Konumdaki Ülkeler (Ġthalat–2013) Ülke Adı Ġthalat (milyon dolar) Dünya Giyim Ġthalatındaki _Payı Yıllık Yüzde _DeğiĢim Amerika BirleĢik Devletleri 91 028 18,9 3,5 Almanya 35 482 7,4 4,9 Japonya 33 632 7,0 -0,9 Fransa 23 369 4,9 5,2 BirleĢik Krallık 22 842 4,7 1,7

Hong Kong, Çin 16 458 3,4 0,7

Ġtalya 15 734 3,3 -0,6

Ġspanya 14 993 3,1 2,0

Hollanda 12 917 2,7 4,7

Türkiye 3 140 0,7 17,3

Kaynak: Dünya Ticaret Örgütü, Hazır Giyim Ġthalat Ġstatistikleri, 2014

Dünya hazır giyim ticaretinde Avrupa Birliği Ülkeleri ve Hong Kong hem ihracatçı hem de ithalatçı ülke konumundadır. Türkiye ise önemli bir hazır giyim ihracatçısı olmasına rağmen dünyada hazır giyim ithalatında lider ülkeler arasında yer almamıĢtır. ĠĢgücü maliyetlerinin düĢük olduğu geliĢmekte olan ülkelerin, tekstil ve hazır giyim üretimi ile ticaretindeki paylarını, geliĢmiĢ ülkelere kıyasla giderek artıĢ kaydettiği gözlenmektedir.

2.3. Hazır Giyim Sanayinin Türkiye’deki Konumu

Türkiye‟de tekstil ve hazır giyim sanayinin temelleri Osmanlı Ġmparatorluğu döneminde atılmıĢtır. 1915 yılında önde gelen 22 kamu sanayi iĢletmesinin 18‟i, 28 anonim Ģirketin 10‟u, 214 özel sektör iĢyerinin 45‟i ve toplam 264 sanayi iĢyerinin 73‟ü bu sanayide faaliyet göstermektedir. Cumhuriyetin kuruluĢundan sonra Sümerbank'ın kuruluĢu ile birlikte tüm tekstil ve hazır giyim fabrikaları ve atölyeleri bu kuruluĢ çatısı altında toplanmıĢtır (Sanayi Genel Müdürlüğü; 2010, s. 3).

“Sektörde, 1950'li yıllardan sonra özel sektörün öncülüğünde geliĢim baĢlamıĢtır. Planlı dönemde uygulanan ithal ikamesi politikası ve teĢvik tedbirlerinin de katkısıyla 1960-1970 yılları arasında sektörde daha ileri teknoloji kullanılmaya ve iĢlenmiĢ ürün imal edilmeye baĢlanmıĢtır” (http://www.istekobi.com.tr).

Tekstil sektörü; 1950 yılına kadar tekstil, 1970 yılına kadar da hazır giyim sektöründe ithalata kilitlenmiĢtir. Sektör, 1980‟li yıllara kadar sadece iç piyasaya yönelik üretim yaparken 1980‟li (özellikle de 90‟lı) yıllarda ihracatın baĢını çektiği dıĢarıya açık büyüme

politikaları ile beraber, hızla büyüyerek ihracatta büyük artıĢlar kaydetmiĢtir. Günümüzde ülkemizin üretim, ihracat ve istihdamda olmazsa olmaz sektörü haline gelmiĢtir (Öz Ġplik-ĠĢ, 2005, s. 4).

Ülkemiz 1980 yılında ekonomik istikrar kararlarıyla birlikte uygulamaya koyduğu ihracata yönelik sanayileĢme stratejisi ile uluslararası pazarlara yönelmiĢtir. (Gacener ve Güçlü, 2003, s. 123). Hazır giyim sanayi, ihracata yönelik sanayileĢme politikasının izlendiği 1980‟li yıllardan bu güne kadar çok hızlı bir geliĢme göstererek ülkenin en önemli sektörlerinden birisi olmuĢtur (Demircan, Hatırlı ve Özkan 2003, s. 132; Kulupçu ve Gün, 2003, s. 194). Türkiye‟nin dıĢa açılmasında ilk ve en önemli lokomotif sektör olma özelliğini üzerinde taĢıyan tekstil ve hazır giyim sektörünün, ülke ekonomisinin baĢarı ya da baĢarısızlığı üzerinde de çok büyük etkileri bulunmaktadır (Atılgan, 2006, s. 150). Türkiye, 1980‟li yılların ortalarından itibaren Avrupa‟nın iĢçilik ücretlerinin yüksek olması nedeniyle terk ettiği hazır giyim sektörüne girmeye baĢlamıĢtır (BaĢ, 2005, s. 11). 1980‟lerin ikinci yarısında atağa geçen Türk tekstil ve hazır giyim sektörü, aynı dönemlerde hızla artan ihracatı ile ihracatçı ülkeler arasına da girmiĢtir (Özgen ve SavaĢ, 1996, s. 88; Dilber, 2004, s. 92).

