Veri Zarflama Analizi

Veri Zarflama Analizi, ilk olarak Charnes, Cooper ve Rhodes (1978) tarafından ürettikleri mal veya hizmet açısından birbirlerine benzer ekonomik karar verme bi- rimlerinin göreli etkinliklerinin ölçülmesi amacı ile geliştirilmiş olan parametresiz bir etkinlik yöntemidir (Coşkun ve Balatan, 2009: 28)

Veri Zarflama Analizi ile ilgili ilk çalışma, 1978 yılında A. Charnes, W. Coo- per ve E. Rhodes’in Journal Of Operation Research’de yayınlanan makalesidir. Bu çalışmada okul gruplarının performansları karşılaştırılmıştır. Bu çalışmanın ardından, hastanelerin etkinliğinin ölçülmesinde, bankacılık sektöründe, elektrik dağıtım ve

üretim alanında, gelişen ekonomilerde enerji sektörünün etkinliğini ölçmede, hizmet sektörünün verimlilik ölçümünde, imalat sanayi alanında, borsada işlem gören şirket- lerde ilk 500’e giren şirketlerde verimlilik ölçümünde, sektörel bazda imalat sana- yinde, üniversite ve fakültelerin performansında, özel ve kamu okullarının özkaynak etkinliğinde, belirsizlik ortamında maliyet etkinliğinin ölçülmesinde ve kredi riski ve şirket performansı etkinliğinde VZA yöntemi sıklıkla kullanılmıştır (Aktaran: Şahin, 2011: 157).

Veri Zarflama Analizi (VZA), çok sayıda girdi ve çok sayıda çıktının sınır ana- lizi olarak tanımlanabilen, göreli etkinlik incelemelerinde sıklıkla başvurulan popüler bir optimizasyon tekniğidir (Demir ve Astarcıoğlu, 2007: 277). Bu teknikte lineer programlama kullanılarak en iyi davranan gözlemlerden oluşan etkinlik sınırı tespit edilmekte ve tüm gözlemlerin sınıra uzaklığı (göreli etkinliği) ölçülmektedir (Ulucan, 2002: 186). VZA yöntemi, homojen oldukları varsayılan üretim birimlerini kendi aralarında karşılaştırmaktadır. En iyi gözlemi etkinli sınırı kabul ettikten sonra, diğer gözlemler bu etkin gözleme göre değerlendirilir. Dolayısıyla etkinlik sınırı, varsayı- lan bir durum değil; gerçekleşen bir gözlemdir. Etkinlik sınırı bu şekilde tespit edil- diği için, bu yöntemde rastsal hata kullanılmaz (Seyrek ve Ata, 2010: 70).

Veri Zarflama Analizi (VZA) yönteminde aynı piyasada faaliyet gösteren bir karar biriminin diğer karar birimine göre etkinliğinin ölçülmesi esastır. Bu çözümle- medeki kısıt bütün karar birimlerinin etkinlik sınırı üzerinde veya altında olmaları gerektiğidir. Dolayısıyla, etkin birimler 1 değerini alırken etkin olmayan birimlerin değeri 1’den küçük olmaktadır. 1 ile etkinlik değeri arasındaki fark, aynı miktar çık- tının fark nispetinde daha az girdi ile elde edilebileceğini göstermektedir (Ulucan, 2000: 82).

Bankacılıkta etkinlik ölçümünde girdi ve çıktıların nelerden oluşacağı konu- sunda literatürde henüz görüş birliğine varılamamıştır. Ancak Veri Zarflama Yöne- timinin kullanıldığı çalışmalarda iki temel yaklaşımdan birinin benimsendiği görül- mektedir. Söz konusu yaklaşımlar üretim yaklaşımı ve aracılık yaklaşımı olarak ad- landırılmaktadır (Seyrek ve Ata, 2010: 70).

