Yaşlılıkta Egzersiz ve Spor
Exercise and Sports in the Elderly
Ö Özzeett
Yaflla kas iskelet sisteminde de¤ifliklikler olmas› kaç›n›lmazd›r. Sarko-peni, postural bozukluklar, yürüme siklusu azalmas›, denge ve stabilite-nin kayb› bu de¤iflikliklerden baz›lar›d›r. Yafll› kifliler dirençli ve denge egzersizlerini içeren egzersizlerden yarar görürler. Düzenli egzersiz kronik hastal›k riskini azaltmada önemlidir. Türk Fiz T›p Rehab Derg 2006;52(Özel Ek A):A53-A56
A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Egzersiz, yafll›l›k
S
Suummmmaarryy
Age-related changes in musculoskeletal system are inevitable. Sarco-penia, postural dysfunctions, reduced gait cycle, loss of balance cont-rol and stability are some of age-related changes. Older adults may benefit from exercises that are integrated into traditional resistance and balance training programs. Regular physical activity reduces the risk for chronic diseases among older adults.Turk J Phys Med Rehab 2006;52(Suppl A):A53-A56
K
Keeyy WWoorrddss:: Exercise, elderly
XXXVI. Geleneksel Çubukçu Günleri Konuşması
Ayfle KARAN
‹stanbul Üniversitesi ‹stanbul T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, ‹stanbul
Y
Yaazz››flflmmaa aaddrreessii:: Doç. Dr. Ayfle Karan, ‹stanbul Üniversitesi ‹stanbul T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, 34390 Çapa-‹stanbul Tel: 0212-6351185 Faks: 0212-6311167 E-posta: karanma@istanbul.edu.tr KKaabbuull TTaarriihhii:: Ocak 2006
G
Giir
riifl
fl
Yafll›larda fiziksel inaktivite oran› %33'tür. Nedenleri normal yafllanma, kronik hastal›klar ve uygun olmayan kullan›md›r. Fi-ziksel aktivite seviyesi ve yo¤unlu¤u 6 nokta modifiye Grimby skalas› ile anlafl›labilir: 1-Yaflam için sadece gerekti¤i kadar hare-ket 2-Haftada bir iki kez yürüyüfl veya di¤er toplumsal aktivite-ler 3-Haftada birçok kez yürüyüfl ve di¤er toplumsal aktiviteaktivite-ler 4-Haftada bir iki kez terleyecek ve derin solunum yapacak kadar aktivitede bulunma 5-Haftada birçok kez terleyecek ve derin so-lunum yapacak kadar aktivitede bulunma 6-Haftada bir çok kez yap›lan kondüsyon egzersizleri ve yar›flma sporlar› yapma. 3-6 seviyesindekiler ile yüzme, bisiklete binme, dans, kayak, top oyunlar› ve kürek çekme gibi aktiviteleri haftada en az bir kez yapanlar aktif, di¤er kifliler ise sedanter kabul edilmektedir. Yafl-lanmayla ilgili olarak kas iskelet sistemi de¤ifliklikleri kaç›n›l-mazd›r: Sarkopeni, postural bozukluklar, yürüme siklusu azal-mas›, denge kontrol ve stabilitesinin kayb› ile düflme riskinde ar-t›fl. Yaflla beraber kas gücü ve fonksiyonu %40 civar›nda azal›r. Nedeni kas lifi boyutunun ve toplam kas lifi say›s›n›n azalmas›,
kas eksitasyon ve kontraksiyonu aras›ndaki dengenin bozulma-s› ve kas denervasyonudur (1-3).
Sa¤l›kl› aktif bir yafllanma için düzenli egzersiz çok önemli-dir. ‹leri yafllarda fizik kapasite eflik de¤ere yak›nd›r ve minimal azalmalar dahi sandalyeden kalkmak gibi günlük aktiviteleri olumsuz yönde etkilemektedir. Eklenen bir hastal›k ata¤› daha önceden sa¤l›kl› olan bir yafll›y› tamamen ba¤›ml› ve immobil ya-pabilir. Bu gibi istenmedik olaylar› önlemenin yolu düzenli fizik egzersizlerdir. Çok ileri yafllarda dahi düzenli fizik aktivite ile fi-zik kapasite art›r›labilir (1).