Türk hazır giyim sektörü, günümüzde dünyanın 8. büyük hazır giyim ihracatçısı konumundadır “Cumhuriyet sonrasında pamuk ihraç edip, iplik, kumaĢ ve giyim eĢyası ithal eden Türkiye, 1950‟den itibaren iplik ve kumaĢ, 1970‟lerden bugüne kadar da hazır giyim ürünleri ihraç etmektedir” (AydoğuĢ ve Diler, 2009, s. 5).

AB ile gerçekleĢtirilen ve 1996 yılında yürürlüğe giren Gümrük Birliği anlaĢmasıyla birlikte diğer birçok alanda olduğu gibi tekstil endüstrisinde de büyük bir heyecan ve aĢırı bir beklenti ortaya çıkmıĢtır. Bu ortamda firmalar, finansal kaynaklarını ve Gümrük Birliği ile birlikte ortaya çıkabilecek etkileri dikkate almaksızın, büyük yatırımlar yaparak, üretim kapasitelerini artırmıĢlardır (Çoban ve Kök, 2005, s. 73). “1998 ekonomik krizi ile birlikte yatırımlar büyük ölçüde durmuĢ ve bu dönemden itibaren sektöre iliĢkin göstergelerde ve özellikle ihracatta da olumsuz geliĢmeler yaĢanmıĢtır” (Çakmak, 2005, s. 69).

“Tekstil ve hazır giyim sektörü birlikte değerlendirildiğinde, gayri safi yurt içi hasıla, imalat sanayi ve sanayi üretimindeki pay, ihracat, ekonomiye sağladığı net döviz girdisi, istihdam, yatırımlar, dıĢa açıklık ve makro-ekonomik büyüklükler açısından Türkiye‟nin birinci sektörü konumundadır” (Devlet Planlama TeĢkilatı, 2007, s. 18). Türkiye‟de tekstil

sektörünün geçmiĢi çok eskilere dayanmasına rağmen, hazır giyim sanayi 25-30 yıllık bir geçmiĢe sahiptir. Ülkemizde tekstil ve hazır giyim sektörü büyük oranda ihracat odaklıdır. Dünya Ticaret Örgütünün Tekstil ve Hazır Giyim AnlaĢması çerçevesinde, 2005 yılında kotaların kalkmasıyla birlikte, Çin‟in pazara fiyat kırarak giriĢiyle, dünya tekstil ve hazır giyim piyasasında arz ve talep yönünden ciddi bir rekabet baĢlamıĢ ve tedarik olanakları azalmıĢtır. Bu durum Türk tekstil ve hazır giyim sanayini de ciddi anlamda etkilemiĢ ve 2005 yılı ilk aylarından itibaren ihracat kayıpları yaĢanmıĢtır.

AĢağıdaki Tablo 3‟de 1985-2013 yılları arasında, Yıllar Ġtibariyle Konfeksiyon Ġhracatının Türkiye Toplam Ġhracatındaki Payı (Yıllara Göre), Türkiye hazır giyim sanayi ihracatına iliĢkin veriler sunulmuĢtur. Tablo 3 incelendiğinde, Türk hazır giyim sektörünün ihracat hacmi 1989 ile 2004 yılları arasında büyük bir artıĢ göstererek, Türkiye‟nin toplam ihracatı içerisinde %20-30 oranında bir paya sahip olduğu görülmektedir.

Tablo 3‟de DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı (DTM) Ekonomik AraĢtırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü tarafından yapılan ihracat performans değerlendirmelerine göre; 2013 yılında Türkiye‟den 17,1 milyar dolar değerinde hazır giyim ihracatı yapılmıĢtır. 2012 yılına kıyasla, ihracatta dolar bazında %8,9 oranında artıĢ meydana gelmiĢtir. 1985 yılından bu yana yıllık bazda ihracatta düĢüĢ meydana gelmeyen sektörde, yirmi yıl sonra 2005 yılında ihracatta düĢüĢ meydana gelmiĢtir. 2009 yılında gerçekleĢen küresel ekonomik krizin de etkisiyle tekstil ve hazır giyim ihracatındaki düĢüĢ devam etmiĢtir.

