GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ
EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ
ORTAÖĞRETĠM SOSYAL ALANLAR EĞĠTĠMĠ ANABĠLĠM DALI
TARİH ÖĞRETMENLİĞİ ANABİLİM DALI
ORTAÖĞRETĠM 9. SINIF TARĠH DERS KĠTAPLARI ĠLE ĠLKÖĞRETĠM
6. SINIF SOSYAL BĠLGĠLER DERS KĠTAPLARINDA YER ALAN
TARĠH ÜNĠTELERĠNDEKĠ GÖRSEL MALZEME
SUNUMUNUN KARġILAġTIRILMASI
YÜKSEK LĠSANS TEZĠ
Ersin CİNKILIÇ
Danışman: Prof. Dr. Mustafa SAFRAN
Ankara Temmuz, 2010
iii ÖNSÖZ
Eğitim ülkelerin kalkınmasında ve geliĢmesinde etkili olan unsurlardan biridir. Bu sebeple okullarda okutulan ders kitaplarının iĢlevsel olması gereklidir. Dünyada eğitim alanında meydana gelen geliĢmeler ve değiĢimler ülkemizdeki ders kitaplarının yetersizliğini ortaya çıkarmıĢtır. Bu doğrultuda 2004 yılında ilköğretim taslak programı, 2007’de Ortaöğretim 9. Sınıf Tarih Dersi Programı hazırlanmıĢ ve bu doğrultuda hazırlanan ders kitapları 2005-2006 yılından kademeli olarak tüm ilköğretim ve ortaöğretim okullarında okutulmaya baĢlamıĢtır.
Bugünün ders kitapları, gerek öğretmen, gerekse öğrenciler için temel bir araçtır. Modern ders kitaplarında resimler kitapların önemli bir parçasıdır; bilgiyi aydınlatır, geniĢletir ve konuları daha canlı hale getirir. Bu çalıĢmanın ders kitaplarındaki görsel malzemelerin tespiti, kullanımı ve iliĢkilerini ortaya çıkarılması açısından faydalı olacağı inancındayım.
Bu araĢtırma; 6. Sınıf Sosyal Bilgiler ve 9. Sınıf tarih ders kitaplarında yer alan görsel malzemeleri tespit edip, karĢılaĢtırarak; Sosyal Bilgiler ders kitapları ve ortaöğretim ders kitaplarında kullanılan görsel malzemeler hakkında yeterli bilgi toplamak ve doğru yargılara varıp, bu bilgileri yine doğru yorumlamak amacıyla yapılmıĢtır.
Bu çalıĢmanın her aĢamasında bilgi ve deneyimi ile her zaman yanımda olan ve yardımlarını esirgemeyen danıĢmanım Sayın Hocam Prof. Dr. Mustafa SAFRAN’a teĢekkürü bir borç bilirim. BaĢından beri her aĢamada yardımlarını esirgemeyen Sayın Yrd. Doç. Dr. Ahmet Sait Candan’a ve Yrd. Doç. Dr. Bahri ATA’ya, Rauf DenktaĢ Lisesi idarecileri ve özellikle ders programında yardımcı olan Sayın Mürsel UÇARI’ya ve her an manevi destekleriyle yanımda olan eĢim ve çocuklarıma en içten teĢekkürlerimi sunarım.
iv ÖZET
ORTAÖĞRETĠM 9. SINIF TARĠH DERS KĠTAPLARI ĠLE ĠLKÖĞRETĠM 6. SINIF SOSYAL BĠLGĠLER DERS KĠTAPLARINDA YER ALAN TARĠH ÜNĠTELERĠNDEKĠ
GÖRSEL MALZEME SUNUMUNUN KARġILAġTIRILMASI
CĠNKILIÇ, Ersin
Yüksek Lisans Tezi, Tarih Öğretmenliği Bilim Dalı Tez DanıĢmanı: Prof. Dr. Mustafa SAFRAN
Temmuz- 2010, 89 sayfa
Ülkemizde son yıllarda eğitim öğretim yaklaĢımı bakımından önemli değiĢiklikler yaĢanmaktadır. 2005 yılında 6. sınıf Ġlköğretim Sosyal Bilgiler Programı, 2007 yılında da Ortaöğretim 9. sınıf Tarih programlarında değiĢikliğe gidilmiĢtir. Bu değiĢikliklerle birlikte yeni ders kitapları yazılmıĢtır.
Bu araĢtırma yeni öğretim programına göre hazırlanan 6. sınıf Sosyal Bilgiler ders kitabı ile 9. sınıf Lise Tarih ders kitaplarındaki ortak tarih ünitelerini tespit ederek; bu kitaplarda hangi görsel materyaller kullanılmıĢ, bu kitaplar görsel materyaller bakımından yeterli midir, görsel materyaller konulara uygun mu sorularına cevap bulmak amacıyla hazırlanmıĢtır. Yine iki ders kitabında yer alan görsel materyaller karĢılaĢtırılarak benzerlik ve farklılıklar ortaya konulacaktır.
AraĢtırma için gerekli verilerin toplanmasında doküman analizi yöntemi kullanılmıĢtır. AraĢtırma sürecinde çalıĢmanın amacına yönelik mevcut kaynaklar bulunmuĢ, her kaynak dikkatlice incelenmiĢ, gerekli bilgiler not alınmıĢ ve notlardan yola çıkarak değerlendirme iĢlemi yapılmıĢtır.
Ġlköğretim Sosyal Bilgiler 4-5-6 ve 7. sınıflar ders kitapları ile Lise tarih ders kitapları ve ilgili müfredat programları araĢtırmamızın evrenini oluĢturmaktadır. Ġlköğretim 6. Sınıf Sosyal Bilgiler ders kitabı ile Lise 9. Sınıf Tarih ders kitabı araĢtırmamızın örneklemini oluĢturmaktadır.
v
AraĢtırma sonucunda yeni anlayıĢla yazılan ders kitaplarınki görsel malzemenin daha özenle seçildiği görülmüĢtür. Her iki ders kitabında en çok temsili resim ve fotoğrafların kullanıldığı tespit edilmiĢtir. Ġlköğretim 6. Sınıf Sosyal Bilgiler ders kitabında kullanılan temsili resimlerin kitabı ilgi çekici hale getirdiği söylenebilir.
vi ABSTRACT
COMPARISON OF VISUAL PRESENTATION MATERIALS OF
HIGH SCOOL CLASS: 9 COURSEBOOKS AND PRIMARY SCHOOL SOCIAL STUDIES COURSEBOOK WITHIN HISTORICAL UNITS
CĠNKILIÇ, Ersin
Master Thesis, Department of History Education in Social Sciences Thesis Advisor: Prof. Dr. Mustafa SAFRAN
July - 2010, 89 pages
In the recent years there have been important changes in educational approaches. In 2005 the Social Studies program of 6 th classes was changed. In 2007 the history lesson program was changed.
This research is made to find answer to the following questions by finding the similar topics from 6 th class Social Studies Program and 9 th class History program. Which visual materials are used? Are the visual materials efficient? Are the visual materials appropriate to the topics in the book? The visual materials in these two books are examined and the similarities and differences are brought to light.
While collecting reguiered datums, document analysis method is used. During the research excisting resources are found, every source is examined carefully, necessary informations are noted. Evaluation is made inthe late of these notes.
Primary School 4-5, Secondary School 6-7 Social Studies lesson coursebooks and High School 9 th class history lesson coursebooks and their programs are the centre of our research.
As a result the visual materials in new boks which are written with the now approaches have been writen with more care. In both boks representative pictures and photographs are used. Secondary 6 th class Social Studies coursebook has become more charming by using the representative pictures.