Yafll›larda egzersizin verilme amaçlar› Tablo 1'de, egzersizin temel özellikleri Tablo 2'de, egzersizlerin etkileri Tablo 3'de ve-rilmifltir.
Yafllanma ile fiziksel inaktivite artabilir ve sonuçta insülin re-zistans› artarak metabolik sendroma zemin haz›rlayabilir. Meta-bolik sendrom hiperinsülinemi, glukoz intolerans›, dislipidemi ve hipertansiyondan oluflur. Dirençli egzersizlerin insülin rezistan-s›n› azaltt›¤› ve metabolik sendrom geliflimini önledi¤i gösteril-mifltir (2,4). Yafll›larda egzersiz verirken özellikle dikkat edilme-si gereken durumlar vard›r, bunlar tablo 4'te belirtilmifltir.
Hirvensalo ve ark.'a göre bir yafll›y› sürekli egzersiz riskleri konusunda uyarma onu afl›r› hassas k›labilir ve aktiviteden ka-ç›nmaya sevk edebilir. Hastay› istirahat etme ve inaktivite gibi yanl›fl yorumlara itebilir (3).
Y
Ya
afl
flll››d
da
a H
Ha
an
ng
gii E
Eg
gz
ze
er
rs
siiz
zlle
er
r V
Ve
er
riillm
me
elliid
diir
r?
?
G
Geerrmmee eeggzzeerrssiizzlleerrii:: Germe, egzersiz program›n›n esas tafl›-d›r. Germe ve gevfleme fleklinde uygulan›r. Eklemlerin
fleksibili-tesini sa¤layarak düflme ve yaralanmalardan korur. Germe eg-zersizleri ayakta, otururken ve yatarken uygulanabilir. Hasta ön-ce rahat bir pozisyon al›r. Düzgün bir solunum ile 20-30 saniye germe pozisyonunda kal›r, daha sonra tüm kaslar›n› mümkün ol-du¤u kadar gevfletir ve sonra normal pozisyona döner (1,2).
Günlük aktiviteleri yerine getirebilmek için belli eklemlerde olmas› gereken minimum hareket aç›kl›¤› sürdürülmelidir. Omuz-da 90oabduksiyon, s›rt›n arkas›na de¤ecek kadar internal ve
ba-fl›n arkas›na de¤ecek kadar eksternal omuz rotasyonu ile ön kol-da 45osupinasyon ve pronasyon temin edilmelidir. Kalça 90ove
diz 110o
fleksiyona gelebilmelidir. Eklem hareket aç›kl›¤› egzersiz-lerine küçük aç›larda bafllanmal› ve nazikçe yap›lmal›d›r (1,2).
D
Deennggee eeggzzeerrssiizzlleerrii:: Yap›lan araflt›rmalarda denge egzersiz-lerinin yafll› kad›n ve erkeklerde düflmeyi %50 azaltt›¤› bildiril-mektedir. Klasik yoga pozisyonunun adaptasyonu olan kollar yanda, topuklar bitiflik erekt pozisyon ve tek ayak üzerinde dur-ma önerilebilir. Bu pozisyonlar 30 saniye ile 1 dakika aras›nda muhafaza edilerek tekrarlan›r. Ayr›ca tek çizgi üzerinde yürüme egzersizleri de önerilen denge egzersizlerindendir (2,5).
K
Kuuvvvveettlleennddiirrmmee eeggzzeerrssiizzlleerrii:: Yafll›da major kas gruplar›na (kuadriseps, hamstring, abdominal kaslar) uygulan›r. Makine, serbest a¤›rl›klar, top, elastik bandaj ile çal›fl›labilir. Süre 20-30 dakika kadard›r. 60 dakikay› geçmemelidir. Major kaslara 2 kez/hafta, 8-15 tekrar, 1-3 set verilir ya da 3 kez/hafta, 8-10 tek-rar, 5-10 dakika, 2 set verilir. IRM (bir maksimum tekrar)'n›n %40-60 ile bafllan›r. ‹lk 6-8 hafta IRM in %30-40 ile çal›fl›l›r. Eg-zersizlerde set, tekrar say›s›, direnç a¤›rl›¤› önemlidir. Kuvvet-lendirme ve fleksibilite egzersizleri öncesi 5 dakika aerobik (yü-rüme gibi) egzersiz önerilebilir (6).