Tablo 3. Yıllar Ġtibariyle Konfeksiyon Ġhracatının Türkiye Toplam Ġhracatındaki Payı (Ġhracat 1985-2013)

TOPLAM ĠHRACAT KONFEKSĠYON ĠHR. KONF.'UN

YIL (1000 $) (1000 $) PAYI % 1985 7 958 000 936 000 11,8 1986 7 457 000 1 069 000 14,3 1987 10 190 000 1 728 000 17,0 1988 11 662 000 2 127 000 18,2 1989 11 625 000 2 448 000 21,1 1990 12 959 289 2 898 349 22,4 1991 13 593 539 3 219 350 23,7 1992 14 365 414 4 009 615 27,9 1993 15 345 000 4 157 997 27,1 1994 18 107 000 4 490 043 24,8 1995 21 637 041 6 188 502 28,6 1996 23 224 465 6 344 252 27,3 1997 26 261 072 7 088 669 27,0 1998 26 973 952 7 644 051 28,3 1999 26 588 264 7 145 053 26,9 2000 27 774 906 7 250 960 26,1 2001 31 334 216 7 332 107 23,4 2002 36 059 089 8 945 787 24,8 2003 47 252 836 11 171 096 23,6 2004 63 167 153 12 643 690 20,0 2005 734 76 408 13 411 464 18,3 2006 85 534 676 13 558 054 15,9 2007 107 271 750 15 563 492 14,5 2008 132 027 196 15 234 868 11,5 2009 102 142 613 12 854 444 12,6 2010 113 883 219 14 205 917 12,5 2011 134 906 869 15 648 661 11,6 2012 152 461 737 15 753 400 10,3 2013 151 812 239 17 158 867 11,3

Türkiye, 1990–1997 yılları arasında tekstil ve hazır giyim üretimini %98 oranında artırarak bu dönemde en fazla ihracat artıĢı gerçekleĢtiren ülkeler arasında 8. sırada yer almıĢtır (Saatçioğlu ve Gür, 2005, s. 151). Hazır giyim ihracatı 1985 yılında 936 milyon ABD doları iken 10 yıllık dönemde 1995 yılında % 561 oranında bir artıĢ kaydederek 6,2 milyar doları iken 10 yıllık dönemde 2005 yılında % 116 oranında bir artıĢ kaydederek 13,4 milyar dolara ulaĢmıĢtır. 11 Aralık 2001 tarihinde Çin‟in DTÖ‟ye üye olması ile Türkiye‟nin gerek iç piyasasında ve gerekse önemli ihracat pazarları olan AB ve ABD‟de Çin‟in ciddi bir rakip olarak ön plana çıkmasına neden olmuĢtur (Saatçioğlu ve Gür, 2005, s. 150). 2005 yılında tekstil ve hazır giyim ticaretindeki kotaların kalkmasıyla dünyanın en büyük hazır giyim üreticisi ve ihracatçısı olan Çin, dünya tekstil ve hazır giyim pazarındaki liderliğini güçlendirmektedir (Emek ve Sevim, 2006, s. 6). 2005 yılında tekstil ve hazır giyim ticaretindeki kotaların kalkmasıyla etkilenen Türk hazır giyimi 2006 yılında bir önceki yıla göre %1 lik oranda küçük bir artıĢ sağlanmıĢtır. 2007 yılında bir önceki yıla oranla % 15 lik bir artıĢ kaydederek 15,6 milyar dolara ulaĢmıĢtır. 2008 ve 2009 yıllarında sektör ihracat rakamlarında %2, %15,5 oranında gerileyerek küçülmeye gitmiĢtir. 2009 yılı ihracat rakamı 12,8 milyar dolara gerilemiĢtir. 2010, 2011 ve 2012 yıllarında sırasıyla yüzde, 10,5, 10 ve 0,6 oranlarında artıĢ kaydederek 2012 yılında 15,7 milyar dolara kadar çıkmıĢtır. 2013 yılında bir önceki yıla göre %8,9 oranında artıĢ kaydederek 17,1 Milyar dolara çıkmıĢ ve tüm zamanların en fazla ihracat rakamına ulaĢılmıĢtır.