vii
İÇİNDEKİLER
Sayfa
Jüri Onay Sayfası ……… ii
Önsöz ……….. iii
Özet ………. iv
Abstract ………... vi
Tablolar Listesi ………... x
ġekiller Listesi ………. xii
BÖLÜM I GĠRĠġ 1.1. Problem Durumu ……….. 1 1.2. AraĢtırmanın Amacı ………. 2 1.3. AraĢtırmanın Önemi ……… 3 1.4. AraĢtırmanın Sınırlılıkları ……… 4 1.5. Varsayımlar (Sayıtlılar) ……… 5 1.6. Tanımlar ………... 5 BÖLÜM II KAVRAMSAL ÇERÇEVE 2.1. Kavramsal Çerçeve ……….. 7
2.1.1. Sosyal Bilgilerin Tanımı ve Kapsamı ………... 7
2.1.2. Ġlköğretimde Sosyal Bilgiler Programı –Orta Öğretimde Tarih Programı ……….. 9
viii
2.1.4. Tarih Dersinin Genel Amaçları ………. 17
2.1.5. Tarihin Tanımı ……….. 18
2.1.7. Eğitimde Ders Kitapları ……… 20
2.1.7.1. Program ve Ders Kitabı ĠliĢkisi ……….. 20
2.1.7.2. Ders Kitaplarının Öğretimdeki Yeri ve Önemi ……….. 22
2.2. Sosyal Bilgiler ve Tarih Ders Kitaplarına Ġçerik Bağlamında Yöneltilen EleĢtiriler ………... 27
2.3. Tarih Öğretiminde Görsel Malzeme Kullanımı ve Önemi ………….. 29
2.4. Sosyal Bilgiler ve Tarih Öğretiminde Kullanılan Araç- Gereçler …... 33
2.5. Tarih Öğretiminde Fotoğraf ve Temsili Resimlerin Kullanımı ……... 36
BÖLÜM III YÖNTEM ……… 42 3.1. AraĢtırmanın Modeli ……… 42 3.2. Evren ve Örneklem ……….. 43 3.3. Verilerin Toplanması ………... 43 3.4. Verilerin Analizi ……….. 44 BÖLÜM IV BULGULAR ve YORUM ……….. 46
4.1. Alt Amaçlara Yönelik Bulgular ………... 46
4.1.1. Ġlköğretim 6. Sınıf (2005) Öğretim Programının Özelliklerine Yönelik Bulgular ve Yorumlar ………... 46
4.1.2. Ortaöğretim 9. Sınıf Tarih Öğretim Programının (2007) Özelliklerine Yönelik Bulgular ………... 49
ix
4.1.3. Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabında Yer Alan Ünitelere Yönelik
Bulgular ………... 51
4.1.4. Ortaöğretim 9. Sınıf Ders Kitabında Yer Alan Ünitelere Yönelik Bulgular ………... 54
4.1.5. Sosyal Bilgiler (6. Sınıf) Ders Kitabında ve Tarih (9. Sınıf) Ders Kitabında Yer Alan Benzer Ünite ve Konuların Tespitine Yönelik Bulgular ………... 57
4.1.6. Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabı Tarih Konuları Ġçerisinde Sunulan Görsel Malzemeler Hakkında Bulgular ve Yorumlar …………... 64
4.1.7. Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabı Tarih Konuları Ġçerisinde Sunulan Görsel Malzemelerin Toplamına ĠliĢkin Bulgular ve Yorumlar ... 67
4.2.1. Ortaöğretim 9. Sınıf Tarih Ders Kitabında Yer Alan Görsel Malzemeler Hakkında Bulgular ve Yorumlar ………. 69
4.2.2. 6.Sınıf Sosyal Bilgiler “Yeryüzünde YaĢam” Ünitesinde Yer Alan Görsel Malzeme Ġle 9. Sınıf Tarih “Uygarlığın DoğuĢu ve Ġlk Uygarlıklar” Ünitesinde Yer Alan Görsel Malzemenin Sunumuna Yönelik Bulgular ………. 73
4.2.3. 6.Sınıf Sosyal Bilgiler “Ġpek Yolu’nda Türkler” Ünitesinde Yer Alan Görsel Malzeme Ġle 9. Sınıf Tarih “Ġlk Türk Devletleri”, “Ġslam Tarihi ve Uygarlığı” ve “Türk-Ġslam Devletleri” Ünitelerinde Yer Alan Görsel Malzemenin Sunumuna Yönelik Bulgular ……….. 74
BÖLÜM V SONUÇLAR ve ÖNERĠLER ……….. 79 5.1. Sonuçlar ………... 79 5.2. Öneriler ……… 81 KAYNAKÇA ……….. 84 EKLER ……… 89
x
TABLOLAR LİSTESİ
Sayfa
Tablo 2.1: Sosyal Bilgiler ve Tarih derslerinde kullanılan araç ve
gereçler ……… 34
Tablo 4.1: Sosyal Bilgiler Öğretim Programı 6. Sınıf Öğrenme Alanları, Üniteleri, Kazanım Sayıları ve Süreleri (MEB, 2006:10) ………... 48
Tablo 4.2. Tarih Dersi (9. Sınıf) Öğretim Programı Üniteleri, Kazanım
Sayıları, Süreleri ve Oranları ……….. 51
Tablo 4.3: Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabında ve Tarih 9. Sınıf Ders Kitabında Yer Alan Benzer Ünite ve Konular ……… 58
Tablo 4.4: Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabında ve Tarih 9. Sınıf Ders Kitabında Yer Alan Ünite ve Konuların KarĢılaĢtırılması-I ………... 59
Tablo 4.5: Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabında ve Tarih 9. Sınıf Ders Kitabında Yer Alan Ünite ve Konuların KarĢılaĢtırılması-II ……….. 62
Tablo 4.6: 6. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabında Yer Alan
“Yeryüzünde YaĢam” Ünitesinde Ġçinde Yer Alan Tarih Konularıyla
Ġlgili Sunulan Görsel Malzemelerin Türlerine Göre Sınıflandırılması …... 64
Tablo 4.7: 6. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabında Yer Alan “Ġpek Yolunda Türkler” Ünitesinde Sunulan Görsel Malzemelerin Türlerine
Göre Sınıflandırılması ………. 65
Tablo 4.8: 6. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabında Yer Alan
“Demokrasinin Serüveni” Ünitesinde Sunulan Görsel Malzemelerin
Türlerine Göre Sınıflandırılması ………. 66
Tablo 4.9: 6. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabı Tarih Ünitelerinde Yer
Alan Görsel Malzemelerin Türlerine Göre Genel Dağılımı ………... 67
Tablo 4.10: 1998 Programına Göre Yazılan Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Ders Kitabındaki Görsel Materyallerin Sınıflandırılması ………... 68
xi
Tablo 4.11: 9.Sınıf Tarih Ders kitabında Yer Alan “Uygarlığın DoğuĢu ve Ġlk Uygarlıklar” Ünitesinde Kullanılan Görsel Malzemelerin Türlerine
Göre Genel Dağılımı ………... 69
Tablo 4.12: 9.Sınıf Tarih Ders kitabında Yer Alan “Ġlk Türk Devletleri” Ünitesinde Kullanılan Görsel Malzemelerin Türlerine Göre Genel
Dağılımı ……… 70
Tablo 4.13: 9.sınıf Tarih Ders kitabında Yer Alan “Ġslam Tarihi ve Uygarlığı” Ünitesinde Kullanılan Görsel Malzemelerin Türlerine Göre
Genel Dağılımı ……… 70
Tablo 4.14: 9.sınıf Tarih Ders kitabında Yer Alan “Türk Ġslam
Devletleri” Ünitesinde Kullanılan Görsel Malzemelerin Türlerine Göre
Genel Dağılımı ……… 71
Tablo 4.15: 9.sınıf Tarih Ders kitabında Yer Alan “Türkiye Tarihi” Ünitesinde Kullanılan Görsel Malzemelerin Türlerine Göre Genel
Dağılımı ……….. 72
Tablo 4.16: 9. Sınıf Tarih Ders Kitabında Yer Alan ve Sosyal Bilgiler 6. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabının Tarih Konulu Üniteleriyle ĠliĢkili
Görsel Malzemenin Toplamına Yönelik Bulgular ve Yorumlar …………. 72
Tablo 4.17: 6.Sınıf Sosyal Bilgiler “Yeryüzünde YaĢam” Ünitesinde Yer Alan Görsel Malzeme Ġle 9. Sınıf Tarih “Uygarlığın DoğuĢu ve Ġlk Uygarlıklar” Ünitesinde Yer Alan Görsel Malzemenin Türlerine Göre
KarĢılaĢtırılması ……….. 73
Tablo 4.18: Sınıf Sosyal Bilgiler “Ġpek Yolu’nda Türkler” Ünitesinde Yer Alan Görsel Malzeme Ġle 9. Sınıf Tarih “Ġlk Türk Devletleri”, “Ġslam Tarihi ve Uygarlığı” ve “Türk-Ġslam Devletleri” Ünitelerinde Yer Alan
Görsel Malzemenin Türlerine Göre KarĢılaĢtırılması ………. 74
Tablo 4.19: 9. Sınıf Tarih Ders Kitabında Yer Alan Görsel Materyaller ile 6. Sınıf Sosyal Bilgiler Ders Kitabında Kullanılan Görsel
xii
ŞEKİLLER LİSTESİ
Sayfa Şekil 2.1: Bilginin Hatırlanma Yüzdeleri ………... 30
1. GĠRĠġ
Bu bölümde, araĢtırmanın problem durumu, amacı ve alt amaçları, önemi, sayıltıları, sınırlılıkları ve ilgili terimlerin tanımları üzerinde durulmuĢtur.
1.1. Problem Durumu
Öğrencilerin değiĢimlere uyabilecek ve bu değiĢimlere katkıda bulunabilecek düzeyde yetiĢtirilmeleri, tüm ülkelerin eğitim sorumluluklarının en baĢında gelmektedir. Bu amaçla öğrenmeyi kolaylaĢtırmak, tarihi olayları somutlaĢtırmak gerekmektedir. Ġyi hazırlanmıĢ ilköğretim “Sosyal Bilgiler” ve tarih ders kitapları bu derslerin amaçlarına ulaĢmayı kolaylaĢtıracaktır.
Geleneksel tarih eğitimi sisteminde öğrenci için ilköğretim aracı ders kitabıdır. Sosyal Bilgiler ve Tarih dersinin öğretiminde kullanılan öğretim materyalleri ders kitabı ile sınırlı kalmamalıdır. Ders ile ilgili birinci elden kaynakların ( fotoğraf, karikatür, resim, telgraflar, gravür, belgeler, haritalar vb.) öğrenciler tarafından kullanılması gerekmektedir.
Tarih ünitelerinde iĢlediğimiz döneme ait resim ve fotoğraflar o dönem hakkında sözlerle anlatılması güç olan pek çok mesajı kolaylıkla verebilir. Bu yüzden bir tarihçi veya tarih öğretmeni derste konuyla ilgili resim ve fotoğrafları aĢırıya kaçmamak kaydıyla yeterince kullanabilmelidir ( Köstüklü, 1999: 114).
Sosyal Bilgiler dersi de ilköğretimin amaçlarını gerçekleĢtirebilmek için okutulan derslerden biridir. Ġlköğretim dördüncü sınıftan itibaren “Sosyal Bilgiler” adıyla okutulan bu dersin amaçlarını gerçekleĢtirebilmek için pek çok değiĢken vardır. Bu değiĢkenler içerisinde de ders kitapları bulunmaktadır. 2004 yılında yeni anlayıĢla hazırlanan sosyal bilgiler ve 2007 de hazırlanan ortaöğretim 9. sınıf tarih ders programları doğrultusunda hazırlanan bu kitaplar görsel materyaller bakımından yeterli midir?
Mevcut ders kitapları çağdaĢ standartların çok gerisindedir. Tasarımları yaratıcılıktan son derece uzak, görsel unsurları yetersizdir. Ayrıca, ders kitapları üslup, eğitim felsefesine uygun olarak “telkin” edicidir. Bu üslup, bireylerde problem çözme, eleĢtirel düĢünme gibi temel becerilerin geliĢimine imkân vermez. Aksine, bireyleri zihinsel tembelliğe iter. Böyle bir eğitim durumunda, XXI. Yüzyılın küreselleĢen dünyasının giriĢimci ve rekabetçi bireylerini yetiĢtirmek çok zor, hatta imkânsız görünmektedir. (Öztürk, 2005: 55)
Tarih öğretiminde kullanılabilecek pek çok öğretim yöntemi ve öğretim materyali mevcut iken bu dersleri sadece düz anlatımla iĢlemek öğrencileri büyük bir kaynaktan ve bu kaynağı yorumlayabilme becerisinden mahrum bırakmak anlamına gelmektedir ( Akbaba, 2009, s.85). Öğrenciler, yaĢadıkları dönemden çok uzak zaman dilimleriyle ilgili konular hakkında, genelde sözlü anlatıma dayalı olarak, soyut bir biçimde bilgilendirilmektedirler. Bu durum tarih öğretiminde karĢılaĢılan en önemli problemlerden biridir (Demircioğlu, 2005, s. 118).
