Yahudi Mistisizmi

Fenomen olarak mistisizme ve mistik tecrübeye hemen hemen tüm dinlerde rastlanmaktadır. İnanan kişinin Tanrı’yı kişisel ve özel bir şekilde tecrübesi gayet doğal bir hadisedir. Mistisizmin ve mistik tecrübelerin tüm dini geleneklerde görülmesinin nedeni de bu olsa gerektir. Araştırma konumuz olan Pavlus’un dini mensubiyet bakımından Yahudiliğe ait olduğu düşünülürse Yahudilik dini ve geleneğindeki mistisizmin kökeni, özelliği ve yapısı konumuz açısından büyük önem arz etmektedir. Zira toplumsal hayata çok büyük önem atfeden Yahudilikteki mistisizm, sosyal yapısıyla kişinin olduğu kadar toplum hayatının da bir parçasıdır. Epstein Yahudilikteki mistisizm unsurunu şu şekilde açıklamaktadır:

“Musevi mistiği, kendisine Musayı örnek olarak, bütün günlük uğraşılarında, her bir soluk alışı ile tüm dikkatini Tanrı üzerinde yoğunlaştırmalı, fakat her zaman o “yüksek yer”den aşağı inmeli ve insanlar arasında yaşamalıdır.”⁴³⁵

Her dinin kendine özgü mistisizmi ve mistik geleneği olduğu gibi Yahudilikte de bu alan çok canlı bir şekilde devam ede-gelmiştir. Diğer geleneklerden farklı olarak Yahudi mistiği, kişisel tecrübe ya da yoğun tefekkür sonucunda tanrı hakkında bilgi toplamaya çalışan birisi olarak tanımlanmaktadır.⁴³⁶ Bu açıdan bakıldığında Yahudilikteki dini hayat ile mistik hayat adeta iç içe olan bir yapının görüntüsünü arzetmektedir. Bu bakımdan Yahudilikteki mistisizmin izleri araştırıldığında, köklerinin Eski Ahit’te bulunduğu ifade edilebilir. Fakat Yahudi mistisizminin tam olarak ne zaman ve kiminle başladığı konusunda farklı görüşler mevcuttur. Örneğin Abelson’a göre Yahudi mistisizmi, en az Eski Ahit, yani Tevrat kadar eskidir.⁴³⁷ Hatta Cohn-Sherbok bir adım daha ileri giderek vizyon aracılığıyla

435 Epstein, Perle, Kabala, Musevi Mistiklerinin Yolu, Çev. Nusret Karayazgan, Şiyma Barkın, Dharma Yay., İstanbul 1993, s. 16.

436 Cohn-Sherbok, Dan, Jewish Mysticism, Oneworld Publications, Oxford 1995, s. 13.

437 Abelson, J., Jewish Mysticism, G. Bell and Sons, London 1913, s. 7.; Ayrıca bkz. Adam, Baki, “Yahudilik”, Yaşayan Dünya Dinleri, Ed. Şinasi Gündüz, TDV Yay., Ankara 2007, s. 219.

İbrahim peygambere Ur’dan Kenan’a gitmesini buyuran Tanrı’nın görünmesinin Yahudilik mistisizminin başlangıcını teşkil ettiğini iddia etmektedir.⁴³⁸

Daha özele inecek olursak, Yahudi geleneğinde mistisizm ve mistik tecrübeye en yakın olan zümrenin peygamberler olduğu ifade edilmiştir. Kennedy’nin ifadesiyle Yahudilik dinindeki mistik tecrübeler daha çok peygamberlik işleviyle ilintilidir.⁴³⁹ Nitekim Eski Ahitteki Nebiim kitabına bakıldığında birçok peygamberin mistik tecrübeler yaşadığı anlatılmaktadır. Konu ile ilgili yapılan araştırmalara göre İbrahim, Yakub, Musa ve diğer birçok peygamber mistik tecrübeler yaşamıştır.⁴⁴⁰ Mesela M. Ö. 1000 yıllarında yaşadığı düşünülen Kral Davut’a atfedilen Mezmurlar (ilahiler), gerek içerik olarak gerekse onların atfedildiği Davud’un yaşamı itibariyle mistik öğeler içerdiği kabul edilmektedir.⁴⁴¹ Tanrı’nın babalık vasfıyla anılması, peygamberlerin ani bir şekilde yaşadıkları vizyon olayları ve Eski Ahitte bulunan birçok hadise Yahudilik dinindeki mistisizmin varlığını ispat eden önemli unsurlardır.⁴⁴² Keza teolojik konuların Tevrat terminolojisiyle işlendiği ve rabbilerin en erken literatürü olarak nitelendirilen haggadah’ta mistisizmin ve mistik terminolojisinin varlığı kaynaklar tarafından aktarılan bir gerçektir.⁴⁴³

