2. BÖLÜM
2.1. Yerleşim ve Sanayi Alanları
İnsanın varlığını sürdürebilmesi için; su, yiyecek temini, giyecek ve korunma gereksinimlerinin karşılanması bir zorunluluktur.
Su kaynaklarının yakınında, toplamak, avlanmak ama daha sonraları toprağı işlemek, hayvanları evcilleştirmek suretiyle, yiyecek temin etmek ve barınmak maksadıyla insan fizyolojisi gereği insanlar yerleşik hayata geçmiştir. Barınmak amacıyla kurulan mekanlar zamanla işlevleri artarak yerleşmelerin çekirdeğini oluşturmuştur.
Bolvadin ilçesinde yerleşim başlangıcı yaklaşık 10 bin yıl öncesine dayanmaktadır.
Yerleşim birimleriyle ilgili bulunan kalıntılar ilçenin Arkaik Çağ’ın bütün devirlerini yaşadığının göstergesidir. Frigya döneminde önemli bir yerleşim olan Bolvadin ilçesi Frigya vadisi içerisinde yer almaktadır. Bu devirde şu anda Kemerkaya kasabası sınırları içerisinde yer alan Yedikapı yer altı şehri inşaa edilmiştir.
Bolvadin ilçesi Roma döneminde hızla gelişti ve M.S.133 yılında Roma Kralı Hardinaus’un Polybotus (Bolvadin) şehrini ziyaret etmesiyle şehir merkezi yeniden imar edilmiştir.
Bizans döneminde Bolvadin şehri Polybotum olarak anılmıştır. Ünlü Bizans tarihçisi Anna Komnena “Alexiod” adlı eserinde Bolvadin’in önemli bir şehir olduğunu İznik ve Efes konsüllerine temsilci gönderdiğini yazar (Bayar, M. Bolvadin Tarihi: 30)
Malazgirt savaşından sonra ilçe ve yakın çevresi 1107 yılında Emir Mengülek tarafından fethedilerek Bolvadin ismini almıştır. 1116 yılında Bolvadin ovasında yapılan Bolvadin Savaşıyla bölge tamamen Türkleşmiştir.
Selçuklular zamanında Afyonkarahisar “Karahisar-ı Devle” ismiyle vilayet olmuş ve Bolvadin’de bu vilayete bağlı önemli bir kaza olmuştur. Haçlı seferlerinden büyük zarar gören Bolvadin o dönemde idari yapı olarak daha büyüktü ve 11 mahalle, 60 köy ve 30 mezradan oluşuyordu. Bolvadin’e bağlı 12 nahiye ve 326 köy vardı.
Selçuklular zamanında ilçe merkezinde bir çok cami ve medrese gibi yapı inşaa edilmiştir.
Çalışma alanı Selçuklulardan sonra Karaman, Germiyan, Eşrefoğulları ve Sahipata beylikleri arasında sürekli el değiştirmiştir. Bolvadin 1362 yılında Osmanlı topraklarına katılmıştır. Osmanlı devleti döneminde Bolvadin ilçesi Hüdavendigar Vilayetinin Afyon (Karahisar-ı Sahip) sancağının iki muhassılığından biridir.
İlçe sınırları içerisinde yapılan çalışmalar sonucunda 20. yy başlarına kadar bir çok yerleşim biriminin kurulup yıkıldığı tespit edilmiştir. Tespit edilen yerleşmelerin kalıntıları daha çok depresyon tabanına yakın alanlarda yer almaktadır. Bu durum günümüzde olduğu gibi depresyon tabanının geçmişte de yerleşime ve ekonomik faaliyetlere daha uygun olduğunun bir kanıtıdır.
No Adı Niteliği Şimdiki
Çizelge 4. 20.Yy. Başlarına Kadar Bolvadin İlçe Sınırları İçerisindeki Yerleşmeler ve Günümüzdeki Durumları
Günümüzde Afyonkarahisar iline bağlı Bolvadin ilçesi daimi yerleşim birimi olarak; 1 şehir, 4 kasaba, 12 köy ve bulunduğu idari alan içinde mahalle özellikli 4 yerleşmeden oluşan bir idari yapıya sahiptir.