Yukarıda yapılan açıklamalar doğrultusunda araĢtırmamızın problemi; öğrenci ve öğretmenlerin sınıfta en önemli ders araçlarından olan “Ġlköğretim Sosyal Bilgiler ders kitapları ve Lise Tarih ders kitaplarında kullanılan görsel malzemenin pedagojik açıdan yetersiz olduğu, lise kitaplarında kullanılan görsel malzemenin ilköğretim sosyal bilgiler kitaplarında kullanılan görsel malzemeyi desteklemekte midir?” olarak belirlenmiĢtir.
1.2. AraĢtırmanın Amacı
Bu çalıĢmanın amacı ilköğretim okulları 6. sınıflarda 2005‟ ten itibaren uygulanan Sosyal Bilgiler 6. Sınıf ders kitapları ile 2007‟den itibaren orta öğretimde uygulanan 9. Sınıf Tarih ders kitaplarında yer alan görsel malzemenin tespiti, konulara uygunluğu, görsel malzemenin birbirini destekleyip desteklemediğini ortaya çıkarmaktır.
1. Ġlköğretim 6. Sınıf Sosyal Bilgiler (2004) öğretim programının genel özellikleri nelerdir?
2. Ortaöğretim 9. Sınıf Tarih dersi (2007) öğretim programının genel özellikleri nelerdir?
3. Ġlköğretim 6. Sınıf Sosyal Bilgiler (2004) ders kitabında hangi görsel materyaller kullanılmıĢtır?
4. Ortaöğretim 9. Sınıf Tarih dersi (2007) kitaplarında hangi görsel materyaller kullanılmıĢtır?
5. Ġlköğretim 6. Sınıf Sosyal Bilgiler ders kitapları ile Ortaöğretim 9. Sınıf Tarih ders kitapları üniteleri ve konuları arasında benzerlik ve farklılıklar nelerdir? 6. Lise 9.sınıf tarih ders kitabında kullanılan görsel malzeme ile ilköğretim ders kitaplarında kullanılan görsel malzeme arasında bir fark var mıdır?
7. Lise 9. sınıf tarih ders kitapları ve ilköğretim ders kitaplarındaki görsel malzemeler pedagojik açıdan birbirini destekliyor mu?
8. Yeni tarih anlayıĢına göre yazılan tarih ders kitapları görsel materyaller bakımından öğretmen merkezli anlayıĢı destekliyor mu?
1.3. AraĢtırmanın Önemi
Tarih ders kitapları tarih öğretimi sürecinin en önemli unsurlarından biridir. Tarih kitaplarına yapılan en önemli eleĢtiri “ezberci” bir yaklaĢımla hazırlanmıĢ olmalarıdır. Hâlbuki hangi düzeyde olursa olsun çağdaĢ tarih öğretiminin evrensel ilkeleri olan; olguların bilinmesi, yorum ve mukayese yeteneğini geliĢtirme, demokrasi isteği, hoĢgörü, anlayıĢ ve insanlık sevgisi kazandırmayı amaçlaması gereken ders kitapları, bu ilkeler aykırı amaç, anlatım, olay ve resimler içermektedir.
Tarih eğitimi ve öğretimi alanındaki geliĢmeler bütün dünyada hız kazanmıĢtır. Ülkemizde de bu geliĢmelere paralel yeni müfredat programları hazırlanmıĢtır. Öğrenmede hiç Ģüphesiz ki görsel malzemenin önemi çok büyüktür. Pek çok öğretim yöntemine iliĢkin kitap, öğretmenleri, sınıf içinde aktif bir biçimde görsel malzemeyi kullanmaya teĢvik etmekte ve yöneltmektedir.
Tarih derslerinde çocuklardan içinde bulundukları dünyadan çok uzak olan tarihi olayları ve konuları kavramalarını istemekteyiz. Bu durum, dersin, öğrencilerin hafızalarında yer etmelerini güçleĢtirmektedir. Bu problemi tarih ders kitaplarında görsel materyallerin ( fotoğraf, resim, harita, temsili resimler, karikatür, belge, gazete, gravür, vb.) kullanılmasıyla çözebiliriz. Zira soyut bir alan olan tarihi öğrencinin zihninde somutlaĢtırabilmenin yolu onlara tarihle ilgili konu ve kavramları en kısa yoldan somutlaĢtırabilecekleri yardımcı materyalleri yani farklı biçimlerdeki görselleri sunmakla mümkündür.
Yapılandırmacı yaklaĢım anlayıĢı da bireyin yeni bilgileri farlı materyallerle kendisinin inĢa etmesini öngörmektedir. Ülkemizdeki son eğitim reformu kapsamında ilk ve orta öğretim kurumlarındaki müfredat değiĢikliği ve öğretim anlayıĢındaki yeni yapılanma Tarih ve Sosyal Bilgiler derslerinin de yeni anlayıĢla, yeni öğretim yöntemleri ve materyalleriyle düzenlenmesini gerekli kılmaktadır (Akbaba, 2009: 6).
Ders kitabı yazımında yazarlar tarafından yeni yazım teknikleri kullanılmalıdır. Kitap yazarı, temel anlatısını kısa tutarak, birinci elden ve ikinci elden kaynakları kitaba eklemeli, öğrencilerin bunları okuyarak, farklı yorumlara ulaşmalarını sağlamalıdır. Bazen istatistikî bir verinin, bir grafiğin, bir tablonun, bir resmin onlarca sayfadan daha önemli olduğu unutulmamalıdır (Ata, 2006:126).
Bu araĢtırma yeni programa göre yazılmıĢ Sosyal Bilgiler 6.sınıf ve Tarih 9. sınıf tarih ders kitaplarındaki görsel malzemenin sunumunu karĢılaĢtırarak, farklılıkları benzerlikleri ve eksiklikleri ortaya koymaya çalıĢacaktır. Tarih ders kitaplarının içerisinde bulunan görsel malzemeye iliĢkin çalıĢmalar henüz çok yeni ve çok azdır. Bu çalıĢma bu alandaki açığı kapatmaya yöneliktir.
1.4. AraĢtırmanın Sınırlılıkları
Bu çalıĢma 2008-2009 Eğitim-Öğretim yılında Talim ve Terbiye Kurulu tarafından onaylanmıĢ Lise 9. Sınıf Tarih ders kitapları ile Ġlköğretim Sosyal Bilgiler 6. sınıf ders kitapları tarih üniteleri ile sınırlıdır.
1.5. Varsayımlar
1. Literatür tarama suretiyle elde edilen bilgilerin doğru kabul edildiği varsayılmıĢtır.
1. Ġlköğretim Sosyal Bilgiler ders kitapları ile Lise Tarih ders kitapları hem müfredat hem de görsel malzeme açısından bir bütünlük sağlamamaktadır.
2. Ġlköğretim ve Ortaöğretimde ders kitapları görsel açıdan yetersiz ve birbirini destekleyen eğitim anlayıĢından yoksundur.
3. Ġlköğretim Sosyal Bilgiler ders kitapları ile Lise Tarih ders kitaplarında görsel malzeme öğrencilere pasif olarak sunulmaktadır.
4. Ders kitapları özellikle de tarih ders kitapları görsel açıdan yetersiz ve öğrenci ilgisini çekmekten yoksundur.
5. Ders kitaplarındaki görsel unsurlar metinle uyumlu olacak biçimde verilmemektedir.
1.6. Tanımlar
Eğitim Programı: Öğrenene, okulda ve okul dıĢında planlanmıĢ etkinlikler yoluyla sağlanan öğrenme yaĢantıları düzeneğidir.
Ders Kitabı: Ö retim programlarına uygun olarak hazırlanmıĢ, ders konularına ait
bilgileri ö rencilerin kendi kendilerine okuyarak, sıralı ve do ru biçimde ö renmelerine
yardımcı olan basılı ve yazılı öğrenme-öğretme materyalidir.
Görsel semboller: Öğretme-öğrenme yaĢantısında göze hitap eden araçlardır. Bunlar; resim-fotoğraf, küre, harita, grafik, çizim, Ģekillerdir. (ġimĢek,2003:146)
Görsel malzeme: Ders kitaplarında kuramsal bilgileri destekleyici nitelikte yer alan her türlü görsel materyaller (Fotoğraf, tablo, minyatür, resim, harita, grafik, karikatür, Ģema, vb).
Öğretim Materyali: Öğrencilerde bilgi, beceri, tutum ve değerleri geliĢtirmede kullanılan tüm araç, gereç ve kaynaklardır.
Öğretim Programı: Okul ya da okul dıĢında bireye kazandırılması planlanan, bir dersin öğretimiyle ilgili tüm etkinlikleri kapsayan yaĢantılar düzeneğidir.
Kanıtı Tanıma ve Kullanma: Kanıt, bir Ģeyin doğruluğu ve gerçekliği konusunda kullanılan her türlü belgedir. Birincil kaynak, olayın geçtiği döneme ait kaynaklardır. Ġkincil kaynaklar ise; bu kaynaklara dayanılarak hazırlanmıĢ telif eserlerdir. Birincil kaynaklar yazılı, görsel ve iĢitsel dokümanlardan ve nesnelerden oluĢmaktadır. Gazeteler, mektuplar, kimlikler, günlükler, nüfus verileri, haritalar, mimari çizimler, fotoğraflar, aile fotoğrafları, filmler, videolar, sözlü tarih kayıtları, görüĢme kayıtları, müzik kayıtları, buluntular, aletler, silahlar, atadan kalma aletler, malzemeler, giysiler, icatlar, mezar taĢları birincil kaynaklardır.
Kazanım: Öğrenme süreci içerisinde, planlanmıĢ ve düzenlenmiĢ yaĢantılar sayesinde öğrencide görülmesi beklenen bilgi, beceri ve tutumlardır.
Sosyal Bilimler: Ġnsanoğlunun sosyal iliĢkilerini konu edinen bilgi kategorisidir (VarıĢ, 1988:193).
Sosyal Bilgiler: Ġlköğretim okullarında iyi ve sorumlu vatandaĢ yetiĢtirmek amacıyla, sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiĢ bilgilere dayalı olarak, örgencilere toplumsal yasamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalıĢma alanıdır (Erden, Tarihsiz: 8). Sosyal Bilgiler, toplumsal gerçekle kanıtlamaya dayalı bağ kurma süreci ve bunun sonunda elde edilen dirik bilgilerdir (Sönmez,1999: 17).
Program geliĢtirme: Uygulamalı bir süreç olan program geliĢtirme, eğitim süreci ile ilgili olan bütün koĢulların, canlı ve cansız unsurların, sürekli biçimde geliĢtirilmesidir.