1- Eklem fleksibilitesini artt›rmak 2- Kas gücü ve endürans›n› artt›rmak 3- Kardiyovasküler endürans› artt›rmak 4- Kemik mineralizasyonunu artt›rmak 5- Postürü düzeltmek
6- Günlük aktiviteleri uygulamak için gerekli olan enerjiyi artt›rmak 7- Hastal›ktan iyileflmeyi çabuklaflt›rmak ve stresle daha kolay
ba-fla ç›kabilmek 8- Dengeyi düzeltmek
9- Di¤er insanlarla bütünleflebilmek için f›rsat oluflturmak 10- Yafll›y› daha mutlu k›lmak
TTaabblloo 11:: EEggzzeerrssiizz pprrooggrraammllaarr››nn››nn aammaaççllaarr››..
1- Kardiyopulmoner kapasitenin k›s›tl› olmas› ve aerobik kapa-siteyi aflan egzersizlerde biriken laktat›n yorgunlu¤a yol aç-mas› nedeniyle, en uygun egzersizler submaksimal aerobik egzersizlerdir.
2- ‹zotonik ve izokinetik egzersizler seçilmelidir. ‹zometrik eg-zersizler kan bas›nc›n› art›rarak, kardiyovasküler sisteme ek yük binmesine neden olmaktad›rlar.
3-Egzersiz ve dinlenme dönemleri serum laktat düzeyi art›fl›-n› engelleyecek flekilde düzenlenmelidir.
4-Genel kondüsyon düzeyini gelifltirmek için tüm kas grupla-r›n›n aktiviteye kat›lmas› sa¤lanmal›d›r.
5-Ö¤renme kolayl›¤›, hat›rlama ve performans aç›s›ndan kompleks egzersizlerden kaç›n›lmal›d›r
TTaabblloo 22:: EEggzzeerrssiizzlleerriinn tteemmeell öözzeelllliikklleerrii..
1- Hastaya al›nacak tedbirler ve kontrendikasyonlar iyice anlat›lmal›d›r.
2- ‹leri derecede eklem hareket k›s›tl›l›¤› olan ve artritik eklemlerde egzersizler modifiye edilmelidir.
3- Herhangi bir ilac›n güvenli bir egzersiz üzerindeki etkisi belirlenmelidir. Örne¤in antihipertansif ve antidiabetik ilaçlarda doz azalt›m› gerekebilir.
4- Yafll›da termoregülasyon merkezi bozuldu¤undan çok s›cak, çok so¤uk ve nemli ortamlarda dikkatli olunmal›d›r. S›cak havalar-da havaland›rma sistemleri ile, so¤uk havahavalar-da ise kapal› yerlerde yap›lmal›d›r.
5- Yafll›da susuzluk hissi azald›¤› için egzersiz süresince dehidratasyona karfl› dikkatli olunmal›d›r. 6- Sert yüzeylerde egzersiz yapmaktan kaç›n›lmal›d›r.
7- Dengesi kötü olan hastalar kondüsyon bisikletine binmemeli ve kayak yapmamal›d›r. Denge bozuklu¤unda oturarak egzersiz yap›lmal›d›r.
8- Yafll›larda diz osteoartrit semptomlar›n› alevlendirmemek için kondüsyon bisikletinde diz fleksiyonu 10o’yi geçmeyecek flekilde
oturma yeri yüksekli¤i ayarlanmal›d›r. Bu durumda su içi egzersizleri de oldukça rahatlat›c›d›r. 9- Egzersiz öncesi antianginal ilaçlar (kullan›yorsa) al›nmal›d›r.
10- Alt ekstremite sorunlar› olan hastalarda, üst ekstremite ergometreleri ile kardiyovasküler kapasite artt›r›labilir. 1- Reaksiyon zaman›n› azalt›r
2- Kas kitlesini artt›r›r 3- Kemik kitlesini artt›r›r 4- Mental zindelik sa¤lar 5- ‹mmün fonksiyonlar› düzeltir 6- A¤r›n›n azalmas›na yard›mc›d›r 7- K›r›k riskini azalt›r
8- Obezite, diabet, hipertansiyon ve hiperlipidemiyi olumlu olarak etkiler
T
Taabblloo 33:: YYaaflflll››ddaa eeggzzeerrssiizziinn eettkkiilleerrii..