Yahudi mistisizmi ile ilgili hemen akla gelen unsurlardan biri de şüphesiz olarak Kabala’dır. Bir öğreti olarak Kabala, Yahudiliğin ezoterik yahut mistik ilmi olarak kabul edilmektedir. Öğreti olarak Tevrat’ın ezoterik yorumlamalarına dayanan Kabala, erenlere gizli bir öğreti olarak verilir.⁴⁴⁴ Yahudilikteki mistisizmin ve özellikle de Kabala’nın kökenlerinin sır dinlerinin etkili olduğu ve Hıristiyanlığın da doğuşuna denk geldiği bir dönemde yaşanmış olması söz konusu unsurların Kabala’nın oluşumunda ne denli etkili olduğu sorusunu doğurmuştur. Konu ile ilgili doğrudan ilişkisi olduğu tahmin edilen Yunan

438 Cohn-Sherbok, s. 44.

439 Nebiim kitabındaki peygamberlerin yaşadıkları mistik tecrübelerin daha geniş bilgisi için bkz.; Kennedy, s. 33-37.

440 Fanning, 10-11.; Ayrıca bkz. Cohn-Sherbok, s. 14.

441 Abhayananda, S., History of Mysticism; The Unchanging Testament, Published by S. Abhayananda, U.S.A.

2007, s. 36.

442 Swartz, Michael D., “Jewish Mysticism Takes Shape”, Jewish Mysticism and Kabbalah; New İnsights and Scholarship, ed. Frederick E. Greenspahn, New York University Press, New York 2011, s.34-36.;

Parrinder, s. 113.

443 Gürkan, Salime Leyla, “Yahudi Mistisizmi, Sabataycılık ve Anadolu Yahudileri”, Yaşayan Dünya Dinleri, ed. Şinasi Gündüz, TDV Yay., Ankara 2007, s. 251.; Cohn-Sherbok, s. 15.

444 Kabala kelimesi “gelenek” anlamına gelmektedir. Araştırmacılar Kabala’nın kökeninin Miladi I. asrın sonlarına doğru uzandığını ifade etmiştir. Sistematik olarak ise XII. asırda teşekkül ettiği düşünülüyor. Bkz.

Gürkan, s. 252.; Gaynor, s. 92.

ve Fars unsurları üzerinde durulduğu söylenebilir. Bu bağlamda yapılan araştırmalara bakıldığında genel olarak Yunan unsurunun ve onun alt konuları olarak sayılabilecek ezoterizm, gnostizim ve felsefe gibi akımların etkili rol oynamış olabileceği konusunda kanatler mevcuttur. Zikredilen tartışma ekseninde belki en canlı örnek olarak Yahudi filozofu ve bilgili Philo zikredilebilir.⁴⁴⁵

Zira Philo Yunan unsurunun çok canlı ve faal olan bir bölge’de, yani İskenderiye’de yaşamıştır. Hatta sözü edilen dönemde İskenderiye’nin, Helenizmin merkezi olduğu rahatlıkla ifade edilebilir. Platon ilahi olanı gizem kültlerinin bilgisinde bulurken Philo de metod olarak aynı metodu takip etmekte fakat kaynak olarak Tevrat’ı ve Musa’yı almaktadır.

Abelson da Philo felsefesinin temelinde Platonik, Stoik ve Rabbinik unsurlarının yattığını vurgulamaktadır.⁴⁴⁶ Bu bağlamda, tıpkı Platon’un yaptığı gibi Philo’nun da Musa’nın Tevrat’taki yaratılış temasında, kişinin ruhunun Tanrı’yı aradığını anladığına emin olmaktadır.

Ortodoks Yahudiliğin bakışına göre burada kullanılan bilgi ve öğretiler doğrudan Musa’ya Tanrı tarafından vahyedilen Torah’tan gelmektedir. Dolayısıyla öğreti olarak Kabala, Ortodoks Yahudiliğe ait olduğu gibi Ortodoks olmayan metinleri de kaynak olarak kullanmamaktadır. Aslında Yahudi mistik kişiler öğretilerini ve tecrübelerini bir gizlilik içerisinde yaşamışlar. Hatta kaynaklardan okuduğumuz kadarıyla başkaları tarafından anlaşılmasın diye birçok konu çarpıtılmıştır. Nitekim gelenek anlamına gelen Kabala M. XI asırda İspanya’da yaşayan İbn Gabirol adlı filozof tarafından mistik yazıların bir araya getirilmesiyle oluşmuştur. On üçüncü asırda ise Kabala ile ilgili birçok bilgi Zohar adlı kitabıyla gün ışığına çıkmıştır.⁴⁴⁷

Yahudi dini ve geleneğinde mistisizmden bahsederken araştırılması gereken bir diğer önemli kavram Shechinah’tır. Bu kavramın kökeni ve anlamı ile ilgili çeşitli görüşler mevcuttur. İbranicede ebediliğin karşılığı olarak yer alan kavram tanrının, yani ilahi aklının ölümlü olan insanların akıllarındaki var olmasına tekabül etmektedir.⁴⁴⁸ En ilkel şekliyle

445 Yunan unsurlarının Yahudi mistisizmi ve Kabbala üzerindeki etkisi üzerine yapılan tartışmaların daha detaylı bilgisi için bkz. Scholem, Gershom, Kabbalah, Published by the Penguin Group, U.S.A. 1974, s. 9.