Simülasyon: Öğrenmeyi desteklemek üzere, gerçeğe uygun olarak geliĢtirilen modele dayalı bir öğretim yaklaĢımıdır (VarıĢ, 1988, s.223).
BÖLÜM II
KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Bu bölümde sosyal bilgiler, tarih, sosyal bilimler ve ders kitapları, orta öğretim tarih ve ilköğretim sosyal bilgilere ait yeni müfredat programlarıyla ilgili açıklamalara yer verilmiĢtir.
2.1. Kavramsal Çerçeve
2.1.1. Sosyal Bilgilerin Tanımı ve Kapsamı
Sosyal Bilgiler konu alanı ilk ve orta öğretim okullarında sosyal davranıĢ bilgilerine ağırlık veren bir ders veya eğitim programıdır. Demokratik düzende vatandaĢlık eğitimi programının bir bölümü olarak insan iliĢkileri konusunu vurgulamaktadır.
Sosyal Bilgiler, “İlköğretim okullarında iyi ve sorumlu vatandaş yetiştirmek
amacıyla, Sosyal bilimler disiplinlerinden seçilmiş bilgilere dayalı olarak, öğrencilere toplumsal yaşamla ilgili temel bilgi, beceri, tutum ve değerlerin kazandırıldığı bir çalışma alanı” (Erden, tarihsiz: 8) olarak açıklanmıĢtır.
Sosyal Bilgilerin bir diğer tanımı da Ģu Ģekilde yapılmaktadır:
Hayat Bilgisi-Sosyal Bilgiler vatandaşlık eğitimi programı Türk demokratik toplumundaki sorumluluk sahibi vatandaşların görevlerine uygun amaçlar üreten içeriğini tarih, coğrafya ve vatandaşlık bilgisi konularını kaynaştırarak oluşturan ve ömür boyu vatandaşlık becerilerinin uygulanmasını öngören bir eğitim planıdır (Bart ve Demirtaş, 1996: 1.8).
Dünyada sosyal bilgiler alanında önemli çalıĢmalar yapan Sosyal Bilgiler Ulusal Konseyine(NCSS) göre sosyal bilgiler; vatandaĢlık yeterlilikleri kazandırmak için sanat, edebiyat ve sosyal bilimlerin interdisipliner bir yaklaĢımla birleĢtirilmesinden oluĢan bir çalıĢma alanıdır. Kapsam olarak sosyal bilgiler; antropoloji, arkeoloji, ekonomi,
coğrafya, tarih, hukuk, felsefe, siyasal bilimler, psikoloji, din, sosyoloji ve sanat, edebiyat, matematik ve doğa bilimlerinden ilgili içeriklerden yararlanılarak oluĢturulan eĢ güdümlü, sistematik bir çalıĢma alanı sağlar. Doğanay (2004: 23)‟a göre ise sosyal bilgiler: “Sosyal ve insanla ilgili diğer bilimlerin içerik ve yöntemlerinden
yararlanılarak, insanın fiziksel ve sosyal çevresi ile etkileşimini zaman boyutu içinde disiplinler arası bir yaklaşımla ele alan ve küreselleşen bir dünyada yaşamla ilgili temel demokratik değerlerle donatılmış, düşünen ve becerili demokratik vatandaşlar yetiştirmeyi amaçlayan bir çalışma alanı” olarak tanımlanmıĢtır.
Sosyal Bilgiler sadece tarih, coğrafya ve vatandaĢlık bilgilerinin birleĢtirilmesi değildir. Bunun nedeni, sosyal bilgilerin disiplinler arası ve çok disiplinli bir çalıĢma alanı olarak gösterilmesidir. Sosyal Bilgiler dersinde çocuklar çevrelerini, insanlarını, insanların birbirleriyle olan iliĢkilerini, bu iliĢkilerin dünü ve bugününü görerek normal geliĢim içinde yaĢamasını öğrenirler. Yine bu dersle öğrenciler, inançların birbirleriyle iliĢkilerini öğrenmekle yetinmez, bununla birlikte sosyal kurumlarla ve çevreyle olan iliĢkileri de edinirler. Bunun yanında insanların hayatlarını sürdürmeleri için gerekli olan yiyecek, giyecek, korunma gibi etkinliklerle ilgili bilgi, beceri ve duyguları kazanırlar. Böylece çocuklar yaĢamlarını sürdürebilmek için doğanın ve toplumun bazı ilkelerine uyum sağlarlar (Sönmez, 1998: 11).
Sosyal bilgiler, 1998 yılına kadar tarih, coğrafya ve vatandaĢlık bilgisi derslerinin arka arkaya birer ünite olarak toplanması Ģeklinde algılanmıĢtır. 2005 Ġlköğretim sosyal bilgiler programında sosyal bilgilerin tanımı Ģöyledir:
"Sosyal Bilgiler, bireyin toplumsal varoluşunu gerçekleştirebilmesine yardımcı olması amacıyla, Tarih, Coğrafya, Ekonomi, Sosyoloji, Antropoloji, Psikoloji, Felsefe, Siyaset Bilimi ve Hukuk gibi sosyal bilimlerin ve yurttaşlık bilgisi konularının, öğrenme alanlarını yansıtan bir ünite ya da tema altında birleştirilmesini içeren, insanın sosyal ve fiziki çevre ile etkileşiminin geçmiş, bugün ve gelecek bağlamında incelendiği toplu öğretim anlayışından hareketle oluşturulmuş bir ilköğretim dersidir (MEB, 2004: 455).
Tanımdan da anlaĢıldığı gibi, 2005 ilköğretim sosyal bilgiler programı; sosyal bilgiler tanımını, tarih, coğrafya ve vatandaĢlık bilgisinin yanın da diğer disiplinleri de kuĢatacak Ģekilde geniĢletmiĢtir. uzman bilim insanlarının yaklaĢımları incelendiğinde sosyal bilgileri hangi disiplinlerin oluĢturduğu ile ilgili bir sorun da hemen göze
batmaktadır. Çekirdek disiplinlerin Antropoloji, Tarih, Psikoloji, Ekonomi, Siyaset Bilimi, Sosyoloji, Coğrafya olduğu vurgulanmaktadır (Demircioğlu, 2006: 51).
Görülüyor ki Sosyal Bilgiler eğitiminin en önemli amacı, Türk öğrencilerini iyi bir vatandaĢ olarak yetiĢtirme ve onları ülkenin geleceğine ait kararlara katılmaya duyarlı insanlar haline getirmektir.
2.1.2. Ġlköğretimde Sosyal Bilgiler Programı –Orta Öğretimde Tarih Programı
Tarihte sosyal bilgiler eğitiminin ne zaman ve nerede baĢladığı kesin olarak bilinmemektedir. Ancak “insanoğlunun var olduğu andan itibaren sosyal bilgiler eğitimi baĢlamıĢtır” denilebilir. Çünkü doğal ve sosyal bir ortam içinde yaĢayan insanın yemek, içmek, giyinmek, barınmak, korunmak gibi bazı ihtiyaçlarını karĢılayabilmek için birtakım bilgi ve becerilere gereksinimi vardır. Bu bilgi ve becerilerde sosyal bilgiler aracılığıyla edinilir.
Amerika BirleĢik Devletleri‟nde 1892 yılında toplanan Ulusal Eğitim Konseyi milli bir toplum oluĢturabilmek için tarih, coğrafya, vatandaĢlık bilgisi derslerinin içeriklerinden toplumun istek ve ihtiyaçlarına göre içerik seçilmiĢ ve sosyal bilgiler dersi oluĢturulmuĢtur. Bu yaklaĢım 1960‟lı yıllara kadar devam etmiĢ, bu yıllardan sonra sosyal hayatta, dünya siyasetinde, teknoloji ve ekonomide oluĢan değiĢimler, eğitimde kabul edilen yeni yaklaĢımlar, sosyal bilgiler dersini yeniden yapılandırma ihtiyacını ortaya çıkarmıĢtır (Erden, tarihsiz: 13).
Türk eğitim tarihinde sosyal bilgiler kavramına, Ġslamiyet‟ten önce toplumsal yaĢamla ilgili kurallara, gelenek ve inanç sistemi içinde yer verilmiĢ, Ġslamiyet‟ten sonra ise kiĢiler Ġslam dininin esaslarına göre yetiĢtirilmeye çalıĢılmıĢtır. Aynı dönemde medreselerde tarih, coğrafya, kelam (Ġslam felsefesi), fıkıh (Ġslam Hukuku), hadis gibi dersler de diğerlerinin yanında okutulmuĢtur. Bu durum, fen bilgisi derslerinin dıĢındaki derslerde, Cumhuriyet dönemine kadar devam etmiĢtir (Akyüz, 1997: 127-243).
Cumhuriyet döneminde ilkokullarla ilgili olarak 1926, 1930, 1932, 1936, 1948, 1962, 1968, 1989 ve 1993 yıllarına ait programlarda düzenlemeye gidilmiĢtir (Sönmez,
1997: 8). 1940 ve 1950‟li yılarda Sosyal Bilgiler programları büyük ölçüde tarih ve coğrafya ağırlıklıdır. Dünyada ve ABD‟de sosyal bilgiler alanıyla ilgili geliĢmeler, tüm dünya ülkelerini olduğu gibi Türkiye‟yi de etkilemiĢtir. 1962 program taslağıyla ayrı ayrı yer alan tarih, coğrafya ve yurttaĢlık bilgisi dersleri “Toplum ve Ülke İncelemeleri” adlı bir ders adı altında birleĢtirilmiĢtir. Bu dersin amaçları 1, 2, 3. sınıflarda okutulan Hayat Bilgisi programının amaçlarıyla birlikte verilmiĢtir ( Çelenk, 2000: 89). 1968 programında derslerin iĢleniĢi yeniden gözden geçirilmiĢ “Yeni Sosyal Bilgiler” hareketinden etkilenerek Tarih, Coğrafya ve YurttaĢlık Bilgisi derslerinin konuları birbirine yakınlaĢtırılmıĢ ve üniteler meydana getirilmiĢtir. Ancak ülkemizde eğitim materyallerinin yetersizliği ve öğretmenlerin yeterli bilgiye sahip olmamaları, geleneksel yaklaĢımın devam etmesine engel olamamıĢtır (Erden, tarihsiz: 6-7). Türkiye‟de 1968 eğitim programından buyana okutulan sosyal bilgiler dersi bir dönem 6. ve 7. sınıflarda “Milli Tarih” ve “Milli Coğrafya” adıyla okutulmuĢ olup 1997‟den itibaren tekrar “Sosyal Bilgiler” adıyla okutulmaya devam edilmiĢtir. Sosyal bilgiler dersinin öğretim programı 1998‟de hazırlanıp okullara gönderilmiĢtir. 1968 Sosyal Bilgiler dersi öğretim programı ile 1998 Sosyal Bilgiler öğretim programı karĢılaĢtırıldığında her iki programın genel amaçlarının benzer olduğu görülmektedir. 1998 programı, 1968 programına 6 ve 7. sınıf ders programlarının eklenmesiyle oluĢturulduğu söylenebilir.
