Ders kitapları öğretmen ve öğrenciler için en önemli ders aracı durumundadır. Ders kitaplarında konunun sunumunu kolaylaĢtırmak, ilgiyi artırmak, konuyu süslemek, eğitime yardımcı olmak üzere çeĢitli araç-gereçler yer almaktadır.
Bunlar öğretime yardımcı araç-gereçler, öğretim malzemeleri, tarih eğitim ve öğretiminde kullanılan materyaller, görsel araçlar, iki boyutlu materyaller (fotoğraf ve resimler) olarak adlandırılmıĢtır.
Öğretme ve öğrenme sürecinin temel unsurlarından biri de öğretime yardımcı araç -gereçlerdir ( Safran, 2006: 85). Ġyi tasarlanmıĢ öğretim araç-gereçleri öğretim sürecini zenginleĢtirir, öğrenmeyi artırır.
Tarihin, somut hale getirilmesi amacıyla kullanılan materyaller aynı zamanda tarihsel kanıt niteliği taĢımaktadır. GeçmiĢin yeniden yapılandırılmasında ve anlamlandırılmasında öğretmenlerin ve öğrencilerin kanıtlardan faydalanması gerekmektedir (Akbaba, 2009: 100). Kanıt, geçip gitmiĢ tarihi olayın hikâyesi değil somut bir tespitidir. Bu özelliğiyle tarih öğretiminde bir laboratuar görevi üstlenir. Tarihi gerçekliğin gelip geçici olmayan bir ürününü bu güne ve sınıfa taĢıyarak gözlem imkânı sunar (Safran,2006: 37).
Halil Ġbrahim Yalın (2001: 88) , öğretim sürecinde araç-gereçlerinin faydalarını aĢağıdaki Ģekilde sıralamıĢtır;
1. Çoklu öğrenme ortamı sağlarlar,
2. Öğrencilerin bireysel ihtiyaçlarının karĢılanmamsına yardımcı olurlar, 3. Dikkat çekerler,
4. Hatırlamayı kolaylaĢtırır, 5. Soyut Ģeyleri somutlaĢtırır, 6. Zamandan tasarruf sağlarlar,
7. Güvenli gözlem yapma imkânı sağlarlar,
8. Farklı zamanlarda birbirleriyle tutarlı içeriğin sunulmasını sağlarlar, 9. Tekrar tekrar kullanılabilirler,
10. Ġçeriği basitleĢtirerek anlaĢılmasını kolaylaĢtırırlar.
Öğretim araçları, “bilginin öğrenene ulaĢtırılabileceği farklı yollar ve ortamlar” olarak tanımlanabilir ( Heinich ve diğerleri, 1996: 3). Öğretim aracı bir iletiĢim kanalı olup; kaynakla (öğretmen) öğrenciler (alıcılar) arasında bilgi paylaĢımına imkân sağlayan ortamdır. Öğretim materyalleri ise, farklı araçlarla sunulan bilgiler, mesajlar, malzemelerdir. ( Yalın, 2001: 92)
Öğretim materyallerinin öğrenme, hatırlama ve etkili öğretim konusunda birçok faydasının olduğu görülmüĢtür.
ġekil 2.1: Bilginin Hatırlanma Yüzdeleri
Öğrenme ve hatırlama üzerine yapılan araĢtırmalar, en soyut öğretim Ģekli olan düz anlatımda öğrencilerde öğrenme ve hatırlamanın % 10 gerçekleĢeceğini, görülen bir resmin, haritanın, okunan bir kitabın % 15‟nin hatırlanabileceğini iddia eder. Eğer görsel iĢitsel araçlar kullanılarak ders anlatılırsa, yani hem dinleyip hem de harita ya da küre gibi araçları izleme imkânları olursa bu oran % 20‟ye ulaĢır. Dahası, öğrenci bu araçları, harita, küre, duvar resmi, Ģema, poster, grafik vb. araçları, kendisi kullanarak bir konuyu anlatırsa, öğrenme ve hatırlama % 80‟e ulaĢır. Kısacası, öğrenci soyut bir fikri somut olaylarla ne kadar çok anlatmaya çalıĢırsa, o kadar çok öğrenip, hatırlar (Barth ve DemirtaĢ, 1996: 6.2).