Bugün tekstil ve hazır giyim sanayi Türkiye‟de tarımdan sonra en büyük istihdama sahip olan sanayi dalıdır ve ülkenin toplam ihracat gelirlerinin 1/5‟lik kısmını sağlamaktadır (Eraslan vd., 2008: 273).

AĢağıdaki Tablo 4‟de 1985-2013 yılları arasında, Yıllar Ġtibariyle Konfeksiyon Ġthalatının Türkiye Toplam Ġthalatındaki Payı (Yıllara Göre), Türkiye hazır giyim sanayi ithalatına iliĢkin veriler sunulmuĢtur.

Tablo 4. Yıllar Ġtibariyle Konfeksiyon Ġthalatının Türkiye Toplam Ġthalatındaki Payı (Ġthalat 1985-2013)

TOPLAM ĠTHALAT KONFEKSĠYON ĠTH. KONF.'UN

YIL (1000 $) (1000 $) PAYI % 1985 11 343 000 1 467 0,01 1986 11 105 000 2 136 0,02 1987 14 158 000 2 309 0,02 1988 14 335 000 3 050 0,02 1989 15 762 573 6 617 0,04 1990 22 302 000 17 984 0,08 1991 21 047 000 26 516 0,13 1992 22 871 000 35 067 0,15 1993 29 429 000 47 473 0,16 1994 23 270 000 36 586 0,16 1995 35 709 011 59 279 0,17 1996 43 626 642 169 658 0,39 1997 48 558 721 230 545 0,47 1998 45 921 392 230 893 0,50 1999 40 691 529 199 636 0,49 2000 54 502 821 255 628 0,47 2001 41 399 083 222 347 0,54 2002 51 553 797 261 838 0,51 2003 69 339 692 404 923 0,58 2004 97 539 766 619 906 0,64 2005 116 774 151 749 273 0,64 2006 139 576 174 1 036 826 0,74 2007 170 062 714 1 516 892 0,89 2008 201 963 574 2 117 836 1,05 2009 140 928 421 2 016 595 1,43 2010 185 544 332 2 704 270 1,46 2011 240 841 676 3 165 676 1,31 2012 236 545 141 2 502 472 1,06 2013 251 650 823 2 971 390 1,18

Tablo 4‟de DıĢ Ticaret MüsteĢarlığı (DTM) Ekonomik AraĢtırmalar ve Değerlendirme Genel Müdürlüğü tarafından yapılan ithalat performans değerlendirmelerine göre; 2013 yılında Türkiye‟den 2,9 dolar değerinde hazır giyim ithalatı yapılmıĢtır. 2012 yılına kıyasla, ithalatta dolar bazında %1,18 oranında artıĢ meydana gelmiĢtir.

2.4. Hazır Giyimin Sanayinin Ülkemizde GeliĢme Nedenleri

Ülkemizde hazır giyim sektörü küçük iĢletmeler halinde eskiden beri bulunan bir sanayi dalı olmuĢtur. Günümüzde Türk ihraç ürünleri arasında önemli bir yere sahip olan hazır giyim sektörünün geliĢme nedenleri Ģunlardır:

Türkiye‟nin, tekstil ve hazır giyim sanayinin ihtiyacı olan hammaddeler bakımından zengin olması: Türkiye, pamuk bakımından dünyadaki belli baĢlı ülkelerden birisidir. Bu durum, beraberinde Türkiye‟de pamuktan mamul hazır giyim ürünlerinin ucuz olmasına neden olmuĢtur. Ayrıca güçlü bir dokuma sanayimizin olması da hazır giyimin geliĢmesine büyük katkılar sağlamıĢtır.

Türkiye‟de iĢçi ücretlerinin nispeten ucuz olması: 1990‟lı yıllara kadar Türk giyim sektöründe çalıĢan maaĢlarının diğer sektörlere nispeten daha düĢük olması.

BaĢlangıç yatırımının az olması: Diğer sektörlere göre daha az bir yatırım gerektirmesi ve devletin verdiği teĢvikler hazır giyim sektörünün Türkiye‟de hızla geliĢmesine neden olmuĢtur.

Avrupa pazarına yakın olması: Türkiye‟nin coğrafi konum olarak Avrupa gibi büyük bir pazara yakın olması, beraberinde “zaman” açısından büyük bir avantaj sağlamıĢtır (Dal, 2001, s. 3).