Eğitim sisteminin ve üniversite giriĢ sınavlarının doğal bir sonucu olarak müfredat programı ve ders kitaplarının genellikle sadece kronolojik tarihsel bilgi vermeye yönelik olduğu görülmektedir. Tarih öğretiminin Ģüpheci ve eleĢtirel düĢünme yeteneklerinin geliĢtirilmesi, tarihsel kanıtların sorgulanması, analizi, sentezi ve yorumlanması gibi tarih disiplinine özgü yöntemlerinin öğretilmesi yoluyla öğrencilere çeĢitli yetenek ve becerilerin kazandırmaya yönelik olmaması da mevcut programın bir baĢka eksikliğidir.
Sosyal Bilgiler Programı Barr, Barth ve Shermis‟in (1977) ortaya koyduğu üç geleneği de önemsemektedir. Bilindiği gibi bunlar:
1.VatandaĢlık aktarımı olarak sosyal bilgiler, 2.Sosyal Bilimler olarak sosyal bilgiler, 3.Yansıtıcı düĢünme olarak sosyal bilgilerdir.
Sosyal Bilgiler dersi, demokratik değerleri benimsemiĢ vatandaĢlar olarak öğrencilerin içinde yaĢadığı topluma uyum sağlamalarını ve öğrencilere bu bilgi birikimini yaĢama geçirilebilecek donanımlar kazandırmayı amaçlamaktadır (MEB,2005:46).
Öğretim programlarının, öğrencilerin bilgiye ulaĢma yollarını öğrenmelerine, sorun çözme ve karar verme becerilerini geliĢtirmelerine imkân sağlayacak Ģekilde yeniden düzenlenmesine ihtiyaç olduğu dile getirilmektedir.
2004 yılında hazırlanan Sosyal Bilgiler Yeni Programı dünyada eğitim alanında benimsenen yeni yaklaĢımlar örnek alınarak hazırlanılmıĢtır. Yeni programla Türkiye‟deki Sosyal Bilgiler Öğretim Programının ana amacı, Milli Eğitimin Genel Amaçları çerçevesinde bireyin kendisini, yaĢadığı toplumu ve dünyayı kendi istek ve becerileriyle anlamasına ve katkıda bulunmasına fırsat ve ortam sağlamak olarak belirtilmiĢtir (Safran, 2005: 32).
2004 Sosyal Bilgiler Programı, tümüyle “davranıĢçı” bir nitelik sergileyen 1998 programının aksine, “yapılandırmacı” (constructivist) bir eğitim anlayıĢıyla ele alınmıĢ, yeni programda içerik, sosyal hayatın tüm yönlerini kapsadığı varsayılan sekiz kategoriye ayrılmıĢtır. Bu kategorilerden her birine “öğrenme alanı” adı verilmiĢtir. Bu öğrenme alanlarının içeriğini somutlaĢtıran, „kazanım‟lar ise, öğrenme süreci içinde, planlanmıĢ ve düzenlenmiĢ yaĢantılar yoluyla öğrencinin kazanması beklenen bilgi, beceri, tutum ve değerleri içermiĢtir. Kazanımların yapısı, yapılandırmacı eğitim anlayıĢının esasını yansıtmıĢ, her bir kazanımın “beceri, bilgi ve değer” içermesine çalıĢılmıĢtır. DavranıĢçı yaklaĢımda, bilgi-beceri-değer ayrı kategoriler halinde ele alınmakta iken, yapısalcı yaklaĢım, bunların her birinin anlamlı bir bütün içine yerleĢtirmeyi temel almıĢtır (Safran, 2005: 32). Kazanımlara, önerilen etkinlikler ve dikkat edilmesi gereken açıklamalar yoluyla ulaĢılması amaçlanmıĢtır.
Sosyal Bilgiler Programı, gelecek göz önüne getirilerek, içinde yaĢanılan zaman ve mekân için etkin vatandaĢlar yetiĢtirmek üzere hazırlanmalıdır. Tarih konularının miktarı, hem çocuk psikolojisine uygun Ģekilde, hem de içinde yaĢanılan zamanın ve mekânın gerektirdiği ölçüde olmalıdır. Yeni ilköğretim sosyal bilgiler programı ve ders kitaplarında tarih ve coğrafya konularının iliĢkilendirdiği ünitelerin sayısında bir artma
vardır. Gelecekte daha iyi disiplinlerarası sosyal bilgiler ünitelerinin yazılabilmesi için bir zemin hazırlanmıĢtır (Ata,2007: 7).
Ġlköğretim 4. ve 5. sınıflar yeni sosyal bilgiler programları 2004 yılında pilot olarak uygulanmıĢ, 2005‟de ülke çapında uygulamaya geçilmiĢtir. Yeni 6. sınıflar sosyal bilgiler programı uygulanmaya konmadan önce 9 ilde pilot olarak uygulanmıĢtır.
Ülkemizde 2007 yılında Orta Öğretim 9. Sınıf Tarih dersi programı hazırlanmıĢ ve okullarda okutulmaya baĢlanmıĢtır.
2007 9. Sınıf tarih programında, bilginin taĢıdığı değeri ve öğrencilerin var olan deneyimleri dikkate alınarak onların yaĢama etkin katılımını, doğru karar vermesini, sorun çözmesini destekleyici ve geliĢtirici bir yaklaĢım izlenmiĢtir. Bu yaklaĢımla öğrenci merkezli, bilgi ve beceriyi dengeleyen, öğrencinin kendi yaĢantılarını ve bireysel farklılıklarını dikkate alarak çevreyle etkileĢimine imkân sağlayan yeni bir anlayıĢ yaĢama geçirilmeye çalıĢılmaktadır.
Dünyayı anlama ve anlamlandırmada eğitim programlarının sürekli geliĢtirilmesi, gelecek nesillere daha iyi imkânlar sunmak ve öğrencilerin bilinçli vatandaĢlar olarak yetiĢtirilmelerini sağlamak açısından son derece önemlidir. Bu açıdan, tarihe duyarlı ve tarih bilincine sahip insan yetiĢtirmek tarih dersi öğretim programın temel amaçları arasındadır (MEB,2007: 8).
Bu anlayıĢ doğrultusunda Tarih Dersi Öğretim Programı,
1. Her öğrencinin birey olarak kendine özgü olduğunu kabul eder.
2. Öğrencilerin gelecekteki yaĢamlarına ıĢık tutarak bireylerden beklenen niteliklerin geliĢtirilmesine duyarlılık gösterir.
3. Bilgi, kavram, değer ve becerilerin geliĢmesini sağlayarak öğrenmeyi öğrenmenin gerçekleĢmesini ön planda tutar.
4.Öğrencileri düĢünmeye, araĢtırmaya, soru sormaya ve görüĢ alıĢveriĢi yapmaya özendirir.
5. Öğrencilerin fiziksel ve duygusal açıdan sağlıklı ve mutlu bireyler olarak yetiĢmesini amaçlar.
6. Millî değerleri merkeze alarak evrensel değerlere saygılı olmaya önem verir. 7. Öğrencilerin ruhsal, ahlaki, sosyal ve kültürel yönlerden geliĢmesini hedefler.
8. Öğrencilerin haklarını bilen ve kullanan, sorumluluklarını yerine getiren bireyler olarak yetiĢmesini önemser.
9. Öğrencilerin toplumsal sorunlara karĢı duyarlı olmasını sağlar.
10. Öğrencilerin öğrenme sürecinde deneyimlerini kullanmasına ve çevreyle etkileĢim kurmasına imkân sağlar.
11. Her öğrenciye ulaĢabilmek için öğrenme-öğretme yöntem ve tekniklerindeki çeĢitliliği dikkate alır (MEB, 2007: 8-9).
2005 Sosyal Bilgiler programı; Sosyal Bilgiler dersini, ders kitabının satır satır takip edildiği ve konuların ezberlenip aktarıldığı bir ders yerine, öğrencilerin eğlenebileceği, eğlenirken öğrenecekleri ve üretici olmanın mutluluğunu yaĢayabilecekleri bir ders haline getirmeye çalıĢmaktadır (Ata, 2006: 83).
Orta Öğretim 9. Sınıf Tarih dersi programının uygulanmasıyla ilgili açıklamalar Ģunlardır;
1. Ortaöğretimdeki tarih dersine alt yapı oluĢturması ve öğrencilerin hazır bulunuĢluk düzeylerinin (ilköğretimde kazandığı bilgi, beceri ve değerler) tespit edilmesi için ilköğretim Sosyal Bilgiler (6–7. sınıflar) ve Türkiye Cumhuriyeti Ġnkılap Tarihi dersleri öğretim programları incelenmelidir.
2. “Tarih Bilimi ” ünitesi anahtar ünite olarak hazırlanmıĢtır. Bu ünitede tarih metodolojisi ile ilgili kazanımlar yer almaktadır. Öğrencilerin bu ünitede kazandığı bilgi ve becerileri, diğer ünitelerde de kullanmaları sağlanmalıdır. Böylece kazanılan bilgi ve beceriler öğrenciler tarafından içselleĢtirilebilecektir. Örneğin; tarihî bir olay veya nesne hakkındaki farklı bakıĢ açıları, sunulan kanıtlar ve verilerden yararlanarak sorgulama becerisi tüm tarih ünitelerinde kullanılabilir.
3. Tarih biliminin diğer bilimlerle iliĢkisi ilgili ünitelerde vurgulanmalıdır. Örneğin “Uygarlığın DoğuĢu ve Ġlk Uygarlıklar” ünitesinde arkeoloji ve
coğrafya bilimlerine, “Ġlk Türk Devletleri Tarihi ve Uygarlığı” ünitesinde paleografya, epigrafi bilimlerine vurgu yapılmalıdır.
