Risk Kavramının Tanımlanması

Risk ve risk yönetimi kavramları, 20. yüzyılın ikinci yarısında nükleer enerjinin olası risklerinin yönetimi ihtiyacı ile birlikte yapılan çalıĢmalarla bilimsel bir nitelik kazanmıĢtır. Reaktör Güvenlik ÇalıĢması (U.S. Nükleer Düzenleyici Komisyon, 1975) baĢlangıcı ile otuz yıl kadar önce askeri ve nükleer güçteki uygulamalarıyla baĢlamıĢ, 1970‟lerde giderek yayılmıĢ ve düzinelerce birleĢik çevresel statülerin altında çok geniĢ bir dizideki kimyasal risklerin denetim altına alınması için uygulanmıĢtır. Nükleer enerji ve çevre faktörleri üzerinde baĢlayan risk yönetimi daha sonra mühendislik ve altyapı sistemleri, süreç yönetimi, is güvenliği ve isçi sağlığı ve yakın zamanda da finansal risk yönetimi konuları ile daha da geliĢmiĢ ve çeĢitli araçlar geliĢtirilmiĢtir (Zimmerman ve Bier, 2002).

Risk kavramının genel bir tanımı yapılmak istenirse; “belirli bir tehlikeli olayın meydana gelme olasılığı ile bu olayın sonuçlarının ortaya çıkardığı zarar, hasar veya yaralanmanın Ģiddetinin bileĢimi” olarak tanımlanabilir. Gerçekte risk kavramının tanımlanmasından ziyade riskin değerlendirilmesi ve riskin yönetilmesine odaklanmak gerekir. Günümüzde bu amaçla çok sayıda çalıĢma yapılmıĢ ve yöntem geliĢtirilmiĢtir. Bu duruma bağlı olarak, kullanım alanı ve riskin ele alınıĢ tarzı doğrultusunda farklı disiplinler farklı risk tanımları yapmıĢtır. Zhang Lin‟e göre risk konusunda üstat kabul edilen Turner‟ın dediği gibi “Her Ģeyin üstünde ya da kapsayan bir risk bakıĢ açısı bulunmaktadır.” (Zhang- Lin, Jing ve Hui-Qiang, 2007, s. 331).

ISO/IEC Kılavuz 73‟te risk tanımı; “bir olayın olasılığı ve sonuçlarının bilesimi” olarak yapılmıĢtır (ISO 31000 (2002)).

Kaplan ve Garrick (1981) risk tanımı için su ifadeyi kullanmıĢtır; “Risk, fiili kayıp, yaralanma ve baĢka değiĢik zararlara kaynak olan dönüĢümün olasılığını içerir.”

Rowe (1977) riski, “bir olayın istenmeyen, olumsuz sonuçlarının gerçekleĢme potansiyeli” olarak,

Sage ve White (1980) ise riski; “Birim zarar yükünün, birim zaman basına gerçekleĢme olasılığıdır.” olarak tanımlamıĢtır.

Yukarıda risk kavramının değiĢik tanımları yer almaktadır. Matematiksel olarak bakıldığında risk,(ISO 31000 (2002)) standardına göre güvenliğe iliĢkin tehlikelerin önemini değerlendirmemiz için kullanılan bir parametredir. Tehlikeler ise Ģiddetli bir Ģekilde sonuçlanabilecek olası olaylar ve koĢullardır. Bu durumda risk (R), bir tehlike için olası sonuçların (C) ciddiyetinin bir fonksiyon olarak değerlendirilmesidir ve o özel tehlike için gerçekleĢme olasılığı (P):

R = f (C,P)

Hem olası sonuçlar (C) hem de gerçekleĢme olasılığı (P), insan faktörleri, operasyon el faktörler, yönetim faktörleri, mühendislik faktörleri ve zaman gibi değiĢken parametrelerin fonksiyonudur. C ve P arasındaki en basit olası iliĢkinin kullanılması normaldir, yani risk (R) fonksiyonu ikisinin bir ürünüdür:

R = C × P

P: Olasılık (Probability), C: Sonuç (Consequences)