446 Abelson, s. 53.

447 Zohar kitabıyla ilgili daha geniş bilgi için bkz. Fishbane, Eitan S., “The Zohar: Masterpiece of Jewish Mysticism”, Jewish Mysticism and Kabbalah; New İnsights and Scholarship, ed. Frederick E. Greenspahn, New York University Press, New York 2011, s. 49-51.; Epstein, s. 18.; Gürkan, s. 253.

448 Gaynor, s. 166.; Armstrong, s. 377.; Swartz, s. 44.

ışık, ateş gibi materyel formlara tekabül eden kavramının içermiş olduğu anlam ilahi olanı inananlara, mistik olarak görünür ve dokunur kılmaktı. Yeni Ahit terminolojisiyle açıklamak gerekirse Shekhinah’nın anlamlarında birinin de Kutsal Ruh’a tekabul ettiği ifade edilmektedir.⁴⁴⁹ Diğer bir görüşe göre ise Shekhinah kavramı konut ya da mesken anlamına gelen Shachan’dan gelmektedir.⁴⁵⁰ Bu görüşü savunan araştırmacılar Tevrat’taki Çıkış, Sayılar ve Levililer kitaplarındaki bazı örneklerden yola çıkarlar. Aynı bakış açısı Yahudi din adamları tarafından da savunmuştur. Rabbiler açısından da Shekhinah’ın, evrendeki tanrının varlığının göstergesi olarak kabul edildiği vurgulanmalıdır. Tıpkı mezmurlarda geçtiği gibi: “Tanrı yerini aldı tanrısal kurulda.”⁴⁵¹ Kavram olarak Shekhinah’ın rabbilere ait olduğundan dolayı son tanım daha isabetli olarak görünmektedir.

İçerdiği anlam itibariyle shekhinah’ın evrendeki ruhlarını yönettiği kabul edilmektedir. Sözü edilen yönetimi ise Talmud’a göre shekhinah’ın yaşadığı yer olan batı küreden gerçekleştirmektedir. Bu bakımdan Yahudilerin devamlı olarak göçmen bir hayatının yaşamalarının nedeni onların günahkâr ruhlarının cezası olarak görülmektedir.

Yahudi anlayışına göre Shekhinah’ın asıl yeri ve merkezi Eden, yani cennetti. Oradan yükselip ölümlülerin peşine, yani insanlara ve özel olarak Yahudilere eşlik etmeye başladı.

Mısır’a göçmeyle birlikte dünyadaki asıl yeri ve merkezi olan Kudüs’ten uzaklaşan Shekhinah, Yahudilerin İsrail’e dönüp tapınağın üçüncü yapımıyla birlikte asıl yeri olan Kudüs’e döneceğine inanılmaktadır.⁴⁵² Onların batıdan İsrail’e doğru dönmesi kurtuluşu ifade etmektedir. Dolayısıyla Yahudi ezoterik geleneğine göre shekhinah mistik dünyaya ait çok önemli bir unsur olarak geçmesinin yanında aynı zamanda İsrail’in ekklesiası, yani kilisesidir.⁴⁵³

Scholem’e göre Yahudi mistisizminin özelliklerinden birisi de Yahudiliğin dini değerlerinin genel olarak mistik bir dille ifade edilmesidir. O, yaşayan Tanrı’nın yaratılış, vahiy ve kurtuluş gibi kavramlarını mistik bir anlayışla ve dille anlatmaya va açıklamaya çalışmaktadır. Kabala’nın oluşmasının ve gelişmesinin bir anlamdaki amacı ve işlevini bu

449 Kennedy, s. 48.

450 Abelson, s. 85.

451 Mez. 82:1

452 Green, Arthur, “The Zohar: Jewish Mysticism in Medievial Spain”, Essential Papers on Kabbalah, Ed.

Lawrence Fine, New York University Press, New York 1995, s. 52

453 Scholem, Scholem, Gershom, Origins of the Kabbalah, Trnsl. From German by Alan Arkush, ed. R. J. Zwi Werblowsky, The Jewish Publication Society, U.S.A. 1987, s. 176.

anlayış teşkil etmektedir.⁴⁵⁴ Yahudi mistisizmi ve alegorik dil ile ilgili akla gelen kişilerin başında şüphesiz olarak İskenderiyeli Philo (M. Ö. 25- M. 50) gelmektedir. Yahudi kökenli olan Philo Pavlus’un çağdaşıdır ve Yunan felsefesinde çok derin bilgilere ulaştığı bilinmektedir. Onu özel kılan nokta, Yahudi kutsal metinlerin alegorik bir dille yorumlayarak Yahudiliğin, Yunan felsefesinden üstün olduğunu kanıtlamaktı.

Araştırmacıların da ifade ettiği gibi Philo, Sır dinleri dilinin Yahudi kutsal metinlerindeki derin gerçeklerin anlaşılmasında uygun bir dil olduğuna inanıyordu.⁴⁵⁵