4. Ders iĢleniĢleri ve etkinlikler tarihsel düĢünme becerilerini edindirmeye ve geliĢtirmeye yönelik olmalıdır.
5. Kronolojik düĢünme becerisi, olaylar arasındaki iliĢkilerin incelenmesi veya tarihte sebep sonuç iliĢkilerinin açıklanması açısından önemlidir. Bu anlayıĢla dersin kazanımları yazılırken kronolojiye dikkat edilmiĢtir. Ancak; bazı konuların bütüncül olarak iĢlenebilmesi için kronolojik kaygı olmadan kazanım içeriklerine uygun olarak seçilecek temalar (bilimsel geliĢmeler, feodalizm, kölelik, demokrasi, insan hakları, din, ordu, aile, eğitim, denizcilik, doğal afetler, salgın hastalıklar, göç vb. temalar) proje görevi olarak öğrencilere verilmelidir. 6. Öğrencilerin tarihî olayları eĢ zamanlı (senkronik) algılamalarını sağlamak amacıyla harita vb. materyallerden yararlanılmalıdır. EĢ zamanlı tarih Ģeritleri hazırlanmalıdır.
7. Kazanım, açıklama ve etkinlik örneklerinin yer aldığı program tablosu çok önemlidir. Derse ön hazırlık yapılırken genel amaçlar, ünite kazanımları ve açıklamalar dikkate alınmalıdır. Öğrencinin aktif katılımını sağlamak, dersi daha etkili ve zevkli hâle getirebilmek için farklı yöntem ve teknikleri içeren etkinlikler yapılmalıdır. Etkinlik tasarlanırken kazanımlar, açıklamalar, öğrenme stilleri, farklı zekâ türlerine sahip öğrencilerin ilgi, yetenek ve ihtiyaçları ve okulun bulunduğu çevre göz önüne alınmalıdır.
8. Kazanımlar, siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik olayların birlikte verildiği bütüncül bir bakıĢ açısıyla ele alınmalıdır. Medeniyetlerin ve kültürlerin oluĢumunda kadın ve erkeğin katkısına ve tarihin öznesinin “insan” olduğuna dikkat çekilmelidir.
9. Program uygulanırken ders içi ve diğer derslerle iliĢkilendirmelere dikkat edilmeli diğer derslerin zümre öğretmenleriyle etkili bir iletiĢim kurulmalıdır. 10. Ders iĢleniĢlerinde inceleme gezilerine önem verilmeli, müzelere ve tarihî mekânlara (tarihî yapılar, anıtlar, müze-kentler, savaĢ alanları) geziler düzenlenmelidir.
11. Tarih derslerinde görsel iletiĢim araçlarına yer verilmeli, tepegöz, slayt, bilgisayar, televizyon vs. etkin olarak kullanılmalıdır. Kazanımlarla ilgili belgesellerden, filmlerden vb. yararlanılmalıdır.
12. Ünite içeriklerine uygun kitap listeleri belirlenmeli, bu kitapların öğrenciler tarafından okunmaları sağlanmalıdır (MEB, 2007: 5-6).
Tarih programlarında içerik, aĢağıda belirtilen öğrenci ihtiyaçlarına cevap verecek Ģekilde düzenlenmelidir:
1. Konuların, eleĢtirici düĢünme becerilerinin geliĢtirilmesi amacına dönük olmalıdır.
2. Becerilerin geliĢtirilmesine her zaman ağırlık verilmelidir.
3. Hem sosyalleĢmeye hem de sosyal eleĢtiriye özel bir önem verilmelidir. 4. GeçmiĢi, dolayısıyla bugünü anlama.
5. GeçmiĢte insanların etkinliklerinin anlaĢılmasını paylaĢma. 6. Ufkunu geniĢletme.
7. Kendisini bir zaman süreci içinde bulma.
8. Olaylara neden-sonuç iliĢkisi içinde bakıp değerlendirme yapabilme. 9. Yüksek insan değerlerini benimseme ( Paykoç, 1991: 46-47)
Mustafa Safran‟ın 1993‟te tarih dersinin sorunlarıyla ilgili yaptığı çalıĢmada; Öğretmenlere göre ilk iki sorun;
1. Ġlk ve Ortaöğretimde aynı konular tekrar edilmektedir (Katılım oranı %82,5) 2. Kitaplar sık sık değiĢmektedir (Katılım oranı %75)
Öğrencilere göre ilk üç sorun;
1. Öğretmenimiz bilgi açısından yetersiz (Katılım oranı % 47) 2. Kitaplar basım kalitesi açısından yetersiz (Katılım oranı % 40)
3. Kitaplar sık sık değiĢmektedir (Katılım oranı % 39) (Safran, 2006: 19)
Bu sonuçlardan da anlaĢılacağı gibi en çok eleĢtiri, program ve ders kitapları üzerinde yoğunlaĢmaktadır. Bu durum, yeni program ve ders kitaplarının hazırlanmasını kaçınılmaz hale getirmiĢtir.
Eğitim sistemlerinin bir öğesi olan programların, dünyada meydana gelen değiĢim ve geliĢime ayak uydurması gerekmektedir. Bu geliĢim ve değiĢim sadece programla değil, onun tamamlayıcısı olan ders kitaplarının yeterliliği ve öğretmenlerin donanımlı olması ile sağlana bilir. Yeni sisteme göre hazırlanan bu kitaplardaki görsel malzemenin nasıl sunulduğu bu açıdan önemli olacaktır.
2.1.3. Sosyal Bilgiler Dersinin Genel Amaçları
18.07.2005 tarihinde hazırlanan sosyal bilgiler yeni programının genel amaçları doğrultusunda, öğrenciler 7. sınıfın sonunda;
1. Özgür bir birey olarak fiziksel, duygusal özelliklerinin; ilgi, istek ve yeteneklerinin farkına varır.
2. Türkiye Cumhuriyeti vatandaĢı olarak, vatanını ve milletini seven, haklarını bilen ve kullanan, sorumluluklarını yerine getiren, ulusal bilince sahip bir vatandaĢ olarak yetiĢir.
3. Atatürk Ġlke ve Ġnkılâplarının, Türkiye Cumhuriyeti‟nin sosyal, kültürel ve ekonomik kalkınmasındaki yerini kavrar; laik, demokratik, ulusal ve çağdaĢ değerleri yaĢatmaya istekli olur.
4. Hukuk kurallarının herkes için bağlayıcı olduğunu, tüm kiĢi ve kuruluĢların yasalar önünde eĢit olduğunu gerekçeleriyle bilir.
5. Türk kültürünü ve tarihini oluĢturan temel öge ve süreçleri kavrayarak, milli bilincin oluĢmasını sağlayan kültürel mirasın korunması ve geliĢtirilmesi gerektiğini kabul eder.
6. YaĢadığı çevrenin ve dünyanın coğrafi özelliklerini tanıyarak, insanlar ile doğal çevre arasındaki etkileĢimi açıklar.
7. Bilgiyi uygun ve çeĢitli biçimlerde (harita, grafik, tablo, küre, diyagram, zaman Ģeridi vb.) kullanır, düzenler ve geliĢtirir.
8. Ekonominin temel kavramlarını anlayarak, kalkınmada ve uluslar arası ekonomik iliĢkilerde ulusal ekonominin yerini kavrar.
9. Meslekleri tanır, çalıĢmanın toplumsal yaĢamdaki önemine ve her mesleğin gerekli olduğuna inanır.
10. Farklı dönem ve mekânlara ait tarihsel kanıtları sorgulayarak insanlar, nesneler, olaylar ve olgular arasındaki benzerlik ve farklılıkları belirler, değiĢim ve sürekliliği algılar.
11. Bilim ve teknolojinin geliĢim sürecini ve toplumsal yaĢam üzerindeki etkilerini kavrayarak bilgi ve iletiĢim teknolojilerini kullanır.
12. Bilimsel düĢünmeyi temel alarak bilgiye ulaĢma, bilgiyi kullanma ve üretmede bilimsel ahlakı gözetir.
13. Birey, toplum ve devlet arasındaki iliĢkileri açıklarken, sosyal bilimlerin temel kavramlarından yararlanır.
14. Katılımın önemine inanır, kiĢisel ve toplumsal sorunların çözümü için kendine özgü görüĢler ileri sürer.
15. Ġnsan hakları, ulusal egemenlik, demokrasi, laiklik, cumhuriyet kavramlarının tarihsel süreçleri ve günümüz Türkiye‟si üzerindeki etkilerini kavrayarak yaĢamını demokratik kurallara göre düzenler.
16. Farklı dönem ve mekânlardaki toplumlar arası siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik etkileĢimi analiz eder.
17. Ġnsanlığın bir parçası olduğu bilincini taĢıyarak, ülkesini ve dünyayı ilgilendiren konulara duyarlılık gösterir.
1998 Sosyal bilgiler öğretim programının genel amaçları dört ana baĢlık altında 34 madde olarak belirtilmiĢken, yeni sosyal bilgiler programının genel amaçları tek baĢlık altında 17 madde olarak belirtilmiĢtir (MEB, 2006: 6).
2.1.4. Tarih Dersinin Genel Amaçları
1. Atatürk ilke ve inkılâplarının, Türkiye Cumhuriyeti‟nin siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik geliĢmesindeki yerini kavratarak öğrencilerin laik, demokratik, ulusal ve çağdaĢ değerleri yaĢatmaya istekli olmasını sağlamak
2. GeçmiĢ, bugün ve gelecek algısında tarih bilinci kazandırmak
3. Türk tarihini ve Türk kültürünü oluĢturan temel öge ve süreçleri kavratarak öğrencilerin kültürel mirasın korunması ve geliĢtirilmesinde sorumluluk almalarını sağlamak
4. Millî kimliğin oluĢumunu, bu kimliği oluĢturan unsurları ve millî kimliğin korunması gerekliliğini kavratmak
5. GeçmiĢ ve bugün arasında bağlantı kurarak millî birlik ve beraberliğin önemini kavratmak
6. Tarih boyunca kurulmuĢ uygarlıklar ve yaĢayan milletler hakkında bilgi sahibi olmalarını sağlamak
7. Türk milletinin dünya kültür ve uygarlığının geliĢmesindeki yerini ve insanlığa hizmetlerini kavratmak
8. Öğrencilerin kendilerini kuĢatan kültür dünyaları hakkında meraklarını gidermek
9. Tarihin sadece siyasi değil, ekonomik, sosyal ve kültürel alanları kapsadığını fark ettirerek hayatın içinden insanların da tarihin öznesi olduğu bilincini kazandırmak
10. Tarih alanında araĢtırma yaparken tarih biliminin yöntem ve tekniklerini, tarih bilimine ait kavramları ve tarihçi becerilerini doğru kullanmalarını sağlamak
11. Öğrencilerin farklı dönem, mekân ve kiĢilere ait toplumlararası siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik etkileĢimi analiz ederek bu etkileĢimin günümüze yansımaları hakkında çıkarımlarda bulunmalarını sağlamak
12. BarıĢ, hoĢgörü, karĢılıklı anlayıĢ, demokrasi ve insan hakları gibi temel değerlerin önemini kavratarak bunların korunması ve geliĢtirilmesi konusunda duyarlı olmalarını sağlamak
13. Kendi kültür değerlerine bağlı kalarak farklı kültürlerle etkileĢimde bulunabilmelerini sağlamak
14. Kültür ve uygarlığın somut olan ya da olmayan mirası üzerinde tarih araĢtırmaları yaparak çalıĢkanlık, bilimsellik, sanatseverlik ve estetik değerleri kazandırmak
15. Öğrencilere, tarihsel anlatıları yazılı ve sözlü ifade ederken Türk dilini doğru ve etkili kullanma becerisi kazandırmak (MEB, 2007: 4).
