B. MİNYATÜR SANATI
B.2. Osmanlı Dönemi Minyatür Sanatı
1.2. Yardımcı Üyeler
Dîvân-ı hümâyûnda ayakta hizmet gören yardımcı üyelerin başında reisülküttâb, çavuşbaşı, tezkireciler ve kapucular kethüdâsı bulunurdu. Ayrıca bu görevlilerin yanında ve altında bulunan, sayıca bir hayli fazla olan kâtipler, tercümanlar, çavuşlar ve diğer hizmetlilerin de Dîvân-ı hümâyûn toplantılarında ikinci derecede önemi haiz görevleri bulunmaktaydı.
Reisülküttâb:
Reisülküttâblar Dîvân-ı hümâyûn toplantılarında kâtiplerin ve bu kâtiplerin teşkil ettiği kalemin amirleri olarak görev almaktaydılar. Divânda alınan kararların kendi kalemlerini ilgilendirdiği şekilde bürokratik işlemlerinden sorumluydular.63 Dîvân-ı hümâyûn toplantı günlerinde kapucular kethüdâsı ile birlikte en erken onlar gelirlerdi. Toplantı sonuna kadar kalıp, geç gitmeleri de kanunla sabitti. Divândan çıkan her türlü fermanın müsveddesini kaleme alır, kâtipler tarafından yazılan fermanları kontrol eder ve buna dair işaret koyardı. Dîvân-ı hümâyûn toplantısı başlamadan önce telhis kîsesini64
61
Recep, Ahıshalı, a.g.m., s.390.
62
Dündar Alikılıç, Osmanlı'da Devlet Protokolü ve Törenler "İmparatorluk Seremonisi", Tarih Düşünce Kitapları Yayınları, İstanbul 2004, s. 65.
63
Recep Ahıshalı, Osmanlı Devlet Teşkilâtında Reisülküttâblık, s. 231.
64
23 vezîr-i a'zamın sağ tarafına bırakır ve yerine geri dönerdi. Toplantı halinde iken de Dîvân-ı hümâyûna sunulan arzuhalleri belirli bir tertip dahilinde vezîr-i a'zam huzurunda sırasıyla okurlardı. Bu görevlerini, 17. yüzyıldan itibaren, reisülküttâbların bürokratik işlerinin artmasından dolayı tezkirecilere devretmişlerdir.65 Çalışmamızda paylaştığımız minyatürler 16. yüzyıl dönemini kapsadığından tasvirlerde vezîr-i a'zamın karşısında ayakta duran ve elinde kağıdı okur vaziyette tutan görevli reisülküttâbdır.66
Mutad divânlarda ayrıntılı olarak değineceğimiz Hünernâme’nin ikinci cildinde bulunan minyatür, Kayseri Kadısı hakkında şikayetlerin dinlendiği tasvirdir.67 (Bkz: Resim 6) Minyatürden aldığımız detayda reisülküttâb kırmızı kaftanı ile vezîr-i a'zamın karşısında ayakta durmakta ve elindeki kağıttan Kayseri Kadısından davacı olanların şikayetlerini okumaktadır.68
Resim 6 : Reisülküttâb, Hünernâme II, [TSMK, H.1524] vr. 237b'den detay.
65
Recep, Ahıshalı, a.g.m., s. 390.
66
Mübahat Kütükoğlu, a.g.m., s. 49.
67
Minyatürün tamamı için bkz: Resim 22.
68
24
Çavuşbaşı:
Divân toplandığında vezîr-i a'zamdan önce çavuşbaşılar gelirdi. Vezîr-i a'zam geldiğinde onun sol tarafına oturur o günkü arz edilecek mevzular hususunda bilgiler verirdi. Kendisinin halledebileceği mevzuları kendi halleder, daha önemli mevzuları ise büyük ve küçük tezkirecilerin yardımıyla müzakere eder, sıraya koyar ve huzura çıkmak isteyenleri ise huzura çağırırdı.69 Dîvân-ı hümâyûn günlerinde hazine ve defterhanenin vezîr-i a'zamdaki mühr-i hümâyûnun mührünün açılması ve mühürlenmesi çavuşbaşının eliyle olurdu. Elçileri karşılayıp divân toplantılarına getirme görevi de yine çavuşbaşılara aitti.70 Dîvân-ı hümâyûn toplantılarında ayakta görev yapan çavuşbaşı ve kapucular kethüdâsının ellerinde birer gümüş asâ bulunurdu.71 Çavuşbaşı ve kapucular kethüdâsı dönem minyatürlerinde de ellerindeki asâları ile kendilerini belli ederler. (Bkz: Resim 7)
Resim 7 : Çavuşbaşı, Kapucular Kethüdâsı, Hünernâme II, [TSMK, H.1524] vr. 242a'dan detay.
69
Murat Uluskan, a.g.t., s. 35.
70
Murat Uluskan, a.g.t., s. 43-44.
71
Abdurrahman Sağırlı, "Şâhnâme-i Âl-i Osman'a Göre Kanûnî Döneminde Divân-ı Hümâyûn", Feridun M.Emecen (Ed.), Yönetim Anlayışı ve Kurumlar (59-66), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi ile Kitapevi ortak yayını, İstanbul 2008, s. 62.