2.5. Türkiye Ekonomisi Açısından Hazır Giyimin Sanayinin Önemi

Tekstil ve hazır giyim sektörü, 1980 yılında uygulamaya konulan ihracata yönelik kalkınma politikası ile hızla büyümeye baĢlamıĢ ve bu tarihten itibaren sektöre yapılan yatırımlar artmıĢtır. Tekstil ve konfeksiyon sektörü birlikte değerlendirildiğinde, gayri safi yurt içi hasıla, imalat sanayi ve sanayi üretimindeki pay, ihracat, ekonomiye sağladığı net döviz girdisi, istihdam, yatırım gibi makroekonomik büyüklükler açısından Türkiye‟nin önemli sektörlerinden biridir. Bugün Türk tekstil ve hazır giyim sektörü büyük oranda ihracata yönelik bir sektördür. Mevcut kapasiteler yurt içi talepten oldukça fazladır. YaklaĢık 30 milyar dolarlık üretim değerinin 23 milyar dolarlık bölümü ihraç edilmektedir.

Türk hazır giyim sektörü dünyanın 5. büyük hazır giyim ihracatçısı konumundadır. Bugün, hazır giyim sektörü, üretim ve istihdamdaki büyük ağırlığıyla ülkemiz ekonomisinin lokomotif sektörlerinden birisi konumundadır (Sevim ve Kuyumcu‟dan Aktaran K ayar, 2008, s. 5).

2.6. ĠĢ Sağlığı ve Güvenliğinin Tanımı ve Önemi

2.6.1. ĠĢ Sağlığı ve Güvenliğinin Tarihçesi ve Tanımı

Endüstri devrimi sırasında teknolojik geliĢmeler ile birlikte makineler ve toksit maddelerin iĢ hayatında kullanım alanı artmıĢtır. Bunun sonucunda fabrikalardaki iĢçiler daha önce hiç karĢılaĢılmamıĢ ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği riskleriyle karĢılaĢmıĢtır. Yöneticilerin en önemli amacı kar yapmak olduğundan sayısız iĢçi yetersiz olan güvenlik ve sağlık önlemlerinde dolayı acı çekmiĢtir (Lim ve Tracy, 1999, s. 1).

Dünyada ve ülkemizde sanayileĢme ve teknolojik geliĢmelere paralel olarak özellikle iĢyerlerinde üretken faktör olan çalıĢan kiĢilerin sağlığı ve güvenliği ile ilgili bir takım sorunlar ortaya çıkmıĢtır. BaĢlangıçta fazla önemsenmeyen bu sorunlar iĢ verimini ve iĢletmeyi tehlikeye sokmasıyla önem kazanmıĢ ve üzerinde düĢünülmesi gerekliliği doğmuĢtur. Bu aĢamada yapılan çalıĢmalar sonucunda iĢyerlerinde çalıĢma düzenini ve koĢullarını kapsayan birtakım kurallar ve kanunlar yürürlüğe konmuĢtur. Ancak geçen zaman içinde bu düzenlemelerin yetersiz olduğu görülmüĢ ve soruna daha değiĢik açılardan yaklaĢılması gerekliliği baĢ göstermiĢtir. Bunun üzerine yapılan çalıĢmalar ve araĢtırmalar sonucunda “ĠĢçi Sağlığı ve ĠĢ Güvenliği” kavramı doğmuĢ, konuya bilimsel olarak yaklaĢılmaya baĢlanmıĢtır (Akyüz, 1980, s. 2).

Tanımlara göre iĢçi sağlığı ve iĢ güvenliği kavramı, iĢçinin sağlık ve emniyetinin iĢyeri sınırları ve iĢ dolayısıyla doğan tehlikeler karĢısında korunmasını kapsamaktadır. Ancak, zaman içinde bu tanımın yeterli olmadığı ortaya çıkmıĢtır. Özellikle yaĢama çevresinde de iĢ görenin korunmasının gerekli olduğu ileri sürülmeye birlikte baĢlanmıĢtır. Çevrenin korunması, sağlıklı bir konutta yaĢama hakkı, beslenme ve ulaĢım emniyeti, ilk yardım ve sosyal güvenlik, kentleĢme gibi konuların iĢçi sağlığı ve iĢ güvenliği konusu ile iliĢkilendirilmeye baĢlanmıĢtır. Böylece içeriği daha geniĢ olan bir tanımlama ile karĢı karĢıya kalınmaktadır. GeniĢ anlamda iĢçi sağlığı ve iĢ güvenliği kavramı iĢyeri ile sınırlı sağlık ve emniyet tedbirlerinin yeterli koruma sağlayamayacağını kabul eden ve iĢçinin

sağlığını ve güvenliğini etkileyen, ilgilendiren ve iĢyeri dıĢından kaynaklanan riskleri de kapsamına dâhil eden bir kavramdır (Arıcı, 2000, s. 52).

