• Sonuç bulunamadı

Ġlköğretim Sosyal Bilgiler ve ortaöğretim Tarih ders kitaplarında konulara iliĢkin yüzlerce fotoğraf ve temsili resim yer almaktadır. Kitaplarda kullanılmayan binlerce fotoğrafında olduğu bilinmektedir. Fotoğraf, temsili resim, portre, minyatür, gravür, yağlı boya tablo vb. görsel malzemenin dersin sunumunu çeĢitlendireceği ve ilgiyi artıracağı kesindir. Önceki ders kitaplarına yönelik, görsellerin dersin sunumuna uygun olmadığı, fotoğrafların ve resimlerin çoğunluğu konuyu süslemek için kullanıldığına yönelik eleĢtiriler yapıldığını biliyoruz. Belgesel fotoğrafların sınıf içinde etkili kullanılması farklı bir ders öğretim etkinliklerini gerekli kılmaktadır.

Tarihsel resim, belli tarihsel olayların belli zamanlarda belli kiĢilerce görsel tasviridir. Resimler her zaman tarihsel gerçeği yansıtmayabilir. Ancak, resimsel kanıt ile öğrencinin görsel belleği geliĢir ve tarihsel olayları hayal etmesi daha da kolaylaĢır (Ata, 2002: 126).

Bu konuda Felton ve Allen‟in (1990: 84) geliĢtirmiĢ olduğu tarihi fotoğrafları kullanma modeli oldukça kullanıĢlıdır. Sekiz aĢamadan oluĢan bu model Ģu Ģekildedir:

1. Fotoğrafın Sunumu: Öğrenciye, yerel tarih ve ülke tarihi bağlamında fotoğrafın arka planı söylenir. Burada öğretmen, “ Bugün, Çanakkale SavaĢları sırasında çekilmiĢ Atatürk ve arkadaĢlarının eski bir fotoğrafının dikkatlice inceleyeceğiz. Bu fotoğraf 87 yaĢındadır. Bu resmi dikkatlice inceleyiniz ve anahtar sorulara cevap veriniz?” der.

2. Anahtar Soru Yöneltme: Bu aĢamada öğretmen anahtar sorular sorar. Örneğin, Bu insanlar kimdir?, Bu fotoğraftaki insanlar ne yapıyor?, Bu fotoğrafın nerede çekildiğini düĢünüyorsunuz? Öğrencilerin sorunun cevabına yönelik hipotezleri alır, tahtaya not edilir.

3. Öğrencilerden KiĢileri ve Nesneleri Tanımlamalarının Ġstenilmesi: Öğrenciler, gözlem yapar, gördükleri kiĢi, grup ve nesneleri etiketlendirir. Öğrenciler fotoğrafta gördükleri her Ģeyi listeler. Bütün insanlar ve nesneler adlandırılırlar.

4. Öğrenciler Fotoğrafta Gördüklerini Betimleme: Öğrencilerden, gördüklerini karĢılaĢtırarak betimlemeleri istenir. Öğretmen; Bu kimseler nasıl giyinmiĢ?, Giysilerinin, bizimkinden farklılığı nedir?, Ne gibi araçlar görmektesiniz?, Bugün biz bu araçları kullanmakta mıyız? gibi sorular yöneltebilir.

5. Öğrencilere, Çıkarım Yapmaya Yöneltecek Sorular Sorma: Öğrenciler, verinin ötesine giderek, gördüklerini bir araya getirerek, ipuçlarını alarak gözlemlerini kullanırlar. Öğretmen; fotoğraf, askerlerin çalıĢtığı yerle ilgili ne gibi ip uçları vermektedir?, Bu askerler ne tür bir iĢ yapmaktadır?, Bu ne çeĢit bir gemidir? gibi sorular yöneltebilir.