2.1.5. Tarihin Tanımı
Tarih kelimesi Arapça kökenli bir kelime olup, bir nesnenin zamanını belirlemek demektir. Günlük konuĢma dilinde ise tarih sözcüğü; hem geçmiĢte yaĢanmıĢ olayları belirtir, hem de geçmiĢin, tarihçilerin çalıĢmalarında yeniden oluĢturulup aktarılmasını ifade eder (Tosh, 2005: 5).
Tarih, tarihçiler tarafından farklı Ģekillerde tanımlanmıĢtır. Carr (1993: 37) tarihi, “Tarihçi ile olgular arasında, kesintisiz bir etkileşim süreci ve bu gün ile
Ġngiliz tarih felsefecisi R.G. Collingwood‟un (1990: 215-216) da belirttiği üzere, “ her tarih düĢünce tarihidir” ve “düĢünce tarihi ve dolayısıyla her tarih, geçmiĢ düĢüncenin zihninde yeniden canlandırılmasıdır.”
Braudel‟e göre tarihi sınırlı bir tanım içinde anlatmak doğru değildir. Tarih toplum yaĢamının belleğidir. Tarihin içinde toplumların değiĢimleri ve geliĢimleri, ortaya çıkan ideolojilerin oluĢmasına yardımcı olan koĢullar bulunur. Tarihçiler, insan bilimlerine zemin oluĢturarak bir arka plan vermekte, bu durum ise bilginin geçerli olabileceği kültürel alanı oluĢturmaktadır (Özbaran, 2005: 10). Burada değinilen noktalardan yola çıkararak Özbaran tarihi iki Ģekilde ifade etmiĢtir. Bunlardan ilki; “Gerçekleşmiş olduğuna inandığımız ama ortaya çıkarılmamış veya tarihçiler,
uzmanlar ya da yorumcular tarafından biçimlendirilmemiş, keşfedilmemiş geçmiş düşüncesi”dir. Diğer bir ifade ise, “Geçmişle uğraşan kişilerin kanıtlara ve belgelere dayanarak kurmaya ve şekillendirmeye çalıştıkları geçmiş imgesi”dir.
Lise tarih kitaplarında tarihin tanımı çok az farklarla Ģu Ģekilde yapılmıĢtır. 1931 yılında yayımlanan Tarih I adlı ders kitabında tarihin tanımı, “İnsan ve cemiyetlerinin
zaman ve mekân gösterilerek ve sahih olarak hayatını harsını tetkik ve nakleden bir bilimdir” biçimindedir. Bu tanım, Niyazi AkĢit ile Emin Oktay‟ın 1953 yılında basılan
kitabında, “Tarih, insan topluluklarının yaşayışlarını ve medeniyetlerini zaman ve yer
göstererek ve doğru olarak anlatan ilmi bir bilgidir” biçimindedir. 1989 yılında Prof.
Dr. Faruk Sümer ve Yüksel Turhal‟ın birlikte yazdığı Tarih Lise 1 kitabında, “İnsan
topluluklarının her türlü faaliyetlerini; sebep ve sonuç ilişkileri içinde, zaman ve yer göstererek araştırıp nakleden bilime tarih denir” biçiminde açıklamıĢtır. 2006 yılında
MEB tarafından hazırlanan Tarih Lise 1 kitabında ise, “Tarih, geçmişte yaşamış olan
insan ve insan topluluklarının sosyal, iktisadi, siyasi, kültürel ve dini faaliyetlerini, birbirleriyle ilişkilerini, neden ve sonuçlarını yer ve zaman gösterip bilimsel metotlara dayalı olarak inceleyen bir bilimdir” biçiminde açıklanmıĢtır.
Tüm bu tanımlardan yola çıkarak tarihi tanımlayacak olursak; insan topluluklarının geçmiĢte yaĢadığı siyasi, sosyo-ekonomik, dini ve kültürel etkinliklerini, insanların birbirleri ile olan iliĢkilerini, yer ve zaman belirterek, sebep-sonuç iliĢkisi
içerisinde, belgelere dayanarak ve kronolojiyi de dikkate alarak inceleyen bir çalıĢma alanıdır.
Tarihi olaylar diğer bilim dallarında olduğu gibi deney ve gözlemlerle açıklanamadığından, kimi bilim adamlarına göre bir bilim dalı olmaktan uzaktır. Oysa tarihin, olayları aktarırken yer-zaman, sebep-sonuç belirtmesi ve belgelere dayanması ona bilim niteliği kazandırmaktadır.
2.1.7. Eğitimde Ders Kitapları
2.1.7.1. Program ve Ders Kitabı ĠliĢkisi
Türk toplumu için bilgili ve aktif bireyler yetiĢtirmede Ġlköğretimde Hayat Bilgisi (1-3. Sınıflar), Sosyal Bilgiler (4-5-6-7. Sınıflar), Türkiye Cumhuriyeti Ġnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük (8.sınıf) ve Orta öğretimde Tarih (9-10-11. Sınıflar) , ÇağdaĢ Türk ve Dünya Tarihi (12. Sınıflar) dersleri çocukların toplum içinde etkin ve bilgili vatandaĢlar olmalarını sağlamakta çok önemli bir role sahiptir.
Ders kitaplarının içeriği programın mantığını kavrayabilmemiz için oldukça önemlidir. Çünkü ders kitapları bu konuda söylenen sözlerin anlamı niteliğindedir (Özmen, 2006: 27).
Özellikle ilköğretim seviyesindeki çocuklara 8.sınıfın sonuna kadar baĢkalarına değer vermeleri ve diğer insanların fikirlerine açık olmaları konusu verilmelidir. AraĢtırmalara göre 13 yaĢına kadar edinilen algı ve tutumların bu yaĢtan sonra değiĢmesi çok zordur. Bu yüzden milli ve milletler arası birbirine bağlı ve hızla değiĢen bir toplum içerisinde gerekli bilgi, beceri ve tutumları kazandıracak sosyal bilgiler ve tarih programı hazırlamak ve buna bağlı olarak ders kitapları hazırlamak kaçınılmazdır.
Safran (2006: 20)‟a göre geliĢmiĢ, eğitim –öğretim konusundaki ileri ülkeler, ders programlarını ve bunlara paralel olarak ders kitaplarının yazımını, tamamen çeĢitli uzmanlardan oluĢan kolektif sorumluluğa sahip daimi komisyonlara havale etmektedir. Bu komisyonlarda çocuk psikologundan dilciye; grafikere, program geliĢtirme
uzmanlarına, alan ve ilgili akademisyenlere, ders öğretmenlerine, okuyacak öğrenciye yer verilmektedir.
Ders programı ; “öğretim programı içinde yer alan bilgi kategorilerinin,
disiplinlerin ve faaliyet alanlarının eğitim amaçları ile ilgili olan özel amaçları gerçekleştirmeleri için, eğitim-öğretim programındaki esasları öğrenci davranışına dönüştüren program” olarak tanımlanmıĢtır (VarıĢ, 1988: 18). Demirel (2006: 6) ise;
ders programını “Bir ders süresi içerisinde planlanan hedeflerin bireye nasıl
kazandırılacağını gösteren tüm etkinliklerin bulunduğu plan” olarak ifade etmiĢtir.
Eğitim programı, belirlenen hedefler doğrultusunda planlanan tüm eğitim etkinliklerini kapsamaktadır. Öğretim programı ise bir eğitim basamağında okutulan derslerde iĢlenecek konularla ilgili tüm öğretim etkinliklerini kapsamaktadır. Ders programı da bir dersin öğretim boyutuyla ilgili etkinliklerden oluĢmaktadır.
Ders kitabı öğrenciler için hazırlanmıĢ, aynı zamanda öğretmenlerin de faydalandığı öğretim faaliyetlerinin önemli araçlarından biridir. Eğitim sürecinde kullanılan farklı öğretim materyalleri arasında ders kitabı, öğretmenlerin en temel öğretim kılavuzudur (Dönmez, 2003: 92). Ders kitabı Cemaloğlu (2003:2) tarafından: “Bilgileri öğretmeye yarayan, öğrencilerin öğrenmelerine yardım eden, kolaydan zora
uzanan ve programlı metinlerden oluşan teknik bir eser” olarak ifade edilmiĢtir.
Sakaoğlu (1995: 48) program-ders kitabı iliĢkisini Ģu Ģekilde dile getirmektedir: 1. Mükemmel bir program, yetersiz ve geçersiz bilgilerin istiflendiği bir ders kitabı ile öldürülür,
2. Kötü bir program, iyi hazırlanmıĢ, pedagojik nitelikli bir ders kitabı ile tashih edilebilir,
3. Mükemmel bir program ve mükemmel bir kitap, yetersiz bir öğretmenin elinde hiçbir değer ifade etmez,
4. Kötü bir program ve ondan farksız bir ders kitabı, mükemmel bir öğretmenin rehberliğinde çok iyi sonuçlar verebilir.
Yukarıda belirtildiği gibi, bütün ders kitapları ilgili olduğu program doğrultusunda hazırlandığından, programın tüm özellikleri ders kitabına da yansımaktadır. Programda oluĢan eksiklik ve yanlıĢlıklar ders kitabını da etkilemektedir. Ders kitapları ülkemizde Talim Terbiye Kurulu‟nun onayından geçerek hazırlanmakta, bu yönüyle ders kitaplarında biçim ve içerik yönünden belli bir standart sağlanmak hedeflenmektedir. Bu durum birtakım olumlu durumlar ortaya çıkarsa da, öğretmen ve ders kitabı yazarlarının yaratıcılığını olumsuz etkilediği yönünde eleĢtirilmektedir (Dönmez, 2003: 92-94).