ĠĢ Sağlığı ve Güvenliği; çalıĢanları ilgilendiren bu kavramlara verilen önem, ülkelerin geliĢmiĢlik düzeyleriyle, toplumlar ve toplumu oluĢturan bireylerin eğitim, kültür ve bilinç düzeyleriyle doğrudan ilintilidir. SanayileĢmesini tamamlamıĢ, geliĢmiĢ ülkelerde bu sorun büyük ölçüde çözülmüĢtür. Ancak, bilim ve teknolojide geri kalmıĢ, sanayileĢmesini tamamlayamamıĢ ve demokrasi kültürü geliĢmemiĢ, sanayici, eleĢtiri, öneri ve denetim sistematiklerinin geliĢmediği bizim gibi ülkelerde çalıĢanın sağlığı ve güvenliğinin kar amacının önüne geçmesi beklenemez (Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) Makine Mühendisleri Odası Adana ġubesi, 2003, s. 14).

ĠĢ sağlığı ve güvenliği, bir iĢyerinde, çalıĢanların normal sağlıklı hallerini sürdürmeleri için yürütülmesi gereken faaliyetlerin tümüdür (Ġnal, 2004, s. 4).Dünya Sağlık Örgütü‟ne göre; normal sağlıklı hal, kiĢinin bedensel, ruhsal ve toplumsal tam iyilik halidir (Ġnal, 2004, s. 4).

2.6.2. ĠĢ Sağlığının Tanımı

Sağlığın en kapsamlı tanımı, Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından yapılmıĢtır. Buna göre sağlık; “Bir insanın yalnızca bedenen değil ruhsal ve sosyal yönden de tam bir iyilik halidir” Ģeklinde tanımlanmıĢtır (Gerek, 2000, s. 2).

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Uluslararası ÇalıĢma Örgütü (ĠLO) iĢçi sağlığını ise, “çalıĢan tüm insanların fiziksel, ruhsal, moral ve sosyal yönden tam iyilik durumlarının sağlanmasını ve en yüksek düzeylerde sürdürülmesini, iĢ koĢulları ve kullanılan zararlı maddeler nedeniyle çalıĢanların sağlığına gelebilecek zararların önlenmesini ve ayrıca iĢçinin fizyolojik özelliklerine uygun yerlere yerleĢtirilmesini iĢin insana ve insanın iĢe uymasını asıl amaçlar olarak ele alan tıp bilimidir ”Ģeklinde tanımlanmaktadır (Gerek, 2000, s. 12).

ĠĢçi sağlığı sağlıklı bir yaĢam çevresi için gereken sağlık kurallarını içerirken; iĢ güvenliği, daha çok iĢçinin yaĢamına ve vücut bütünlüğüne yönelik tehlikelerin ortadan kaldırılması için gerekli teknik kuralları ele alır (Demircioğlu ve Centel, 2002, s. 141).

Diğer bir tanım ise: “ĠĢyerlerinde iĢin yürütülmesi sırasında, çeĢitli nedenlerden kaynaklanan sağlığa zarar verebilecek koĢullardan korunmak amacıyla yapılan sistemli ve

bilimsel çalıĢmalardır.” (ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ĠĢçi Sağlığı Daire BaĢkanlığı Yayınları, 1998, s. 17)

2.6.3. ĠĢ Güvenliğinin Tanımı

“ĠĢ Güvenliği, iĢyerlerini iĢin yürütümü nedeniyle oluĢan tehlikelerden uzaklaĢtırmak ve sağlığa zarar verebilecek koĢullardan arındırarak, daha iyi bir çalıĢma ortamı sağlamak için yapılan sistemli çalıĢmalar Ģeklinde tanımlanabilir (Gerek, 2000, s. 12).

ĠĢ güvenliği hukuki açıdan, “ĠĢin yapılması sırasında iĢçilerin karĢılaĢtığı tehlikelerin ortadan kaldırılması veya azaltılması konusunda, esas olarak iĢverene, kamu hukuku temelinde getirilen yükümlere iliĢkin hukuk kurallarının bütünüdür.” ġeklinde tanımlanmıĢtır (Centel, 1992, s. 58).