6. Öğrencilerden Hipotezlerini DeğiĢtirme, Doğrulama ve Atma Ġhtiyaçlarının Olup Olmadığını Sorma: Öğrenciler bu aĢamada baĢlangıçta yaptıkları hipotezlere yönelirler. Öğrenciler, hipotezlerini destekleyecek ve değiĢtirecek çıkarımları yapmada gözlemlerini kullanırlar.

7. Hipotezleri Desteklemede Ders Kitabı ve Diğer Materyallerin Kullanılması: Öğretmen, konuya iliĢkin daha fazla bilgi bulmaları için kaynaklar önerir. Bu Ģekilde, öğrenciler, ulaĢtıkları sonucu desteklemede ve değiĢtirmede daha fazla bilgi toplarlar.

8. DüĢünmeyi Gözden Geçirme: Öğretmeni süreci gözden geçirmede öğrencilere kılavuzluk eder. Birlikte, sorular ve düĢünme becerileri üzerinde odaklaĢırlar.

AraĢtırmamızın buraya kadarki bölümlerinde ders kitaplarına yönelik kimi eleĢtirilere yeri geldiğinde değinmiĢtik. Ders kitaplarına yöneltilen bu eleĢtirilerden biri de ders kitaplarında resimsel kanıtlara ait soruların bulunmamasıdır. Ders kitaplarında kullanılan görsel kanıta iliĢkin farklı soru tiplerinde sorular hazırlanarak öğrencilerden

kanıtı sorgulamaları ve konuya iliĢkin çıkarımlarda bulunmaları sağlanmalıdır. Jon Nichol (1996: 72) görsel kanıta iliĢkin soru tiplerini 12 grupta toplamıĢtır:

1. Veri Anımsama Sorusu: Öğrencinin önceki bilgisini anımsamasını gerektirir. Örnek: “Çanakkale SavaĢları ne zaman oldu?” türünden sorulardır.

2. Adlandırma Sorusu: Resimdeki nesne ya da her hangi bir Ģeyin adı sorulur. Örnek: “Resimdeki adamların giydikleri giysilerin adı nedir?”

3. Gözlem Sorusu: Resimdeki olayı anlamaya yönelik sorudur. Örnek: “Resimde ne olduğunu açıkla?”, “Tabloda ne anlatılıyor?” gibi sorulardır.

4. Mantık Sorusu: Öğrencinin olayı açıklamasına iliĢkin sorulan sorudur. Örnek: “Resim, Türk askerlerinin ve Anzak askerlerinin nasıl savaĢtığına iliĢkin, bize ne anlatıyor?” türünden sorulardır.

5. Kurumsal Soru: Resimdeki olayın bir sonraki geliĢimine iliĢkin öteleme sorusudur. Örnek: “Daha sonra ne olduğunu düĢünüyorsunuz?" türünden sorulardır.

6. DuyuĢsal (Empati) Soru: Öğrencinin, resimdeki bir insan yerine kendisini koyarak, düĢünmesini sağlayan sorudur. Örnek: “Resimdeki o askerin yerinde sen olsaydın ne yapardın?” türünden sorulardır.

7. Hipotez OluĢturma Sorusu: Olayın sebep ve sonucuna iliĢkin düĢünmeyi gerektiren sorudur. Örnek: “Ġngilizleri, Gelibolu‟ya çıkarma yapmalarına iten sebepler nelerdir?” türünden sorulardır.

8. Problem Çözme Sorusu: Öğrencinin, kanıtı değerlendirmesini sağlayan sorudur. Örnek: “Resim, Anzak askerlerinin moraline iliĢkin ne içeriyor?” türünden sorulardır.

9. Kanıtı Sorgulama Sorusu: Görsel kanıtın, tarihi gerçekliğe uygun olup olmadığını sorgulayan sorudur. Örnek: “Bu tablo, Çanakkale SavaĢları sırasındaki deniz harekâtını ne ölçüde anlatıyor?” türünden sorulardır.

10. Sentez Sorusu: Resimdeki bir kiĢinin bakıĢ açısından olaya iliĢkin bir sentez yapmayı gerektiren sorudur. Örnek: “Mustafa Kemal PaĢa‟nın bakıĢ açısıyla Çanakkale SavaĢlarını anlatınız.” türünden sorulardır.

