Frédérıc Durand
YUKARI SİLEZYA’DA ENDÜSTRİYEL VE BİRLEŞİK KENTLEŞMENİN DOĞUŞU
Silezya bölgesi, 19. yüzyıldan itibaren, tüm alanında, özellikle görünüm, en- düstriyel dinamizm, yaşam alanlarının ve toplumsal yapıların dönüşümü ba- kımından geniş bir değişim yaşadı. Bu dönüşümlerin kökeni bölgeyi fizyono- misi, statüsü, ağırlığı ve çekiciliğiyle temelden ve organik olarak değiştiren Sanayi Devrimi’ne dayanmaktadır. Gerçekten de, Sanayi Devrimi’yle birlikte bölge ekonomik anlamda önemli bir yer haline gelmiştir. 19. ve 20. yüzyıllar- da Yukarı Silezya’da yaşanan sanayileşme ve kentleşme, Silezya bölgesinin 1918’e kadar yaşadığı parçalanma ve bölgesel kimliklerin oluşumu, özel bir kentsel alan yaratmıştır. Asıl soru, geçmişin miraslarının, Yukarı Silezya’daki birleşik kentleşmeye bağlı mekânsal gelişimin önünde bir engel oluşturup oluşturmadığıdır.
Yukarı Silezya’daki Kentleşmenin Kökeni
19. yüzyılın başında, Yukarı Silezya’daki manzara, günümüzdekine pek ben- zemiyordu. Bölge, geniş ormanlık alanlardan oluşmaktaydı. Ancak kömürün sanayide bir enerji kaynağına dönüşmesi, bu alanın yapısını değiştirerek, ye- ni bir ekonomik teşkilatlanmaya yol açtı. Bölge, özellikle bu kömür çıkarma alanlarının etrafında yaşanan bir kentleşme sürecine girdi. 19. yüzyıl boyun- ca, Silezya bölgesi birçok maden alanı, kok fabrikası ve dökmecilik işlerinin kuruluşuna tanıklık etti. Başlıca kömür yatakları, Yukarı Silezya’nın orta ke- siminde, Gliwice, Bytom, Będzin ve Czeladź gibi bölgenin küçük tarihi kasa- balarının etrafında bulunmaktaydı. Kömür madenciliği, bölgenin başlıca ekonomik faaliyeti haline geldi. Bu sanayinin büyümesi, sadece madencilik için değil, aynı zamanda bölgede oluşan üretim akışı için de ekipmanların ve ağır altyapıların kurulmasını gerektiriyordu. Üretilen veya çıkarılan malların diğer bölgelere nakledilmesi için, genellikle faaliyet alanlarının yakınlarında birçok demiryolu istasyonu inşa edilmişti. 19. yüzyılın ikinci yarısında Yuka-
5. katowice: yukarı silezya’da bir metropol icadı mı? 109
rı Silezya’da kurulan demiryolu ağı, 1914 yılına dek büyümeyi sürdürdü. Bu ağın kapsama alanı oldukça genişti. Bugün demiryolu hatlarının çoğu kaldı- rılmış olsa da, ağ önemini halen korumaktadır. Yukarı Silezya’daki kentleş- me 19. yüzyılda bölgede yaşanan endüstriyel kalkınmayla bağlantılı olduğu halde, maden alanlarının etrafındaki kentsel unsurların kurulmasını kolaylaş- tıran faktör demiryolunun gelişimiydi. Kentsel genişleme, büyük ölçüde bu yeşermekte olan ekonomiye yatırım yapan özel oyuncular (özellikle Prusyalı- lar) sayesinde başarıldı. Kentleşme, idari binaların inşa edilmesiyle, bunun yanında bu üretim alanlarının etrafında kamu hizmetlerinin (okullar, hasta- neler, tiyatrolar ve mağazalar) kurulmasıyla tamamlanmıştı. Kentleşme pers- pektifinden bakıldığında, bu şehirler demiryolunun çevresinde, özellikle de tren istasyonları ve sanayi alanlarının yakınlarında inşa edilmişti.