TTaabblloo 44:: YYaaflflll››nn››nn eeggzzeerrssiizz pprrooggrraamm››nnddaa flfluu nnookkttaallaarraa öözzeelllliikkllee ddiikkkkaatt eeddiillmmeelliiddiirr..
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2006;52(Özel Ek A):A53-A56 Turk J Phys Med Rehab 2006;52(Özel Ek A):A53-A56 Ayfle Karan
Yafll›l›kta Egzersiz
A
Aeerroobbiikk eeggzzeerrssiizzlleerr:: Egzersizin yo¤unlu¤u kiflinin maksi-mum kalp h›z›n›n %50'sini aflmaz ve iki haftada bir %5 artt›r›l›r ancak %70 düzeyinin hiçbir zaman afl›lmamas› gerekir. Yafll›n›n egzersize tolerans› basitçe konuflma testi ile anlafl›labilir: Egzer-siz esnas›nda konuflmakta güçlük çekiliyorsa yo¤unluk fazla de-mektir. Egzersizlere, yorgunluk, kas ve eklem zorlanmas›, stres fraktürü oluflumu durumunda son verilir. Egzersizlerin toplam süresi haftada 3 gün, 20-30 dakika kadard›r. Genellikle 5-8 haf-ta süreyle uygulan›r. Program ayn› zamanda ›s›nma, so¤uma ve germe egzersizleri ile solunum egzersizlerini de içermelidir. Ae-robik aktiviteler hem kardiyovasküler, hem de kemikte olumlu etkilere sahip olup, yürüme ve koflma bu tür egzersizlerdendir. Aerobik aktiviteler ayn› zamanda denge ve koordinasyonu dü-zeltir. Vücut a¤›rl›¤› ile yap›lan aerobik egzersizlerin ev içi ya da d›fl ortamda yap›lmas› aras›nda bir fark yoktur. Ancak düflme ris-kini unutmamak laz›md›r. Aerobik ve dirençli egzersizler, kas kuvvetini, fleksibiliteyi ve aerobik kapasiteyi artt›r›r, fiziksel fonksiyonlar› düzelterek sakatl›¤› azalt›r (2).
Aerobik egzersizler yan›nda dirençli egzersizlerin de yafll› ki-flinin moodunu düzeltti¤i gösterilmifltir. Bir çal›flmada 156 major depresyonlu hasta üç gruba ayr›lm›flt›r. Bir gruba egzersiz, di¤er gruba medikal tedavi ve üçüncü gruba her ikisi birlikte verilmifl-tir. Her üç grupta da belirgin bir düzelme oldu¤u ve gruplar ara-s›nda istatistiksel bir anlaml› fark olmad›¤› bildirilmifltir (7).
T
Taaii CChhii CChhuuaann ((TTCCCC)) eeggzzeerrssiizzlleerrii:: Birçok yöne a¤›rl›k kayd›r-ma, vücudun düzgünlü¤ü hakk›nda bilinci artt›rkayd›r-ma, hareketlerin çok yönlü koordinasyonu ve ilave olarak düzenli solunumdan oluflur. Bu egzersizlerin yafll›larda denge ve fleksibiliteyi düzelt-ti¤i ve güven duygusunu art›rd›¤› gösterilmifltir (8). 8 hafta sü-reyle, haftada 7 seans ve her bir seans 1 saat olacak flekilde uy-gulan›r. Bafllang›çta 10 dakika ›s›nma, bitiflte 10 dakika so¤uma ve arada 40 dakika süreyle TCC egzersizlerini içerir (8).