Kentsel ve Köy İdari Alanları Mahalleler
Dişli Kasabası Çaybaşı, Köprübaşı, Malazgirt, Okul, Yavuz Selim, Yukarı, Yunus Emre, Şeyh Şamil, Mevlana, Fatih
Büyükkarabağ Kasabası Atatürk, Fevzi Çakmak, Hacıbekir, Karşıyaka Kemerkaya (Çoğu) Kasabası Merkezde; Hürriyet, Yaka, Savaş, Zafer
İdari Alan İçinde Bağlı; Avdan, Yeni ve Yapraklı
Özburun Kasabası Merkezde; Bahçelievler, Çaybaşı, Ulucami, Üsküdar, Şehirönü İdari Alan İçinde Bağlı; Ovacık
Çizelge 5. Bolvadin İlçesindeki Köy - Kasabalar ve Bu İdari Ünitelere Bağlı Mahalleler Bir bölgede yerleşim alanlarının dağılışı üzerinde kuşkusuz su kaynakları, güvenlik, iklim koşulları ve ekonomik faaliyet alanı olan tarım ve otlaklar etkili olmaktadır.
Yer şekillerinin çeşitlilik gösterdiği, ortalama yükseltinin 1000 metre ile 2000 metreler arasında değiştiği Bolvadin ilçesinde jeolojik ve jeomorfolojik yapı yerleşim alanlarının dağılışı ve kuruluş yerleri üzerinde büyük etkiye sahiptir.
Alana ait jeomorfoloji ve diğer haritalara baktığımızda, yerleşim alanları daha çok Emirdağlarının güneybatı etekleri ile depresyon tabanına yakın olan coğrafi ortamlarda yoğunlaşmıştır.
Yerleşim alanları toplam ilçe alanının yaklaşık %2.9 unu yani 32.080 dekarını oluşturmaktadır. Depresyon tabanındaki yerleşmelerin kapladıkları alan
Yerleşme Adı Kapladığı Alan (Dekar) Yerleşme Adı Kapladığı Alan (Dekar)
Bolvadin 16.520 Kuracaova 839
Büyükkarabağ 2.052 Kutlu 272
Derekarabağ 899 Nusratlı 279
Dipevler 278 Ortakarabağ 720
Dişli 3.243 Özburun 1.385
Güney 301 Taşağıl 247
Hamidiye 411 Taşlıdere 248
Karayokuş 577 Yörükkaracaören 344
Kemerkaya 3.465 TOPLAM 32.080
Çizelge 6. Bolvadin İlçesindeki Yerleşim Alanlarının Kapladıkları Alan
Jeolojik ve jeomorfolojik yönden değerlendirdiğimizde; Güney, Kutlu, Yörükkaracaören, Taşlıdere, Nusratlı, Taşağıl, Hamidiye köy yerleşimleri Paleozik’e ait metamorfik seriler üzerinde yer almaktadır. Metamorfik şist, kalker ve mermerden oluşan bu seriler üzerinde yapı sert ve dirençli olduğu için dönemlik dereler tarafından çentik vadiler oluşturulmuştur.
Eğimin %15-20’leri bulduğu bu alanlarda dalgalı arazi yapısı oluştuğu ve taban suyuna kolay ulaşılabildiği için dağlık kütle ile plato alanlarının kesişme noktasında yukarıda bahsedilen köyler kurulmuştur. Bu köylerin bulunduğu arazinin ortalama yükseltisi 1200 ile 1400 metre arasında değişmektedir.
Alanda yerleşmelerin bulunduğu bir diğer jeomorfolojik yapı da Neojen aşınım yüzeylerinden oluşan plato alanlarıdır. Kemerkaya, Büyükkarabağ ve Özburun kasabaları Neojen dolgu alanlarının üzerinde yada yakınında kurulmuş yerleşmelerdir. Taban suyunun derin olduğu plato alanları üzerinde kurulan bu yerleşmelerin yakınında çatlaklardan yüzeye çıkan kaynaklar yada Özburun kasabasında olduğu gibi dereler bulunmaktadır.
Toplu özellik gösteren Büyükkarabağ kasabası 1200 metre yükseltiye sahip olup etekte kurulmuştur. Kemerkaya kasabası Neojen dolgu alanında dereler tarafından açılan vadi içinde 1280 metre yükseltiye sahip olan bir kasaba yerleşmesidir. Özburun kasabası da morfolojik olarak Neojen dolgu alanı üzerindeki plato alanı üzerinde 1150 metre yükseltide vadi içinde kurulmuştur.