19. yüzyıl, Yukarı Silezya’nın manzarasındaki değişimin damga vur- duğu bir yüzyıl olmuştu. Halkın başlıca uğraşının ticaret ve zanaatın yanı sı- ra madencilik (bakır, kurşun, gümüş ve kömür gibi) olduğu bu nispeten kır- sal alan, birkaç on yıl içinde kent hayatının göz kamaştırıcı çıkış yaptığı bir yer halini almıştı. Gerçekten de sanayileşme bölge yaşayanlarının yaşam ko- şullarını ve mekânsal uygulamalarını baştan aşağı değiştirmişti. Bu süreç, ye- raltında yaşanacak bir yer (madenler) ve bir dikeylik hissi (bacalar) sağlamış- tı. Yukarı Silezya, statüsünü çevresel bir sınır bölgesinden, ekonomik dina- mizmin stratejik olarak konumlanmış bir alanı olarak değiştirmişti.
Hızlı sanayileşmenin sonuçlarından biri de, bölgenin yoğun bir insan akınına uğraması oldu. Bölge, sanayi için insan gücüne ihtiyaç duyuyordu. Genellikle Polonyalı ve Alman kökenli geniş aileler, Avrupa’nın bu bölümü- ne yerleştiler. Bu göç dalgası, maden alanlarının yakınlarında bulunan ve iş- çilerin yaşadığı kentlerin inşasına da katkıda bulundu. Böylelikle bu kentleş- me ve sanayileşme hareketi, yeni bir sosyal meslek grubunun, yani işçilerin oluşumuyla sonuçlandı. İşçiler, Yukarı Silezya’nın en geniş toplumsal sınıfı halini aldı. Silezya’nın 14. yüzyılda Polonya Krallığı’ndan ayrılmasıyla sınır- ların pek çok kez değişmesinin ve toprak mülkiyetinin el değiştirmesinin eşlik ettiği birçok dönüşüm geçiren bu yeni kentleşmiş ve sanayileşmiş kültür, as- len Polonya kökenli olan Silezya kültürüyle bütünleşti.
Sınırların Yakınlarındaki Kentlerin Gelişimi
Yukarı Silezya’daki kentsel gelişimin başlangıcı, Polonya Krallığı’nın parça- lanmasının (1772-1795) ve Büyük Varşova Dukalığı’nın üç Avrupa İmpara- torluğu tarafından bölünmesinin (1815) hemen sonrasına denk gelmişti. Yu-
110 ikinci kısım: vaka çalışmaları: katowice, valenciennes ve karabük
karı Silezya’daki kentleşmenin ilk aşamalarında yabancı güçler önemli bir rol oynadı. Bu güçler, Silezya topraklarının kendi hedefleri doğrultusunda geliş- mesini yönlendirdiler. Silezya bölgesinin üçe bölünmesine rağmen, gelişmek- te olan bu sanayi alanının tam kalbindeki emperyal sınırların varlığı, kentsel gelişmeye ayak bağı olmaktaydı. Hatta sınırların iki yanında da benzer kent ve sanayi birimleri kurulmaktaydı. Ancak kentleşme modelleri, tam olarak aynı sayılmazdı. Kentlerin algılanma ve inşa edilme biçimlerinde farklar orta- ya çıkmıştı. Kent planlaması mantığı da, her Avrupa gücünün hedefleri doğ- rultusunda değişiklik göstermekteydi.
Prusya Silezya’sında, Silezya bölgesini Prusya metropolüne dahil etme arzusu, Silezya’nın Prusya tarafından tamamen işgal edilmesine yol açtı. Amaç, dayanıklı bir Alman toplumu oluşturmak için, tüm sanayi alanlarının etrafında Berlin metropolünden izole edilmemiş bir bölge kurmaktı. Madenler ve endüstriler büyük endüstriyel Prusyalı kapitalistlerin elindeyken, çalışan nüfusun büyük kısmı Polonyalılardan oluşuyordu. Bu dönemde, bölgeye yö-
POLAND
PRUSSIA
GliviceBytom Sosnowiec
Zawiercie Bielsko Cieszyn Zywiec Biala Jaworzno Katowice Rybnik Raciborz State boundanes
Current boundaries of the voivodship of Upper Silesia Cities
Kaynak: Tazbar Julia. Atlas historyczny szkola srednia 1815-1939 Yazar : Durand Fréd ric, 2008
0 20 40 km