P
Piillaatteess eeggzzeerrssiizzlleerrii:: Dirençli egzersizler ile denge egzersiz-lerinden oluflur, son zamanlarda yafll›larda çok popüler olmaya bafllam›flt›r. Baz›lar›na göre vücut kondisyonunu artt›rman›n tek yoludur. Ekstremite kaslar›n› güçlendirme, germe, solunum, gövde kaslar›n› güçlendirme ve denge egzersizlerini kapsar. ‹zo-metrik (dikkatli), ekzantrik, konsantrik izotonik egzersizler ile kokontraksiyonlar kullan›l›r. Lumbopelvik stabiliteyi düzeltme, omurgan›n segmental mobilizasyonu, omuz, dirsek, kalça, diz ve ayak bile¤i eklemlerinin mobilizasyonu ve stabilitesi, koordinas-yon ve denge egzersizlerini içerir. Özetle Pilates egzersizleri gövde kaslar›n› güçlendiren, kas iskelet sistemi bütünlü¤ünü ar-t›ran, spinal mobilite ile eklem stabilizasyonunu sa¤layan egzer-sizlerdir. Hastalar gövde kaslar›nda güçlenme, postürde düzel-me, postüral stabilite, eklem mobilitesinde art›fl, denge ve koor-dinasyonun artmas›, kolay kabul edilebilmesi, komplians›n ve güven duygusunun artmas› ile oldukça memnun kal›rlar (9). Pi-lates egzersizlarinde gö¤üs kafesini posterior ve lateral olarak ekspanse ederek yap›lan solunum önemlidir ve omurgan›n do-¤al hareketlerini kolaylaflt›r›r. Gövde kaslar›n›n güçlendirilmesi hareket yetene¤ini art›r›r ve travmalara karfl› korur (9).
Y
Yüürrüümmee:: Yafll›da kondisyonu artt›rmada en kolay, en ucuz,
en emniyetli spor yürümedir. Haftada en az 3 gün ve her yürü-mede 20-40 dakika olarak yap›l›r. Bafllang›çta haftada iki kez 10 dakika olacak flekilde bafllan›r, haftal›k art›fllar fleklinde süre ve s›kl›k art›r›l›r. Hep ayn› yerde yürümek s›k›c› olabilir, bu nedenle radyo ya da “walkman“ dinlemek yararl› olabilir. Yap›lan bir ça-l›flmada yafll›larda 3-5 gün/hafta 30 dakika tempolu yürüme gi-bi aerogi-bik egzersizlerin kalp hastal›klar›ndan olan ölümleri %25 oran›nda azaltt›¤› gösterilmifltir (2).
‹p atlama, koflma ve zorlay›c› aerobik egzersizler önerilmez (2). Yafll› hastalarda önerilen egzersiz programlar› ne kadar bi-limsel ve ayr›nt›l› reçetelenirse reçetelensin, hasta bu egzersiz-lere kat›lm›yor ve uyum göstermiyorsa hiçbir ifle yaramaz. Se-danter bir yafll› için bu egzersizleri uygulamak zor olabilir ve çok kompleks olarak alg›lanabilir. Orta yo¤unlukta düzenli eg-zersizlerin (3-4 km/saat h›z›nda gibi) ayr›nt›l› egzersiz program-lar›na yak›n düzeyde fayda sa¤lad›¤› gösterilmifltir. Yürüyüfl, dans etme, bahçe iflleri gibi hafif-orta düzey egzersizlere devam oran› daha yüksektir. Bahçe iflleri, golf ve bowling yafll›lar tara-f›ndan kolay benimsenmesine ra¤men, dönme ve e¤ilme gibi akiviteler içerir ve vertebral k›r›¤› artt›rabildi¤inden pek öneril-mezler (1,2,10).
Egzersiz kapasitesi, yafll› bir kiflinin genel sa¤l›¤›na, fonksi-yonel kapasitesine, fiziksel aktivite ve egzersiz anamnezine ba¤l›d›r. Bir yafll›n›n egzersiz yapmas› için motivasyon çok önemlidir. Motivasyon yoklu¤una apati denir. Egzersiz bafllang›-c›nda yafll›n›n motivasyonunu de¤erlendirmek gerekir. Bunun için 18 maddeden oluflan apati de¤erlendirme skalas› kullan›l›r (11). Bu skala ile kiflinin düflünceleri, aktiviteleri ve duygular› de-¤erlendirilir. Apati kendini de¤ersiz bulma, sosyal normlar, kifli-sel tutumlardan kaynaklanabilir (11).
E
Eg
gz
ze
er
rs
siiz
z S
So
on
nr
ra
as
s›› A
A¤
¤r
r››y
y›› A
Az
za
allttm
ma
ak
k
Hasta tolerans›na göre s›cak veya so¤uk uygulanabilir (yan›-¤a karfl› dikkat!). A¤r› kesici olarak TENS gibi alçak frekansl› ak›mlar çok kullan›lmaktad›r, pacemaker'› olanlara verilmemesi d›fl›nda önemli bir kontrendikasyonu yoktur (1,2).