2.6.4. ĠĢ Sağlığı ve Güvenliğinin Temel Ġlkeleri

ĠĢçilerin sağlığının korunması ve geliĢtirilmesi, toplumun sağlığına yönelik çalıĢmalar içinde önemli ve vazgeçilmez bir yer tutmaktadır. ĠĢçi sağlığının boyutlarını da ortaya koyan Ģu temel ilkeler sıralanabilir (Gökpınar, 2004, s. 20),

• Temel görev, koruyucu hizmetlerdir,

• ĠĢ ile onun sağlık yönü birbirinden ayrılamaz,

• Öncelikle üzerinde durulması gereken insandır. Üretim ikinci plandadır. • ĠĢçi sağlığı iĢ güvenliği, her iĢte çalıĢanların sağlığı ile ilgilidir,

• ĠĢçi sağlığı iĢ güvenliği, yalnızca iĢ kazalarıyla meslek hastalıklarından oluĢmamaktadır,

• ĠĢ kazalarıyla meslek hastalıkları önlenebilir nitelikte olgulardır. Dolayısıyla varlıkları, gerekli önlemlerin alınmadığının göstergesidir,

• ĠĢçi sağlığı iĢ güvenliği konusunda, sürekli olarak savunma halinde değiliz. Yalnızca iĢçinin sağlığının korunması değil, geliĢtirilmesi de amaçlanmaktadır.

• YaĢama ve çekiĢme koĢulları birbirinden ayrılmaz,

• ÇalıĢmaları ve çalıĢmayan (iĢsizlik, grev vb.) dönemler birbirinden ayrılmaz, • ĠĢçi ve ailesinin sağlığı arasında doğrudan bağlantılar vardır,

• ĠĢçi sağlığı iĢ güvenliği birbirinden ayrılmaz,

• ĠĢçi sağlığı iĢ güvenliği, çok-bilimli (multi-disipline) bir konudur, - Tıp bilimleri ile ilgilidir,

- Sosyal bilimleri ile ilgilidir,

• ĠĢçi sağlığı iĢ güvenliği bir ekip hizmetidir. Bu çok-bilimli karakterinin bir uzantısı olarak, eĢ güdün halinde ve çok sayıda uzmandan oluĢan bir hizmetin sunulması zorunluluk olmaktadır,

• ĠĢçi sağlığı hizmetlerinde kurumlar arası iĢbirliği zorunludur,

• ĠĢçi sağlığı iĢ güvenliği tüzesinin odak noktasında iĢyeri hekimi bulunmaktadır, • ĠĢ hukuku tüzesi bir bütündür,

• Hukuka saygı bir bütündür,

• Konunun ekonomik boyutu, hizmet planlayıcılarından sunucularına kadar herkesi ilgilendirir,

• Bireysel çabalarla ve tek bir iĢyerinde “mükemmeli yaratma” düĢü ile istenilen sonuç elde edilmez,

• Bilim ve teknoloji alanındaki hızlı geliĢmeler, iĢçi sağlığı alanındaki bilgilerin de sürekli olarak yenilenmesini getirmekte, dolayısıyla sürekli eğitimi zorunlu kılmaktadır,

• ĠĢçi sağlığı iĢ güvenliğinde, araĢtırma, istatistik ve tarama çalıĢmaları çok önemli bir yer tutar,

• ĠĢçilerin sağlığını korumak ve geliĢtirmek, temelde bir iĢveren yükümlülüğüdür, • ĠĢçi sağlığı iĢ güvenliği hizmetlerinin baĢarısı, bundan yarar sağlayanların

sahiplenmesi ile doğru orantılıdır.

2.6.5. ĠĢ Sağlığı ve Güvenliğinin Önemi

2.6.5.1. İşçi Açısından Önemi

Büyük çoğunluğunun ücret gelirinden baĢkaca geliri bulunmayan iĢçiler ve bakmakla yükümlü oldukları aileleri, ekonomik sıkıntıya girecek, iĢçiler belki de eski sağlığına bir daha kavuĢamayacak olmanın moral çöküntüsünü ömür boyu taĢıyacaklardır. Kazaların ölümle sonuçlanması ise iĢçinin ve ailesinin karĢılaĢabileceği en büyük tehlikedir. Bu nedenle iĢ güvenliği önlemleri iĢçi ve ailesinin kazalar yüzünden doğabilecek ekonomik sıkıntılarını engellemektedir (Akkök, 1977, s.23).