11. Kontrol Sorusu: Sınıf yönetimini sağlama açısından sorulan sorudur. Örnek: “Ahmet susar mısın?” türünden sorulardır.

12. Kapalı Soru: Geleneksel öğretmen sorusudur. Öğrencinin, öğretmenin kafasından geçeni yakalamaya çalıĢmasına yönelik sorulardır. Mustafa Kemal PaĢa‟nın hayatında Çanakkale SavaĢlarının yeri nedir? türünden sorulardır.

Ders kitaplarındaki fotoğraflar ve temsili resimler sınıf içinde etkili kullanılarak, öğrencide tarih bilinci oluĢturmak ve görsel belleği geliĢtirmek mümkündür. Gelecekte, olaya iliĢkin kiĢi ve yer isimlerini ve tarihleri büyük olasılıkla unutacak olan öğrenciye gösterilen bir fotoğraf ve tablo onun konuyu anımsamasını sağlayabilir. Bir yağlı boya tablonun öğrenciye onlarca yazılı sayfadan daha fazla bilgi sunduğu unutulmamalıdır.

Nichol (1995: 34-35) ders kitaplarında yer alan, görsel malzemelerin kullanılmasına iliĢkin elli basit yaklaĢım önermiĢtir. Bu yaklaĢımlar, ders kitaplarında bulunan resimlerin kullanılabilirliğinin denenmesi için yol gösterici olabilir. Bu yaklaĢımlar Ģöyle sıralanabilir:

1. Resmin tamamına ya da bir bölümüne göz atma, görüntüyü tanımlama. 2.Resimlerde neyi görebilir, duyabilir ya da tadabiliriz?

3. Resimdeki karakterleri tanımlamak ve onlarla konuĢmak mümkün mü? 4. Resimde iĢlenen olayın öncesinde neler olmuĢ olabilir?

5. Daha sonra neler olabilir?

6. Resmin bir bölümünde neler oluyor? 7. Çerçevenin dıĢında neler oluyor olabilir?

8. Doğru bir biçimde sunumu tanımlamak resmi renklendirme.

9. Bir taslak üzerinde resmin ana özellik ya da baĢlıklarını belirlemek. 10. Resim için baĢlık bulma.

11. DeğiĢik bakıĢ açılarından değiĢik baĢlıklar üretmek. 12. Konu hakkında resmin söylediklerini tartıĢma.

13. Resmin herhangi bir bölümü hakkında sınıfa sorular sorma. 14. Resme baĢka bir figür eklenebilir miydi, neresine, ne için?

15. Resimdeki nesneler gerçekte nasıl yapılırlar (ev, araba, çeĢme vb.)? 16. Resimdeki herhangi bir nesne niçin yapılmıĢ olabilir?

17. Resimdeki her hangi bir nesneyi, kimler, kimler için yapılmıĢ olabilir? 18. Resimde gösterilen Ģeylerin (olayların, durumların) tarihini ya da öyküsünü, resmi merkez alarak yazma.

19. Resimdeki olayın ya da durumun, farklı zamanlarda geçtiklerini hayal etme, varsa farklılıkları tanımlama ve nedenleri üzerine fikir yürütme.

20. Resimdeki öyküyü, nesneyi ya da durumu kimlikleme, tanımlama.

21. Ressamın resmi yaparken yaĢadığı zihin durumuna iliĢkin fikir öne sürme. 22. Resmin dayandığı kanıt ya da gerçek ne olabilir?