anlatı m Düzanlatım İşittiğimizin % 10’u
Okuma, soyut ya da sessiz film izleme gördüğümüzün % 15’i
TV ya da film seyretmek Hem görüp hem işittiğimizin % 20’si
Büyük ya da küçük gruplarla tartışma Tartıştığımızın % 40’ı
Geziler / uygulama, katılım Katılımın ve uygulamanın % 80’i
Bu sonuçlar özellikle demokrasi, özgürlük, geliĢme gibi soyut kavramların kullanıldığı tarih ve sosyal bilgiler dersleri tarih kitaplarında görsel araç-gereçlerin daha çok ve etkili bir Ģekilde kullanılmasının kaçınılmaz olduğunu göstermektedir.
Bir çocuğun somut iĢlemler aĢamasına geçiĢinin 11 yaĢ civarında gerçekleĢtiği, gençlerin tarih anlayıĢında soyut kavramlarla düĢünme kapasitesinin 15 yaĢından önce genellikle pek az geliĢtiği araĢtırmalar sonucunda tespit edilmiĢtir ( Safran, 2006: 32).
14 yaĢın altındaki çocuklara fazla soyut olan tarih öğretilmemelidir (Hallam, 1969: 4). Tarih derslerinin öğretmen merkezli, büyük oranda düz anlatımla iĢlendiğini ve konularının da soyut kavramlardan aldığını biliyoruz. Bu nedenle ders kitapları daha çok görsel malzemeye yer vermelidir.
Tarih derslerinde fotoğraf, resim, temsili resim, yağlı boya tablo, portre, minyatür ve gravürler sözlü ya da yazılı bilgilerle birlikte kullanıldığında, bazı öğrencilerin sözel olarak anlamadıklarını görsel olarak somutlaĢtıracak ve konuların kavranmasına yardımcı olacaklardır. Aynı zamanda resim ve fotoğraflar, öğrencileri tarihsel düĢünmeye veya tarihi bilgiler elde etmeye sevk edici düĢünme disiplini kazandırmaya yönelik olmaları gerekir.
Tarih ünitelerinde iĢlediğimiz döneme ait resim ve fotoğraflar o dönem hakkında sözlerle anlatılması güç olan pek çok mesajı kolaylıkla verebilir ( Köstüklü, 2001: 114). Bu görüĢü Paykoç (1991: 104), “Resim ve fotoğrafların en çok kullanılan araç-gereçler olduğu, sözlerle anlatılması güç olan birçok durum, bu gereçlerle daha canlı olarak anlatılabilir.” diyerek desteklemektedir.
Resimler, heykeller, baskılar ve diğer imgeler bize, yani gelecek nesillere, geçmiĢ kültürlerin yazıya dökülmemiĢ deneyimlerini ya da bilgilerini paylaĢma olanağı sağlar. Belgesel kanıtlara, çoğu kez, belgenin bulunduğu arĢive gitmeye hazır olan biri ulaĢabilir ve belgenin okunması saatler alabilir; oysa bir tabloya veya fotoğrafa, özellikle de çoğaltılmıĢ haline ulaĢmak genellikle kolaydır ve içerdiği mesaja da nispeten daha süratli bir Ģekilde ulaĢılır. Ġmgelerin tanıklığının diğer bir önemli avantajı da, metin ile daha yüzeysel olarak açıklanması bile daha uzun sürecek, mesela matbaa
gibi karmaĢık bir sürecin ayrıntılarını, süratli ve açık bir biçimde aktarıyor olmalarıdır (Burke, 2003, 41).