25
Tezkireciler:
Dîvân-ı hümâyûn toplantılarında yardımcı olan tezkirecilerin Kanûnî döneminden itibaren büyük (tezkire-i evvel) ve küçük (tezkire-i sânî) olmak üzere iki kişi olduğu bilinmektedir.72 Her iki görevli de çavuşbaşının maiyetinden sayılmaktadır.
Dîvân-ı hümâyûnda vezîr-i a'zam huzurunda zikredilen arzuhalleri büyük ve küçük tezkireciler sıraya koyarak tasnif ederler ve okurlardı.73
Toplantı halinde resmedilen minyatürlerde ayakta duran görevlilerden ellerindeki asâlar veya kağıt tutmalarından ayakta duran görevlilerin tespiti daha net olurken tezkireciler, çavuşlar ve diğer yardımcılar hakkında kesin kanılara varılamıyor.
Hünernâme II' den paylaştığımız minyatür detayında74 (Bkz: Resim 8) ellerinde asâ bulunan çavuşbaşı ve kapucular kethüdâsının karşısında duran görevlilerin tezkireci olduğu düşünülür.75
72
Ahmet Mumcu, a.g.e., s. 43.
73
Recep Ahıshalı, a.g.m., s. 391.
74
Minyatürün tamamı için bkz: Resim 22.
75
Mübahat Kütükoğlu, a.g.m., s. 50.
26
Kapucular Kethüdâsı:
Kapucular kethüdâsı olanlar ilk ve orta devirlerde enderûn arasından seçilirlerdi. Dîvân-ı hümâyûnda hizmet eden kapucular kethüdâsı da tıpkı çavuşbaşıları gibi ellerinde gümüş asâlar bulundururlardı. Hükümdarın emrini divân erkânına bildireceği zaman önce kapı ağasına söyler, o da kapucular kethüdâsını çağırarak tebliğ ederdi. Kadıaskerler ve defterdarlar divâna geldiklerinde, vezîr-i a'zam ve vezirleri çavuşbaşı ile birlikte divânhâneye götürürlerdi. Vezîr-i a'zam ve vezirlerin yol boyunca önlerinden gitmek ve divânhâneye vardıklarında da artlarından selamlamak kapucular kethüdâsının göreviydi. Dîvân-ı hümâyûn görüşmeleri için gelen divân erkânı Bâb-ı hümâyûn açıldıktan sonra içeri girmeden önce kapucular kethüdâsıyla reisülküttâb girerlerdi.76
Kapucular kethüdâsı resmî günlerde çavuşbaşı ile beraber başına "selimî" adı verilen uzunca bir serpuş giyerlerdi.77
Diğer Yardımcılar:
Dîvân-ı hümâyûn toplantılarının hazırlanması, yürütülmesi, kararların uygulanması gibi alanlarda pek çok görevli hizmet etmekteydi. Bunlardan bir kısmından bahsetmek gerekirse; doğrudan nişancıya hizmet eden ve reisülküttâbın bürosunda çalışan çok sayıda "kâtipler" zümresi bulunmaktaydı. Yine reisülküttâbın buyruğu altında çalışan ve ı hümâyûn toplantılarının yürütülmesinde özel yerleri bulunan " Dîvân-ı hümâyûn tercümanlarDîvân-ı" da görev almaktaydDîvân-ı. Saray görevlileri arasDîvân-ında bulunan ve ı hümâyûn toplantılarında hizmet eden diğer görevliler de "teşrîfâtçılar"dı. Dîvân-ı hümâyûnun biçimsel yönde düzenini sağlamakla, teşrîfâta uygun bir şekilde işlemesiyle yükümlü idiler.78 Şehnâme-i Âl-i Osman'ın yazılı metninde de Dîvân-ı hümâyûnda hizmet gören diğer hizmet grupları için çavuşlar, kapucular ve isimleri zikredilmeyen "hidmetgerây" olarak anılan bir kalabalık bir grup olduğundan bahsedilir.79
Görebildiğimiz Dîvân-ı hümâyûnu toplantı halinde tasvir eden minyatürlerde ayakta hizmet eden görevlilerin sayısı çeşitlilik göstermektedir.
76
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, s. 393.
77
İsmail Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., s. 396.
78
Ahmet Mumcu, a.g.e., s. 46.
79
27
Süleymannâme'deki minyatürde sadece ellerinde asâlarıyla kapucular kethüdâsı
ve çavuşbaşı olmak üzere iki kişi görülürken (Bkz: Resim 9), Hünernâme'deki minyatürde bu sayı on bir kişiyi bulmuştur. (Bkz: Resim 10)
Resim 9: Ayakta Duran Görevli Sayısı Örnek I, Süleymannâme, [TSMK, H.1517] vr. 37b'den detay.
28
Resim 10: Ayakta Duran Görevli Sayısı Örnek II , Hünernâme I, [TSMK, H.1523] vr. 19a'dan detay.
Dîvân-ı hümâyûn toplantılarını tasvir eden minyatürlerde ayakta görülen yardımcı üyelerin sayısındaki değişikliğin çeşitli sebepleri olduğu düşünülür. Divânın yeni toplanma anında ayakta görev alan üye sayısı ile doğrudan devlet meselelerini konu alan "mesâlih-i mühimme" adı verilen görüşmelerdeki kişi sayıları ya da davaların dinlendiği toplantılardaki kişi sayıları farklıdır, nakkaşın hangi ânı resmettiğine bağlıdır.80
80