Jeomorfolojik olarak yerleşmelerin yoğunlaştığı ikinci coğrafi alan depresyon tabanının kuzey bölümleridir. Eğimin dağ etekleri ve plato alanlarına göre daha az olduğu depresyon tabanında Hamidiye, Dipevler, Derekarabağ ve Ortakarabağ köyleri ile 52.998 nüfuslu Bolvadin şehri yer almaktadır. Kuaterner’e ait arazi yapısının bulunduğu ve morfolojik olarak ova yüzeyi olan depresyon tabanında yerleşmelerde yaşayan nüfus miktarı da diğer morfolojik birimler üzerinde yer alan yerleşmelerden daha fazladır. İlçe toplam nüfusunun yaklaşık %70’i depresyon tabanında yer almaktadır.
Yerleşmelerin depresyon tabanında yoğunlaşmasında morfolojik olarak ova yüzeyi olması etkili olduğu gibi daha sonra değineceğimiz Kuaterner arazisi üzerinde oluşan verimli tarım toprakları da etkili olmuştur. Depresyon tabanına yakın olan bu yerleşmeler ortalama 970-995 metre yükseltiler arasında kurulmuş ve gelişmiştir.
Çizelge 7. Bolvadin İlçesindeki Yerleşmelerin Ortalama Yükseltileri, Konumları ve Dokuları
Kentsel ve Köy İdari
Alanları Ortalama Yükselti (m) Konumu Dokusu
Dişli 1.100 Vadi içi Toplu
Kurucaova 1.190 Yamaçta Toplu
Kutlu 1.250 Yamaçta Toplu
Nusratlı 1.250 Yamaçta Toplu
Ortakarabağ 971 Göl kenarı Toplu
Taşağıl 1.210 Vadide Toplu
Taşlıdere 1.250 Vadide Toplu
Yörükkaracaören 1.250 Yamaçta Toplu
İdari Ünitelerin Yer Aldıkları Jeomorfolojik Ünite
Yerleşme Adı
Depresyon tabanında yada yakınında Derekarabağ, Ortakarabağ, Dipevler, Hamidiye, Bolvadin
Depresyonun güney ve güneybatıya bakan yamaçlarında
Güney, Kutlu, Yörükkaracaören, Nusratlı, Taşağıl, Taşlıdere, Karayokuş, Kurucaova Büyükkarabağ
Neojen dolgu alanındaki aşınım yüzeyinde Kemerkaya, Özburun, Dişli
Çizelge 8. Bolvadin İlçesindeki Yerleşmelerin Yer Aldıkları Jeomorfolojik Üniteler.
BOLVADİN İLÇESİNDEKİ YERLEŞMELERİN NÜFUSLARININ JEOMORFOLOJİK ÜNİTELERE GÖRE ORANSAL DAĞILIŞI (2000)
69%
9%
22%
Depresyon Tabanında Depresyonun Güney Yamaçlarında Neojen Aşınım Yüzeyinde
Şekil 4. Bolvadin İlçesinde Nüfusun Jeomorfolojik Birimlere Göre Dağılışı 2000 (Kaynak DİE) İlçede bulunan sanayi alanlarının dağılışı üzerinde de jeolojik ve jeomorfolojik yapının etkisi bulunmaktadır. İlçe merkezinde gelişme gösteren taş ve toprağa dayalı sanayi tesislerinin hammaddesi Neojen depoları olan killi-milli toprak yapısıdır.
Depresyonun kuzey ve güney yamaçlarında bulunan Neojen dolgu alanlarından sağlanan hammadde ile birlikte sanayi alanları ilçede daha çok arazi yapısının düz ve ulaşımın daha kolay olduğu depresyon tabanında kurulmuştur.
Bolvadin ilçesi iklim koşulları bakımından Orta Anadolu Bölgesi’nde hüküm süren karasal iklim ile Akdeniz geçiş tipi arasında yer almaktadır. Fakat ilçenin iklim koşulları daha çok doğusunda hüküm süren karasal iklim koşullarını yansıtmaktadır.
Morfolojik yapıyla ilişkilendirdiğimizde depresyon tabanı ve Emirdağlarının güney etekleri boyunca ortalama sıcaklık değerleri yerleşim alanlarının kurulmasına hem jeomorfolojik hem de iklimsel olarak daha elverişlidir. Genel olarak ilçede hakim olan iklim koşulları yerleşmeye elverişlidir.
