S H O P P Î N G C E N T E R ( Ç A R Ş I L A R )
Y a z a n : N E Z A H A T A R I K O G L U Y. M i m a r G. S. A.
Geniş araba parklarına sahip bir ve-ya iki katlı, küçüklü büyüklü dükkân, ma-ğaza ve büroları ihtiva eden bu yapılara çarşı adını veriyoruz. Bir çok büyük çar-şılarda lokanta, bankalar, sinema, güzellik salonları, berberler de bulunmaktadır. Za-man zaZa-man yapılan semt sergi, panayır, açık hava gösterileri ve konserler çarşının geniş park yerinden istifade edebilirler.
1925 e nazaran zamanımızdaki ara-balı müşterinin yaptığı mil üç mislidir. B. Amerika'da gün geçtikçe gelişen ve çoğa-lan yolların yanı sıra şehirlerin n ü f u s ke-safetinin artımı, halkı şehir dışında inşa edilen yeni semtlere, sayfiye yerlerine çek-mektedir, aradaki mesafenin uzaklığı, park etme zorluğu halkı şehirde alışveriş yapa-cağına civardaki çarşıya giderek alışveriş vapmaya zorlamaktadır. Burada Osmanlı İmparatorluğu devrinde yapılmış kapalı çar-şıları ve alışveriş kolaylığını hatırlama-dan geçmiyelim.
Çarşılardaki ticaretin tek bir müesse-seye ait olmayıp muhtelif şahısların, fir-maların mağaza sahibi olması ve piyasaya değişik kalite ve mevzuda mal sürebilmesi müşteriye şehri aratmamaktadır.
Böyle bir çarşı plânlanırken esas gaye-nin ticaret olduğunu unutmamalı, müşteri trafiği göz önüne alınarak mağazaları öyle yerleştirmelidir ki m ü m k ü n olduğu kadar her mağaza aynı kıymeti ve ehemmiyeti kazansın. Çarşının inşa edileceği semtin ALIŞ K U D R E T İ , çarşının kalitesi ve hac-mi üzerinde en büyük faktördür.
Amerika'da yeni yapılan şehirlerarası yollar üzerinde artık basit çarşılara mü-saade edilmemektedir. Yani eski anlamda
yolun iki tarafına sıralanmış mağazaların bir çarşı kurma imkânı ortadan kaldırıl-mıştır.
Çarşının kurulacağı arazinin topoğra-fik d u r u m u n u iyice incelemek gerekir, me-yilli arazi iki katlı çarşı yapmaya müsait olabilirse de istinat duvarları, servis tünel-leri gibi bir çok masraflar icap ettirmekte-dir ki çarşının ehemmiyeti ve semtin kıy-meti ile alâkalıdır. Ekonomik bir netice alınamıyorsa bu araziden vazgeçilmelidir.
Vaziyet plânını etüd ederken en önemli mesele sirkülasyonun teminidir, yayalarla, arabaların ve servis kamyonlarının birbiri-ne karışmadan ve zorluk vermeden hareket edebilmesi temin edilmelidir. En basit tertip olarak: P a r k sahasından müşterinin geldiğini göz önüne alarak mağaza vitrin ve girişle-rini park sahasına doğru çevirmek ve servis sahası ile girişlerini yollarını arka t a r a f a koymaktır. Bu tertipte dükkânların arkasına da park sahası konulursa servis trafiğine zorluk çıkacağı gibi müşteriyi mağazanın ser-vis kapısından ve deposundan içeriye almak gibi hiç istenilmeyen bir durumla karşılaşı-lacaktır.
Bu takdirde müşteriyi bir geçitle ön ta-rafa geçirmek icap eder, bu suretle müşte-rinin vitrinlerle olan bağlantısı sağlanmış olur.
Sakin bir iç avlu ile kapalı çarşı şeklin-de bir tertibe gidildiğinşeklin-de dışta kalan park sahası ile alâkayı kesmemek icap eder, bu d u r u m d a park sahasına bakan cephelerde banka, berber, temizleyici, tamirci gibi ikinci derecede dükkânlara yer verilmelidir.
Kademeli bir sirkülasyon ile servisler
müşteri akımını kesmeden bir servis tüneli ile mağazalara ulaştırılabilir ve önde arka-da serbest bir p a r k sahası ve vitrinler kaza-nılabilirse de, tünel ve r a m p a masraflarını çarşının ehemmiyeti ile kıyaslamak icap eder. Arazinin çok kıymetli olduğu m ü h i m semtlerde bu yola başvurulabilir.
N e kadar park yeri lâzımdır? Z a m a n a ve yerine göre değişen bu konu çarşının etüdünde önemli bir yer işgal eder. Yakın zamana kadar çarşının finansmanını yapan bankalar toplam dükkân sahasının iki misli park sahası tertiplenmesini şart koşmuşlar-dı, bu nisbet son zamanlarda üç misline, hattâ dört misline kadar yükselmiştir. (A-merika'da)
D ü k k â n l a r ı n büyüklüğü semtin ehem-miyeti ve dükkânın cinsine bağlı ise de, de-rinlikleri vasatî olarak 30 ile 50 metre ara-sında değişir. Genişlik, mağazanın içindeki raf, banko ve geçitlerle alâkalıdır, en az bir sıra raf, b a n k o müşteri ve tezgâhtar sirkü-lâsyonu göz önüne alınırsa asgarî 4 metre genişlik almak icap eder ki b u n a göre m a -ğazanın genişliği 4, 8, 12,... m . olarak ter-tiplenebilir. Yükseklik, mağazanın u m u m î hacmi ile alâkalıdır, küçük dükkânlarda en az 3 m. yapmak münasip olur.
Çarşıları iki katlı yapmanın münasip olup olmadığı muhtelif vesilelerle m ü n a k a ş a edilmiş ve umumiyetle müspet karar alın-mıştır. İkinci katlar daha ziyade, bürolar, toplantı odaları, lokantalar gibi teşhir edi-lecek malı olmayan veya lüzum gösterme-yen müesseseler için elverişlidir. Çarşı plân-lanırken semtin ihtiyaçları göz önüne alın-dığında bu d u r u m incelenmelidir.
N . A R I K O G L U