Verilen bu basit denklemle, riski daha iyi kavrayabiliriz. Örnek olarak, yüksek bir sonuç (C) ve yüksek bir gerçekleĢme olasılığı (P), belirli tehlikenin, güvenlik perspektifinden ihmal edilemez olarak dikkate alınacak çok yüksek bir risk taĢıdığını gösterir. Öte yandan, düĢük bir sonuç (C) ve düĢük bir olasılık (P), düĢük bir risk seviyesini temsil eder. DüĢük risk seviyesi normal olarak, güvenlik bağlamında ihmal edilebilir algılanır. Yüksek sonuç ve düĢük bir olasılık sonucundan doğan risk seviyesi veya belirtilenin aksine, sıklıkla tolere edilebilir olacaktır, fakat olağanüstü durumlarda ya ihmal edilebilir ya da tolere edilemez olabilir. Özel dikkat gerektiren tehlikeler, hem sonuç hem de olasılık seviyesinin kayda değer olduğu yerlerdedir.

Verilen bu bilgilerden, güvenliğin geliĢtirilmesinde tehlikelerin öngörülen riskleri, bir karar destek aracı olarak kullanılabilir. Güvenlik, riskin indirgenmesiyle iyileĢtirilebilir ve riskler sonuçların Ģiddetinin indirgenmesiyle, gerçekleĢme olasılığının indirgenmesiyle veya ikisinin birleĢimiyle düĢürülebilir. Matematiksel ifadesi ile risk tanımı, yukarıda belirtilen tüm risk tanımları için bir çerçeve oluĢturmaktadır. Ancak riskin ne olduğunu bilmek yeterli değildir. Konu, riskin ele alınması ve bertaraf edilmesi için yöntemlerin belirlenmesi noktasında önem kazanmaktadır (Kristiansen‟dan aktaran Bayar, 2010, s.48).

Acar (2007) yılında risk mühendisliğini kavramın ortaya çıkıĢını Ģu Ģekilde açıklamıĢtır; Risk ile ilgili yapılan bu tanımlamaların dıĢında daha pek çok tanımlama yapılmıĢtır ve bu tanımlamalar da çoğunlukla birbirine benzemektedir. Ancak unutulmaması gerekir ki, sistem ya da süreç ne kadar karmaĢık bir yapıda ise, risklerin meydana gelme olasılığı da o kadar fazla olacaktır. Bu anlayıĢ nedeni ile son yıllarda "risk mühendisliği" kavramı ortaya çıkmıĢ ve teknik risklerden dolayı ortaya çıkan olumsuzlukların tanımlanması, kontrol edilmesi, değerlendirilmesi ve yönetilmesi önem kazanmaya baĢlamıĢtır.

Her giriĢim çeĢitli riskler ile karsı karsıyadır. Risk duruma göre çeĢitlilik gösterebilir. Bunlar; teknolojik, ulaĢım, ekonomik, ekolojik, doğal, sağlık riskleri olarak sıralanabilir Balıkçı(2009).

Güvenlik ve risk arasındaki iliĢkinin ve tanımların daha iyi anlaĢılması için ġekil 9‟u incelemekte fayda vardır. Bir kaza, felaket ya da hasar yaĢanmasının potansiyelinin sıfır olduğu bir sistem mümkün değildir. Çünkü sadece insanların önceden tahmin edilemeyen aktivitelerinden dolayı her zaman “artık” bir risk bulunmaktadır. Eğer süreç boyunca düzeltici hiçbir aktivite olmaz ise artık risk birikerek artacaktır. Sistemler güvenlik ve risk seviyeleri ile ifade edilmektedir. Risk ve güvenlik arasında iliĢki matematiksel olarak;

Güvenlik = 1/Risk

Ġfade edilmektedir. EĢitlikte de görüleceği üzere sistemdeki riskler sıfıra yaklaĢtığında sistem en güvenli hale gelmektedir. Aynı Ģekilde risk sonsuza yaklaĢtığında sistemin güvenliği ortadan kalkmaktadır. Sistemin güvenliğini sağlayabilmek için sistem üzerinde düzeltici aktivitelerde bulunarak pratik olan en güvenli bölge eğrisi üzerinde kalmaya çalıĢılmalıdır (Santos‟ dan aktaran Bayar, 2010, s.50).

ġekil 9. Risk ile güvenlik arasındaki iliĢki (Bayar, 2010, s.50)