23. Resimdeki yerin planını çizme.

24. Resimdeki herhangi bir nesneyi tanımlama.

25. Verilen bir nesne listesinden kaçının resimde bulunduğunu belirleme.

26. Resmi, içindeki insanların bakıĢ açılarından bir öykü üretmek için yada, resimdeki öyküyü sürdürmek için kullanma.

27. Birden fazla resmi bir öykü yaratmak için kullanma.

28. Resimleri, zaman geçtikçe, nesnelerin, olayların ya da insanların nasıl değiĢtiklerini göstermek için kullanma.

29. Resimler arasındaki benzerlik ve farklılıkları listeleme.

30. Resimdeki, olay ya da insanların görünüĢlerinin ve güvenirliliğini tartıĢma; resmi yapan kiĢinin güvenirliliğini tartıĢma.

31. Resmin yapıldığı tarihten bu yana resmedilen Ģeylerin uğradıkları olası değiĢiklikleri tartıĢma.

32. Resimde öğrenciyi özellikle ilgilendiren Ģey nedir?

33. Resimde öğrencinin özellikle hoĢlandığı nesne ya da kiĢi kimdir veya nedir? 34. Resimdeki bir insan, o resim yapılana kadar vaktini nasıl geçirmiĢ olabilir?

35. Resme sınırlı bir süre dikkatle bakıldıktan sonra, resmin gizlenmesini ve içerdiği nesnelerin listelenmesini içeren bir oyun oynama.

36. Resmin bütününden edinilen izlenimin tartıĢılması.

37. Öğrencinin, bir resimler serisinin bir resme, ya da bir resimden kesilmiĢ bir parçanın üzerine odaklanması ve gördüklerini anlatması.

38. Resmin bir detayı üzerinde öğrencinin odaklanması ve gördüklerini sınıfa anlatması.

39. Resimde görülen iĢaret ya da sembollerin anlam bilgisi. 40. Resimde tuhaf ya da mantıksız Ģeyler var mı?

41. Öğrencilerin bir rol paylaĢımı yaparak, resimdeki kiĢileri canlandırarak resmi dramatize etmeleri ve daha sonra neler olabileceğini kestirmeleri.

42. Resimlerin ardıĢık sıraya konulması.

43. Öğrencinin, resme benzer bir baĢka resim çizmesi ve öyküyü sürdürmesi. 44. Öğrencinin resimdeki karakterlerle röportaj yapması; bir öğrencinin resimdeki karakterin rolünü üstlenmesi ve diğerlerinin röportajı gerçekleĢtirmeleri.

45. Öğrencilere resimdeki kiĢilerin dıĢında kiĢiler verilmesi; Örneğin resimdeki kiĢinin aile üyelerinden herhangi biri. O resimdeki kiĢi hakkında ne düĢünüyor olabilir?

46. Eğer resmi satıyor olsaydınız, birinin onu almamsını sağlamak için ne yapardınız?

47. Resimdeki herhangi bir kiĢi ya da nesnenin, resim yapıldıktan sonraki hali nasıl olabilir?

48. Resimdeki nesnelerin, dönemleri hakkında yorum yapma. 49. Resmin nasıl yapıldığını tartıĢma.

50. Resmin zaman içinde nasıl değiĢmiĢ olabileceğini tartıĢma.

Ders kitaplarında yer alan resimler, öğrencilerin yaratıcı ve eleĢtirel düĢünme, problem çözme, empati kurma ve ifade becerilerini geliĢtirmek amacıyla kullanılabilir. Sosyal Bilgiler ve Tarih ders kitaplarındaki resimlerin yukarıdaki yaklaĢımlara uygun hazırlanmaları önemlidir. Temel eğitim malzemesi olarak algılanan ders kitaplarının, çok amaçlı resimlerle desteklenmiĢ olmaları, gerek kitapların çekiciliğinin artırılması, gerek öğrenci merkezli eğitimin sağlanması açısından gereklidir.

BÖLÜM III YÖNTEM

AraĢtırmanın yöntemiyle ilgili olarak, araĢtırmanın modeli ve veri toplama teknikleri konularında açıklamalar yer almaktadır.