Jeomorfoloji haritasından da anlaşılacağı üzere yerleşmeler daha çok kuzeyli rüzgarlara kapalı olan Emirdağlarının güneybatı eteklerine toplanmıştır. Özellikle kış mevsiminde tüm Türkiye’de etkili olduğu gibi ilçe arazisinde de etkili olan poyraz ve karayel soğuk rüzgarlardır. Karasal iklim koşullarında ısınma sorunu büyük problem olduğu için yerleşmeler kuzeyli rüzgarları arkalarına, bakı faktöründen dolayı da güneyi karşılarına almışlardır. Yerleşmeleri oluşturan konutların büyük çoğunluğunda evlerin kapıları ve pencereleri güneye bakmaktadır.
Yerleşim alanlarına iklimin bir diğer etkisi de konutların yapı malzemesidir.
Kırsal kesimde iklim koşullarıyla birlikte çevrede şekillenen bozkır bitki örtüsü ve Neojen ile Kuaterner’e ait kumlu, milli arazi yapısı bir araya geldiğinde evlerin yapı malzemesi olarak daha çok kerpiç kullanılmıştır. Özellikle; Hamidiye, Dişli, Özburun, Kemerkaya, Dipevler, Ortakarabağ, Derekarabağ ve Büyükkarabağ yerleşmelerinde kerpiç yapılar daha yaygındır.
BOLVADİN METEOROLOJİ İSTASYONU RÜZĞAR DİYAGRAMI (1975-2005)
Şekil 5. Bolvadin Meteoroloji İstasyonu Verilerine Göre Rüzgar Diyagramı (Kaynak D.M.İ.)
Sanayi alanlarının dağılışı üzerinde iklim koşullarının da etkisi vardır. Özellikle karasal iklim koşullarının egemen olduğu alanda yaz kuraklığı ve yağış yetersizliğinden dolayı tahıl tarımı ön plandadır. Otlak alanlarında da bozkır bitki örtüsü oluşmuştur. Tahıl tarımının ilçede fazla olması ve otlak alanlarında da hayvancılık faaliyetlerinin bir diğer önemli ekonomik faaliyet olması ilçe merkezinde un ve yem fabrikası ile deri işleme, çanta ve ayakkabı imalathanelerinin kurulmasına neden oluştur.
Karasal iklim koşullarının hakim olduğu alanlarda yerleşmeler için en önemli faktör su teminidir. Alanda hidrografya konuları içerisinde yer altı ve yerüstü suları yerleşim alanlarının dağılışını etkilemiştir. İlçe arazisine yıllık düşen yağış miktarı 383,5 mm.dir. Yaz mevsiminde ortalama sıcaklık değerinin 200C’nin üzerine çıkması ve yağışların azalması alanda buharlaşmayla birlikte fizyolojik kuraklığa neden olmaktadır. Kuraklık da beraberinde yerleşmeler açısından su sıkıntısını ortaya çıkarmaktadır. Bundan dolayı yerleşmeler ilçe arazisi içerisinde taban suyunun kolay çıkarılabildiği yada kaynak sularının var olduğu alanlara kurulmuştur.
Alanda Kemerkaya kasabası, Güney, Kutlu, Yörükkaracaören, Taşlıdere, Nusratlı, Taşağıl, Karayokuş ve Dipevler kaynak sularına yakın alanlarda kurulmuştur. Dişli, Özburun kasabaları ve Bolvadin şehri taban suyuna kolay ulaşılabildiği morfolojik alanlarda ve dere kenarında kurulan yerleşmelerdir.
Ortakarabağ ve Derekarabağ yerleşmelerinin kuruluş yerlerinin seçimlerinde de Eber Gölü büyük etkiye sahiptir.
Yerleşim alanlarının dağılışı ve yerleşim yerlerinin seçimini geçmişten günümüze etkileyen en önemli bir diğer faktörde üzerinde verimli tarım arazilerinin oluştuğu toprak örtüsüdür.
Bolvadin ilçesinde yerleşmelerin dağılışı üzerinde etkili olan en önemli toprak grupları alüvyal topraklar ile kahverengi topraklardır.
Alandaki yerleşmelerden Kemerkaya kasabası kireçsiz kahverengi topraklar üzerinde yer almaktadır. A horizonunun iyi gelişme gösterdiği kireçsiz kahverengi topraklar üzerinde tarım yapılabildiği için Kemerkaya kasabası çevresinde tarım yapmaya uygun fakat verimin düşük olduğu tarım arazileri bu topraklar üzerinde gelişme göstermiştir.
Dişli, Özburun, Bolvadin, Dipevler, Ortakarabağ ve Derekarabağ yerleşmeleri alüvyal topraklar üzerinde yada yakınında yer almaktadır. Bu yerleşmelerin nüfusları da dikkate alındığında ilçe nüfusunun yaklaşık %80’i alüvyal topraklar üzerinde yaşamaktadır.