Üretim yaklaşımında, bankalar girdi olarak emek, nakdi ve ayni sermaye gibi kaynakları kullanarak, vadeli/vadesiz tasarruf mevduatı ve kullandırdıkları krediler gibi çıktıları üretmek konumundaki kuruluşlar olarak kabul edilmektedir. Aracılık yaklaşımında ise, bankalar topladıkları fonları, fonların kredi ve diğer varlıklara dö- nüştürülmesinde aracılık işlerini gerçekleştiren finansal kurumlar olarak tanımlan- maktadır. Girdi açısından bakıldığında, üretim yaklaşımında sadece işletme maliyet- leri göz önünde bulundurulurken, aracılık yaklaşımında buna ek olarak faiz cinsin- den maliyetler de yer almaktadır. Aracılık yaklaşımı tüm sisteme yönelik değerlen- dirmelerde ya da sistemler arası karşılaştırmalarda daha yaygın olarak kullanılırken, üretim yaklaşımı genelde şube etkinliğini değerlendirmede ve şubeler arası karşılaş- tırmada kullanılmaktadır (Seyrek ve Ata, 2010: 71).

Bu yöntemin sahip olduğu en önemli özellik; her karar alma birimindeki etkin- sizlik miktarını ve kaynaklarını tanımlayabilmesidir. Bu özelliği ile yöntem, etkin olmayan birimlerde ne kadarlık bir girdi azaltma ve/veya çıktı miktarını artırmak gerektiğine ilişkin olarak yöneticilere yol gösterebilir. Yöntemin getirdiği en önemli yenilik, birçok girdinin kullanılarak birçok çıktının elde edildiği ortamlarda, paramet- rik yöntemlerde olduğu gibi önceden belirlenmiş herhangi bir analitik üretim fonksi- yonu varlığının öngörülmesine gereksinim duymadan ölçüm yapılabilmesidir. Ayrıca girdi ve çıktılar, ölçüm birimlerinden bağımsızdırlar. Bu nedenle işletmenin değişik boyutlarının aynı zamanda ölçülebilmesi imkanı vardır (Karsak ve İşcan, 2000: 2-3). Veri Zarflama Analizini benzer amaçlı diğer yöntemlerden ayıran temel özellik, çok sayıda girdi ve çıktının olduğu durumlarda değerlendirme yapılabilmesini sağ- lamasıdır. Analiz sonucunda, her karar noktasının etkinlik değeri, etkin olmayan ka- rar noktalarının hangi girdi/çıktı oranlarında etkinliklerinin nasıl arttırılabileceğine dair iyileştirme değerleri ve referans olarak kullanılabilecek karar noktalarına ilişkin bilgiler elde edilir (Yıldırım ve Gülcemal, 2010: 476).

Veri Zarflama Analizi uygulamasının temel amaçları şu şekilde sıralanabilir (Coşkun ve Balatan, 2009: 29):

 Karşılaştırılan birimlerin her biri için girdi-çıktı boyutlarından herhangi bi- rinde göreli etkinsizliğin kaynaklarının ve miktarlarının belirlenmesi,

 Etkinliğe göre birimlerin sınıflandırılması,

 Karşılaştırılan birimlerin yöntemlerinin değerlendirilmesi,

 Birimlerin kontrolleri dışındaki program ve politikaların verimliliklerini de- ğerlendirmek ve program etkinsizliği ile yönetsel etkinsizliği ayırt etmek,

 Değerlendirme altındaki birimler için kaynakların yeniden atanması amacıyla niceliksel bir temel oluşturulması. Bu yeniden atama politikalarının genel amacı, sınırlı kaynakların istenilen çıktıları üretmekte daha etkin kullanılabilecek birimler arasında değiştirmektir.

 Birimler arasındaki karşılaştırma ile doğrudan doğruya ilişkili olmayan amaç- lar için etkin birimlerin ya da etkin girdi-çıktı ilişkilerinin belirlenmesi,

 Spesifik girdi-çıktı ilişkileri için yürürlükteki standartların gerçekleşen per- formansa göre incelenmesi ve gözden geçirilmesi,

 Önceki çalışmalardaki sonuçların karşılaştırılması.