3.1. AraĢtırmanın Modeli

AraĢtırmamızda ilköğretim sosyal bilgiler ve ortaöğretim tarih ders kitaplarındaki görsel malzemenin karĢılaĢtırması ile birbirlerini tamamlayıcı nitelikte olup olmadığını ortaya koymaya çalıĢırken betimsel yöntem kullanılacaktır.

Doküman analizi, yapılacak olan çalıĢma ile ilgili olan kayıt ve belgeleri toplayıp belirli kural veya sisteme göre kodlayıp inceleme iĢlemine denir. Doküman analizi belgesel gözlem ya da belgesel tarama olarak da ifade edilmektedir. Doküman analizi sürecinde, araĢtırmacı çalıĢmanın amacına yönelik mevcut kaynakları bulur, her bir kaynağı dikkatlice okur, gerekli bilgileri not alır ve notlardan yola çıkarak bazı değerlendirme iĢlemleri yapar. Bu süreçte en önemli konu araĢtırmacının kaynaklardaki bilgileri, kaynakta anlatılmak istenilen gibi anlaması ve o doğrultuda kullanılmasıdır. Bu iĢlemin sonucunda yeni bir bilgiye ulaĢılması veya bu yolla bir keĢif yapılması zor görülmekle birlikte, daha çok yapılanlardan yola çıkılarak, genel eğilimlerin, farklı düĢünce ve fikirlerin varlıkları biraz daha netleĢmiĢ olur (Çepni, 2007: 76-77). Doküman analizi araĢtırma çalıĢmalarında, genel tarama ve içerik çözümlemesi olmak üzere iki farklı amaç için kullanılmaktadır. Genel tarama, literatür tarama olarak da ifade edilmektedir. Ġçerik çözümlemesi ise daha çok meta-analizle örtüĢmektedir (Karasar, 2004:184-185).

Tarama modelleri, geçmiĢte ya da halen var olan bir durumu var olduğu Ģekliyle, betimlemeyi amaçlayan araĢtırma yaklaĢımlarıdır. AraĢtırmaya konu olan birey ya da nesne, kendi koĢulları içinde ve olduğu gibi tanımlanmaya çalıĢılır (Karasar, 2003: 77).

3.2. Evren ve Örneklem

Ġlköğretim Sosyal Bilgiler 4, 5, 6 ve 7. sınıflar ders kitapları ile Ortaöğretim Tarih ders kitapları ve ilgili müfredat programları araĢtırmamızın evrenini oluĢturmaktadır.

Ġlköğretim 6. Sınıf Sosyal Bilgiler ders kitabı ile Ortaöğretim 9. Sınıf Tarih ders kitabı araĢtırmamızın örneklemini oluĢturmaktadır.

3.3. Verilerin Toplanması

AraĢtırmada öncelikle, konuyla ilgili ayrıntılı bir literatür taraması yapılmıĢ ve elde edilen bilgiler çalıĢmaya dahil edilmiĢtir. Kavramsal çerçevenin oluĢturulmasında bu bilgiler göz önünde bulundurulmuĢtur.

AraĢtırmada literatür taraması yapılacak, dokümanlar incelenerek, görsel materyallerin analizi gerçekleĢtirilecek, var olan görsel malzeme ve belgeler incelenip toplanarak belgesel tarama yapılacaktır.

AraĢtırmada;

1. Talim ve Terbiye Kurulu‟nun Ġlköğretim Sosyal Bilgiler ders kitaplarındaki görsel malzemeye iliĢkin yönergesi araĢtırılacak,

2. Talim ve Terbiye Kurulu‟nun Ortaöğretim tarih ders kitaplarındaki görsel malzemeye iliĢkin yönergesi araĢtırılacak,

3. Talim ve Terbiye Kurulu‟nun onayladığı 2009-2010 eğitim-öğretim yılında Ġlköğretim okullarında okutulması onaylanan Sosyal Bilgiler ders kitapları saptanacak,

4. Talim ve Terbiye Kurulu‟nun onayladığı 2008-2009 eğitim-öğretim yılında geçerli olan Ortaöğretim 9. Sınıf tarih ders kitapları saptanacak, 5. Bu kitaplarda yer alan görsel malzemeler (fotoğraf, resim, minyatür,