Kutlu, Yörükkaracaören, Taşlıdere, Nusratlı, Taşağıl, Karayokuş, Hamidiye ve Kurucaova yerleşmeleri de kahverengi topraklar üzerinde yada yakınında bulunan kır yerleşmeleridir.
Yerleşim alanlarının dağılışı üzerinde toprak gruplarının verimlilik, eğim, derinlik koşullarının daha çok etkili olduğunu, alanda verimli tarım alanlarının oluştuğu kahverengi ve alüvyal topraklar üzerinde yerleşmelerin yoğunluk göstermesinden anlayabiliyoruz.(Harita.7)
İlçe idari alanı içerisinde yerleşim alanlarının dağılışı üzerinde ulaşım, nüfus gelişimi, tarım ve otlak alanları gibi ekonomik faaliyet alanlarından oluşan beşeri faktörlerin de etkisi bulunmaktadır.
Roma ve Bizans döneminde kuzey-güney yönünde ilçe alanı içerisinden tarihi Kral Yolu geçmekteydi. Roma döneminde alanda bulunan yerleşmeler bu yol çevresinde yoğunlaşmaktaydı. Özellikle Kemerkaya kasabası yakınındaki kale yerleşmeleri bu yolun güvenliğini sağlamak adına andezit ve bazalt kütleler üzerinde yaklaşık 1450 metre yükseltide inşaa edilmiştir. Tarihi Kral Yolu’nun yakınındaki Dişli, Özburun ve Kemerkaya kasabaları idari alanları içerisinde Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerine ait birçok harabe ve höyüklere de rastlanmıştır.
Günümüzde de özellikle kuzey-güney yönünde önemli bir karayolu olan D 675 karayolu üzerinde ve yakınında Bolvadin şehri, Kemerkaya ve Dişli kasabaları yer almaktadır. Alandaki diğer yerleşmeler de ulaşım faaliyetlerinin kolay olduğu morfolojik birimler üzerinde yer almaktadır.
Yerleşim alanlarının dağılışında kuşkusuz bir diğer faktör de insanların ihtiyaçlarını karşılayabileceği ve ekonomik kazanç elde edebileceği tarım ve otlak alanlarıdır. İlçedeki Özburun, Dişli ve Büyükkarabağ kasabaları ile Kurucaova, Hamidiye, Dipevler, Ortakarabağ ve Derekarabağ köy yerleşmeleri ekonomik faaliyet olarak tarımın birincil ekonomik faaliyet olduğu, Emirdağlarının güneybatı eteklerinde yer alan Karayokuş, Taşağıl, Nusratlı, Taşlıdere, Yörükkaracaören, Güney ve Kutlu
yerleşmelerin alanda kurulup gelişmesinde tarım alanları ve otlak alanları etkili olmuştur. Otlak ve tarım alanlarının dağılışına bağlı olarak da bu yerleşmelerdeki ekonomik faaliyetler şekillenmiştir. Özellikle alanda tarım alanları çok önemli olduğu için depresyon tabanındaki yerleşmeler hariç Taşlıdere, Taşağıl, Nusratlı, Kutlu gibi yerleşim birimleri eğimin biraz daha fazla olduğu otlak alanları ile iç içe bulunmaktadır.
Yer altı kaynakları da bir bölgedeki yerleşmelerin dağılışı üzerinde etkili olmaktadır. Fakat ilçe idari alanı içerisinde önemli yer altı kaynakları olmadığı için yerleşmelerin dağılışında yer altı kaynaklarının etkisine de rastlanmamıştır.
İlçedeki un, yem, metal eşya, taş ve toprağa dayalı sanayi tesisleri ve sanayi alanlarının dağılışı üzerinde de ulaşım ve tarım alanları etkilidir. Özellikle sanayi alanları olan küçük sanayi sitesi, Alkoloid Farikası ve yapımına başlanan organize sanayi bölgesi D 675 karayolu üzerinde yada yakınında inşa edilmiştir.
İlçede üretilen mal ve hizmetler karayolu yada ilçe güneyinden geçen Konya-Afyonkarahisar demiryolu ile çevre yerleşmelere pazarlanmaktadır.
Sanayi tesisleri içerisinde un ve yem sanayinin yaygın olmasında da tarım alanlarının ve bu tarım alanları üzerinde yetiştirilen arpa ve buğday gibi tahılların büyük etkisi bulunmaktadır.