2.6.5.2. İşveren Açısından Önemi

ĠĢyerinde iĢçilerden birinin kazaya uğraması iĢçi için olduğu kadar iĢveren açısından da büyük önem taĢımaktadır. ĠĢ kazası iĢin akıĢını durdurarak üretim temposunu

yavaĢlatmakta, üretim ve verimlilik kaybına neden olmaktadır. ÇalıĢma ortamının iyileĢtirilerek iĢ güvenliğinin sağlanması, iĢin akıĢını durduran insan, makine, malzeme, ürün ve zaman kaybına neden olan koĢulların ortadan kalkmasını ya da minimize edilmesini getirecek, yüksek verimlilik ve etkinlik sağlayacaktır. ĠĢ güvenliğine yönelik çabalar aynı zamanda maliyetlerin düĢmesini ve ürün düzeyinde artıĢı da beraberinde getirecektir. BaĢka bir deyiĢle iĢ kazalarının önlenmesi ikincil ya da yan bir etki olarak iĢyerinde verimlilik ve üretim artıĢına yol açmaktadır (Aksoy, 1982, s.20).

Koruma iĢlevinin etkin olarak sürdürülmesi amacıyla yapılması gereken ve insan kaynaklarına yapılan yatırım niteliğindeki harcamalar aĢağıda belirtilen türdeki harcamaları kapsayacaktır (Kaynak, Adal, vd; 2000, s. 417).

1- ĠĢ güvenliği örgütünün kurulması, güvenlik tüzüklerinin hazırlanması, güvensiz koĢulların araĢtırılmasını sağlayacak yöntemlerin belirlenmesi için gerekli harcamalar. 2- Saptanan eksikliklerin giderilmesi için yapılan harcamalar.

3- Denetim harcamaları.

4- Donanım ve malzeme için yapılan harcamalar. 5- ĠĢ güvenliği eğitimi için yapılacak harcamalar.

2.7. ĠĢ Kazaları, Meslek Hastalıkları 2.7.1. ĠĢ Kazalarının Tanımı

Günümüzde giderek hızlanan teknolojik geliĢmeler, iĢ kazalarına yol açmaktadır. Teknolojik geliĢmelerin paralelinde ortaya çıkan bu tablonun kaynağında, gerekli önlemlerin alınmayıĢının ve de alınmıĢ önlemlere uyulmayıĢının yattığı görülmektedir (Demircioğlu ve Centel, 2002, s. 139). Uluslararası ÇalıĢma TeĢkilatı; “iĢ kazasını belirli bir zarar ya da yaralanmaya neden olan, beklenmeyen, önceden planlanmayan bir olay Ģeklinde tanımlamıĢtır” (Kuru‟dan aktaran Sabuncuoğlu, 2000, s. 265).

506 Sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu‟nun 11. Maddesi, iĢ kazalarını tanımlamıĢtır. “Sigortalıyı hemen veya daha sonradan bedence veya ruhça arızaya uğratan olaydır.” (ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ĠĢçi Sağlığı Daire BaĢkanlığı Yayınları, 1998, s. 23)

a) Sigortalının iĢ yerinde bulunduğu sırada, b) ĠĢveren tarafından yürütülmekte olan iĢ,

c) Sigortalının iĢveren tarafından görev ile baĢka bir yere gönderilmesi yüzünden asıl iĢini yapmaksızın geçen zamanlarda,

d) Emzikli kadın sigortalının çocuğun süt vermek için ayrılan zamanlarda,

e) Sigortalıların, iĢverence sağlanan bir taĢıtla iĢin yapıldığı yere toplu olarak götürülüp getirilmeleri sırasında olması gerekmektedir (Lim ve Diğerleri, 2004, s.110).

2.7.2. ĠĢ Kazalarının Nedenleri

AraĢtırmacılarca, tüm kazaların beĢ temel faktörün ardı ardına sıralandığı bir “Kaza Zinciri” ‟den oluĢtuğu kabul edilmektedir (Müngen, 1990, s. 5).

ġekil 1. Kaza zinciri (Müngen, 1990, s. 6).

ġekilde bu beĢ faktörden en önemlisi üçüncü faktör olan güvensiz durum ve davranıĢlardır. Bu faktörün giderilmesi ile diğer faktörlerin etkisi ortadan kalkmaktadır (Müngen, 1990, s. 7).