2.1.7.2. Ders Kitaplarının Öğretimdeki Yeri ve Önemi
Eğitim-öğretim faaliyetlerinin amacı öğrencilere önceden belirlenen hedef davranıĢları kazandırmaktır. Öğrencilerin bu davranıĢları daha kolay edinebilmesi için öğrenme ortamına aktif olarak katılması gerekmektedir. Bu doğrultuda ders kitapları öğrencilerin hazır bulunuĢluk düzeylerini arttırmalarına yardımcı olarak; onların öğretim faaliyetleri içindeki etkinliklerini arttırabilecek en önemli kaynaktır.
Öğretim faaliyetlerinin temel araçlarından birisi olma özelliğini geçmiĢte olduğu gibi günümüzde de koruyan ders kitaplarının, eğitim-öğretimde etkili olmasının nedenleri;
1. Öğretim programıyla örtüĢmesi,
2. Ġçeriğinin tüm öğrencileri birleĢtirici bir özelliğe sahip olması, 3. Kolay elde edilmesi ve kullanılması,
4. Farklı duyu organlarına hitap edebilme özelliğine sahip olması, 5. Öğrencilerin okul dıĢında da faydalanabileceği bir eser olması, olarak sıralanabilir.
Ders kitapları öğrencilere bilimsel düĢünme, tutum ve davranıĢlar kazandırmaya yönelik özelliklerle donatılmıĢtır. Öğretim materyalleri içinde en çok ders kitaplarının kullanılması, onun öğretimdeki rolünü büyük oranda arttırmaktadır. Büyükalan (2003:101) ders kitaplarının öğretimdeki rolünü ise Ģu Ģekilde özetlemektedir:
2. Kitabın içeriği öğretimi önemli ölçüde etkilemektedir.
3. Okullardaki fiziki eksiklikler, ders kitabının öğretim aracı olarak seçilmesinde
etkili olmaktadır.
Ġlber Ortaylı ders kitabı yazmanın kolay bir iĢ olmadığını ve kitap yazma öncesi neler yapılması gerektiğini Ģu sözleriyle açıklamaktadır:
“Tarih kitabı yazmaktan evvel yapılacak iş, çocuklara liselerde müstakil olarak, dünya tarihinin, edebiyatının metinlerini okutup, açıklattırarak ilgi ve soru yaratıyor musunuz kafalarda? Klasik dünya ve klasik dilleri getiriyor musunuz önlerine? Demek ki, üniversal bir tarih bilgisini temellendirecek bir filolojik yaklaşım ve eğitimle, o eğitimin getirdiği hava ve heyecan içerisinde çocuklara ve okullara kitap yazılabilir. Okul kitabı yazmak çok kolay bir iş değildir, aksine zor bir iştir” (Ortaylı, 1997: 51).
Her dersin kendisine ait birbirinden farklı çok sayıda ders kitabı vardır. Ders kitaplarının birden fazla olması, öğretim programı ve öğrenci seviyesine en uygun olanı seçmeyi gerektirir. Bu doğrultuda “Ġyi bir ders kitabı nasıl olmalıdır?” sorusuna verilecek cevaplar Ģu Ģekilde sıralanmıĢtır:
1. Kesin yanıtlar içerdiği iddiasında olmamalıdır.
2. Öğrencilerin eleĢtirel düĢünme becerilerini geliĢtirici özelliğe sahip olmalıdır. 3. Bağımsız öğrenme yeteneğini pekiĢtirmelidir.
4. GeçmiĢe yönelik yorumları nesnel bir bakıĢ açısıyla sunmalıdır. 5. Çok perspektifli kaynaklardan yararlanmalıdır.
6. Ön yargı ve kliĢelere karĢı koymalıdır.
7. Öğrencilerin yaparak ve yaĢayarak öğrenmelerine yardımcı olmalıdır. 8. Öğrenci beceri ve davranıĢlarının geliĢmesine katkı sağlamalıdır 9. Öğrencilerin kiĢisel geliĢimine katkı sağlamalıdır.
10. ÇeĢitli ödev, görev etkinlikleri içermelidir.
11. Konuların sunumunda yardımcı unsur olan görsel malzemeler fonksiyonel ve kaynak niteliğinde olmalıdır (Dönmez, 2003: 93).
ÇağdaĢ dünyanın “iyi bir ders kitabı nasıl olmalıdır?” sorusuna verdiği yanıt pedagojik anlamda öğrenci merkezli, belirli bir sistem içinde öğrencilere beceriler
kazandıran, öğrencilerin bireysel geliĢimini destekleyen bir nitelik göstermektedir. Ayrıca sosyal bilimlerle ilgili konularda mutlak ve tek doğrudan uzak, objektif olma çabası, farklı görüĢlerin kaçınılmazlığı gibi olgular da göze çarpmaktadır (Kabapınar, 2003: 332-333).
Öğretim programlarında içerik, belirlenen hedef davranıĢların öğrencilere kazandırılmasında önemli olduğu gibi, ders kitapları için de önem arz etmektedir. Bu sebepten dolayı hazırlanan içerik; modern dünyaya ayak uydurmuĢ, öğrencinin ve toplumun ihtiyaçlarını karĢılayan, onlara cevap veren, öğrencinin derse ilgisini arttıran bir nitelikte olmalıdır.
Ayrıca ders kitaplarındaki içerik, hedef davranıĢlarla tutarlı, bilimsel, sanatsal, felsefi bilgiyle donanmıĢ, öğrencinin hazır bulunuĢluk düzeyine uygun, somuttan soyuta, basitten karmaĢığa, birbirinin ön koĢulu ve kendi içinde mantıksal bir bütünlüğe sahip olacak Ģekilde düzenlenmelidir. Ġçeriği belirleyen cümleler ise kurallı ve anlaĢılır olmalıdır. Bu özelliklere ek olarak gereksiz ayrıntılardan uzak durulmalı, yazı puntoları öğrencinin düzeyine uygun Ģekilde düzenlenmeli, ilke ve genellemeler örneklerle, Ģekillerle desteklenmelidir. Ünite sonlarında da metinde geçen kavramlara ve onların ne anlama geldiğine yer verilmeli, öğrenilmesi gerekenlerin özeti yapılmalıdır (Sönmez, 1998: 84-87).
Ders kitaplarının iĢlevselliğinin bir diğer boyutu da kitabın konuları anlatım Ģeklidir. Anlatım; duygu, düĢünce ve olayları uygun kelimelerle anlaĢılır bir Ģekilde ifade etmektir. Ders kitaplarında iyi bir anlatım olması için ders kitabı yazarlarının hedeflerini önceden belirlemesi gerekmektedir. Neyi yazacağına karar veren yazar, nasıl yazacağını da belirlemelidir. Ders kitaplarındaki bilgilerin nasıl yazılacağı anlatım boyutuyla ilgilidir. Sağlıklı bir anlatımın olabilmesi için yazılı anlatım öğelerinin bilinmesi ve doğru kullanılması gerekmektedir. Yazılı anlatım öğeleri; dilbilgisi kuralları, kelimeler, cümleler ve anlatım Ģekilleridir (Kılıç-Seven, 2005:100).
Ders kitaplarını anlatım Ģekilleri bakımında incelendiğinde uzun süredir benzer anlatım tarzlarıyla karĢılaĢıldığı görülmektedir. Ancak, yeni müfredata göre hazırlanan Ġlköğretim 6. ve 7. sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarının dil ve anlatımında farklılıklar
olduğu göze çarpmaktadır. Bu araĢtırmada yukarıda değinilen farklılıklar incelenerek, meydana gelen değiĢimlere dikkat çekilecektir.
Ġlköğretim sosyal bilgiler dersleri tarih konularının öğretiminde farklı öğretim materyalleri kullanılabilir. Ancak bu materyallerin etkili bir Ģekilde kullanılması için genel kullanım ilkelerinin bilinmesi gerekmektedir. Tarihte genel olarak sözel ve soyut sembollerin kullanılması, öğretim etkinliğinin azalmasında, hatırlanma düzeyinin düĢük olmasında olumsuz bir faktör olarak karĢımıza çıkmaktadır. Tarih derslerinin tüm öğretim kademelerinde “sıkıcı ve anlaĢılması zor bir ders” olarak algılanmasının ya da “ezber dersi” olarak anlaĢılmasının nedenlerinden birisi de budur (Özdemir, 2006:13). Bu noktada kitabın görsel tasarım özellikleri ön plana çıkmaktadır.
Görsel tasarım öğeleri; renk, Ģekil, resim, grafik ve diğer öğretim materyallerinin kitap içerisinde sunuluĢ Ģeklini ifade etmektedir. Ders kitaplarının hedefler, içerik, öğrenme-öğretme süreci yönünden ne kadar iyi hazırlanmıĢ olursa olsun görsel tasarım açısından desteklenmediği sürece iĢlevini etkin olarak yerine getirmediği söylenebilir. Dolayısıyla ders kitaplarında kullanılan görsel malzemeler konuyla doğrudan ilgili olmalı, fotoğraf yerine illüstrasyon tercih edilmelidir. Aynı zamanda renk, ıĢık ve çizgi gibi elemanlar doğru ve görsel yapıyı destekler nitelikte olmalıdır (Cemaloğlu, 2003:16). Ġyi bir ders kitabında tasarım ilkeleri de uygun bir Ģekilde yerleĢtirilmelidir. Bu nitelikte olan bir ders kitabının öğrencinin dikkatini çekeceği öne sürülmektedir.
Ders kitaplarının Ģekil açısından üzerinde önemle durulması gereken özelliklerinden birisi de fiziksel yapısıdır. Fiziksel yapının temel öğeleri; kullanılan malzeme, kitabın ebadı, ağırlığı, kapağı, baskısı, forma sayısı ve ciltlemesidir. Bu öğeler okulda ve okul dıĢında kitabın uzun süre kullanılabilmesine ve saklanabilmesine olanak sağlar. Öğrencinin ilgisini çeken, kolay taĢınabilen, baskısı düzgün olan ders kitabı kullanıĢlı olarak ifade edilebilir.
Ders kitaplarında bulunan bazı bölümler aranılanların bulunmasına, güdülenmeye ve değerlendirmeye yardımcı olacaktır. Bu bölümler; içindekiler, kronoloji, sözlük, kaynaklar, ünitenin konuları, hedef ifadeleri, hazırlık çalıĢmaları, ara sorular, ünite sonu değerlendirme soruları, özet, proje, indeks, semboller, tablo ve