E
Eg
gz
ze
er
rs
siiz
ziin
n Y
Ya
ap
p››llm
ma
am
ma
as
s›› G
Ge
er
re
ek
ke
en
n D
Du
ur
ru
um
mlla
ar
r
Kardiyak hastal›¤› (miyokard infarktüsü, aritmi, kontrolsüz hi-pertansiyon vb), pulmoner hihi-pertansiyon, yeni geçirilmifl derin ven trombozu, obstrüktif ve restriktif akci¤er hastal›¤›, a¤›r kas-iskelet sistemi hastal›¤› ve psikojenik bozuklu¤u olan (ancak ba-k›c›lar› ile) hastalarda egzersiz uygulanmas› kontrendikedir (2).
K
Ka
ay
yn
na
ak
klla
ar
r
1. Çetin A. Geriatride Yaflam Kalitesi ve Rehabilitasyon. In: Gökçe-Kutsal Y, editör. Geriatri 2002; s. 218-21.
2. Eskiyurt N, Karan A. Geriatrik Rehabilitasyon ve Yafll›larda Eg-zersiz. Klinik Geliflim Dergisi, Geriatrik Hasta ve Sorunlar› Özel say›s› 2004;17:49-54.
3. Hirvensalo M, Heikkinen E, Lintunene T, Rantanene T.
Recom-1- Gözler aç›k bir bacak üzerinde durma zaman›. Hastan›n bu süreyi 60 saniyenin üzerine ç›karmas› beklenir.
2- Gövde fleksiyonu: Kiflilerden 40 cm yüksekli¤indeki bir platform üzerinde durmalar› istenir ve hasta öne do¤ru e¤ilir. Platfor-mun üst kenar› ile orta parmak aras›ndaki mesafe ölçülür. Artmas› beklenir.
3- 10 metreyi yürüme zaman›. Ne kadar h›zl› yürürse, süre k›sal›r ve o kadar iyidir (8). TTaabblloo 55:: YYaaflflll››llaarrddaa eeggzzeerrssiizz iillee eellddee eeddiilleenn ppeerrffoorrmmaannss››nn ööllççüümm yyöönntteemmlleerriinnddeenn bbaazz››llaarr››
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2006;52(Özel Ek A):A53-A56 Turk J Phys Med Rehab 2006;52(Özel Ek A):A53-A56
Ayfle Karan Yafll›l›kta Egzersiz
A55
mendations for and warnings against physical activity given to older people by health care professionals. Prev Med 2005;41:342-7.
4. Tokudome M, Nagasaki M, Shimaoka K, Sato Y. Effects of home-based combined resistance training and walking on metabolic profiles in elderly Japanise. Geriatr Gerontol Int 2004;4:157-62.
5. Beydemir G. Egzersiz. Do¤al yöntemlerle genç ve güzel kalma-n›n s›rlar›. 2004; s. 33-70.
6. Studenski S. Exercise. In: Current Geriatric Diagnosis and Tre-atment. Landefeld CS, Palmer RM, Johnson MA, Johnson CB, Lyons WL, editors. Philadelphia: Lange Medical Book. 2004; p. 436-46.
7. Barbour KA, Blumenthal JA. Exercise training and depression
in older adults. Neurobiol Aging 2005;26 Suppl 1:119-23. 8. Zhang JG, Takata KI, Yamazaki H, Morita T, Ohta T. The effects
of Tai Chi Chuan on physiological function and fear of falling in the less robust elderly: An intervention study for preventing falls. Arch Gerontol Geriatr 2006;12(2):107-16.
9. Smith K, Smith E. Integrating Pilates-based core strengthening into older adult fitness programs. Top Geriatr Rehabil 2005;21(1):57-67.
10. Pinto BM, Goldstein MG, Ashba J, Sciamanna CN, Jette A. Ran-domized controlled trial of physical activity counselig for older primary care patients. Am J Prev Med 2005;29(4):247-55. 11. Sabin KL. Older adults and motivation for therapy and
exer-cise. Top Geriatr Rehabil 2005; 21(3):215-20.
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2006;52(Özel Ek A):A53-A56 Turk J Phys Med Rehab 2006;52(Özel Ek A):A53-A56 Ayfle Karan
Yafll›l›kta Egzersiz