6. Talim ve Terbiye Kurulu‟nun “ Ders kitapları ile eğitim araçlarının incelenmesi ve değerlendirilmesine iliĢkin yönerge”si incelenecek,

7. Türkiye‟de Ġlköğretim Sosyal Bilgiler ders kitapları ve Ortaöğretim 9. Sınıf tarih ders kitaplarındaki görsel malzemeye iliĢkin genel yargılara varılacak ve bunların daha iyi sunumu için öneriler getirilecektir.

AraĢtırma sırasında verilerin toplanması belge tarama yoluyla yapılmıĢtır. Belge tarama var olan kayıt ve belgeleri inceleyerek veri toplamaya denir (Karasar, 2004: 183). Belgesel tarama, belli bir amaca yönelik kaynakları bulma, okuma, kaydetme ve değerlendirme iĢlemini kapsamaktadır.

Konu ile ilgili literatür taranarak daha önce yapılan çalıĢmalar, yazılan makale ve eserler gözden geçirilmiĢ; ilköğretim okulları ile ilgili genelge, yönerge, yönetmelik ve alınan kararlarla birlikte sosyal bilgiler öğretim programları ve ders kitapları da incelenmiĢtir. Ayrıca eğitimin genelini ilgilendiren planlama, strateji, yöntem ve teknikler, değerlendirme ve materyallerle ilgili makale, kitap ve araĢtırmalardan faydalanılmıĢtır. Tüm bu incelemeler düzenli olarak not alınmıĢ ve kaydedilmiĢtir.

3.4. Verilerin Analizi

AraĢtırmada literatür taraması yapılarak problem durumu ortaya konulacak, görsel malzemenin kullanımına iliĢkin eğitimsel kriterler doğrultusunda Ġlköğretim Sosyal Bilgiler ve Ortaöğretim Tarih ders kitaplarındaki görsel malzemenin karĢılaĢtırması yapılarak bir sonuca ulaĢılmaya çalıĢılacaktır.

En son hazırlanan Tarih ve Sosyal Bilgiler müfredat programlarına göre hazırlanmıĢ ders kitapları araĢtırılmıĢtır. 2005 Sosyal Bilgiler programı ve 2007 Ortaöğretim 9. Sınıf tarih ders kitapları bulunarak taranmıĢ ve ilgili ders kitapları içerik analizi yöntemi ile incelenmiĢtir.

Ortaöğretim 9. Sınıfta okutulan (MEB) Tarih ders kitapları ile Ġlköğretim okullarında okutulan (MEB) Sosyal Bilgiler kitapları tespit edilmiĢtir.

Ġlköğretim Sosyal Bilgiler 4, 5, 6 ve 7. Sınıflarda okutulan ders kitaplarında yer alan tarih üniteleri tespit edilmiĢtir.

Ortaöğretim 9. sınıf tarih üniteleri ile ilköğretim sosyal bilgiler kitaplarında yer alan üniteler karĢılaĢtırılarak benzer konular tespit edilmiĢtir.

Ortaöğretim 9. sınıf tarih programı ve Ġlköğretim 4, 5, 6 ve 7. Sınıf programları incelenmiĢ ve Tarih 9 programında yer alan konuların 6. Sınıf Sosyal Bilgiler programında yer aldığı tespit edilmiĢtir. Ġki kitaptaki ortak üniteler tablolaĢtırılmıĢtır.

Ortaöğretim 9. Sınıf Tarih ders kitabında yer alan görsel malzemeler tespit edilerek tasnif edilmiĢtir.

Ortaöğretim 9. Sınıf tarih kitabı ve Ġlköğretim 6. Sınıf Sosyal bilgiler kitaplarında yer alan benzer ve farklı görsel malzemeler tespit edilmiĢtir.

BÖLÜM IV

BULGULAR ve YORUM