Jon Nichool, Ġngiltere‟de ortaokullarda okutulan “History in Making” adlı ders kitabındaki resimlerin kullanılma amaçlarını Ģu Ģekilde açıklamaktadır:
Bölümdeki yazılı kanıtların yanına konması ve dönemi ya da konuyu daha iyi anlamayı sağlayacak orijinal görsel yardımcılar sağlamak üzere dikkatle seçilmiştir. Fotoğraflar, sanat çalışmaları ve haritalar metni desteklemek ve açıklık getirmek için kullanılmıştır ve öğrencinin gözlem gücünü geliştirmeyi amaçlamaktadır ( Nichol, 1996: 32).
Bu açıklamaların ıĢığında resimlerin üç temel fonksiyonu bulunduğu söylenebilir. Bu fonksiyonlardan bazen biri, bazen de birden fazlası söz konusu olur:
1. Metni açıklamak veya yorumlamak, 2. Metni tamamlamak,
3. Sayfayı süslemek (Akgün ve diğerleri, 1962: 36) .
Açıklayıcı resimler bir metni değiĢil Ģekilde açıklayabilirler; resimli kitaplarda kelimelerin yerini tutarak; teknik kitaplarda metni yorumlayarak, “nasıl yapılmalı?” sorusuna cevap veren el kitaplarında faaliyetleri göstererek. Metni tamamlayıcı resimler özellikle çocuk için yabancı olan tarihi metni tamamlamak için kullanılıyorsa çok faydalıdır. Bir Ortaçağ kalesinin içi, değiĢen çöl ve orman sahneleri böyle resimlerle canlandırılabilir. Süsleyici resimler daha çok halk hikâyeleri ve Ģiirlerde kullanılmaktadır. Bu çeĢit resimler bir konunun anlamını açıklamaktan çok onun sembolik yönünü belirtmek maksadıyla kullanılmalıdır.
Eğitim amaçlı kullanılan bu resimler kitapların önemli bir parçası haline gelir. Resimler bilgiyi aydınlatır, geniĢletir, konuları daha canlı hale, kitapları daha okunaklı ve daha ilgi çekici hale getirir.
Resim ve fotoğraflar kullanılırken dikkat edilmesi gereken hususlar da vardır. Öğrencilere resim ve fotoğrafların nasıl yorumlanabileceği öğretilmeli, bunların
yaratıcılarının yanlılığını yansıtabileceği hatırlatılmalıdır. Bütün öğrencilerin dikkati gösterilen resim ya da fotoğraf üzerine toplanmalıdır.” ( Paykoç, 1991: 104-105).
Bir görsel ögenin yorumlanmasında bireyin kültürel geçmiĢinin de önemli bir etkisinin olabileceği unutulmamalıdır. Farklı kültürel geçmiĢi olan bireyler aynı görsel materyali farklı Ģekilde algılayabilirler. ( ġimĢek, 2003: 26)
Hüseyin Köksal ders kitaplarında kullanılan resim, fotoğraf, kroki gibi görsel malzemelerin eksik yönlerini Ģöyle sıralamaktadır;
1. Resimler, öğrenciler için anlamlı bir içerik taĢımamaktadırlar,
2. Resimlerin didaktik olmasına gösterilen özen, onların sıkıcı bir hale gelmesine yol açmaktadır,
3. Resimler amatörce yapılmakta ve öğretme etkinlikleri içinde kullanılabilecek anlamlı detaylar içermemektedir,
4. Resimlerde renk seçimi ve boyama özensizce yapılmaktadır,
5. Resimler, eğitsel bir materyal olarak kullanılmak üzere tasarlanmamaktadır, 6. Resimler, güdüleyici ya da pekiĢtirici değillerdir,
7. Resimler öğrenciyi kendi dıĢlarında tutmaktadırlar ( Köksal, 2001: 28).