B. Pavlus’un Mektuplarında Mistisizm ile İlgili Kavramlar
4. Bilgi Kavramı
Pavlus külliyatında sıkça geçen ve onun öğretisinin başlıca kavramlarından biri de bilgidir (γνοωσις). Bilgi konusu ve onunla bağlantılı olarak Gnostisizmin Pavlus külliyatı ve düşüncesindeki yeri daima tartışılmıştır. İkinci bölümde ele alınan Gnostisizm başlığında da ifade edildiği üzere, Pavlus’un gnostik akımlardan etkilenmiş olması ve düşüncesinin belli başlıklarının bu öğretiden alındığı iddiaları yüksek ihtimal dahilindedir. Örneğin yukarıda da vurgulandığı üzere, Pavlus’un öğretisinin en önemli noktalarından olan kurtarıcı fikrinin gnostik kökenli olduğu iddia edilmektedir. Bütün bu nedenlerden dolayı γνοωσις kavramının Pavlus külliyatındaki yeri, taşıdığı anlamlar ve kullanıldığı bağlamlar araştırılmaya değer konulardır.
Tezin ikinci bölümünde γνοωσις kavramının ve Gnostisizmin anlamı, öğretisi ve sistemi konusunda yeterli bilgi verilmiştir. Burada söz konusu öğretinin hangi geleneklerle ilintili olduğu, nerelerden etkilendiği ve Pavlus’un yaşadığı dönemde ne denli yaygın olduğu ortaya konulmuştur. Aynı zamanda Pavlus’un Gnostisizmle ilişki olasılığı da ele alınmıştır.
O yüzden burada aynı konuları ele almak uygun gözükmemektedir. Bu nedenle bu başlık altında bilgi kavramının Pavlus’un külliyatındaki yeri ve taşıdığı anlamlara değinilecektir.
604 Rom. 8:26-27.
605 Rom. 8:14.
606 Kennedy, s. 144.; Wasserman, s. 272.
Birçok Yeni Ahit araştırmacısı Pavlus’un gnostik akımlarda görülen kavram ve ifadeleri kullandığını söylemektedirler. Özellikle Bultman Yeni Ahit’teki gnostik unsurlar konusunda önemli tespitler ortaya koymuştur.607 Pavlus’un külliyatında Gnostisizm tesirinin mevcudiyeti görüşünü destekleyenlerden biri de Pavlus üzerinde önemli çalışmaları olan Albert Schweitzer’dir. O, kesin hüküm ifade eden cümleler kullanmamakla birlikte, Pavlus’un mektuplarında ele aldığı bazı konularda kullanmış olduğu bir takım ifadelerin bu iddiayı güçlendirdiğini düşünmektedir. Schweitzer, Pavlus’un özellikle yasanın önemini vurguladığı ve Tanrı Krallığının yasayla ilişkisini ele aldığı bölümlerde Pavlus’un Gnostisizme dayandığını iddia etmektedir.608
Hıristiyan teolojisi alanında XX. asrın önemli akademisyenlerinden biri olan Rudolf Bultmann, Yeni Ahit mitolojisinin büyük ölçüde Yahudi apokaliptisizmi ve gnostik kurtarıcı mitlerinden oluştuğunu ifade etmektedir. Ona göre bu metinlerde çok belirgin bir düalizm mevcuttur. Dünya olumsuz ve karanlık güçlerin egemenliği altında olarak gösterilmektedir.
İnsan da günah tarafından hapsolmuş durumdadır. Bu nedenle insanı kurtaracak iyi güçlere ihtiyaç vardır. Genelde Hıristiyanlık, özelde Pavlus durumunda ise söz konusu kurtarıcı figür İsa Mesih olmaktadır.609
Pavlus’un külliyatında Gnostisizmi güçlü bir şekilde çağrıştıran konuların başında
“kurtarıcı” motifi geliyor. Daha önce de vurgulandığı üzere gnostik akımlar ve bu akımlardaki kurtarıcı düşüncesi Hıristiyanlıktan önce de mevcuttu. Birçok araştırmacının yanısıra bazı Hıristiyan teologlar dahi kurtarıcı İsa Mesih öğretisinde Pavlus’un Gnostisizmdeki kurtarıcı motifinden etkilenmiş olduğunu savunmaktadırlar.610 Örneğin Bultmann Pavlus’un Filiplilere611 gönderdiği mektuptaki bazı kısımların ondan daha erken bir döneme ait olduğunu ifade etmektedir.612 Keza Schweitzer ve Kasemann Pavlus’un
607 Meeks, s. 409-417.
608 Schweitzer, Mysticism of Paul, s. 71.
609 Meeks, s. 409-411.
610 Gnostisizmdeki kurtarıcı fikri ve bunun Pavlus’un mektuplarındaki yansımasıyla ilgili daha geniş bilgi için bkz. Gündüz, Pavlus:Hıristiyanlığın Mimarı, s. 108-110.
611 “Mesih, Tanrı özüne sahip olduğu halde, Tanrı’ya eşitliği sımsıkı sarılacak bir hak saymadı. Ama insan biçimine bürünmüş olarak ölüme, çarmıh üzerinde ölüme bile boyun eğip kendini alçalttı. Bunun için de Tanrı O’nu pek yükseltti ve O’na her adın üstünde olan adı bağışladı. Öyle ki, İsa’nın adı anıldığında gökteki, yerdeki ve yer altındakilerin hepsi diz çöksün ve her dil, Baba Tanrı’nın yüceltilmesi için İsa Mesih’in Rab olduğunu açıkça söylesin.” Filis., 2:6-11.
612 Gündüz, Pavlus:Hıristiyanlığın Mimarı, s. 110.
Koloselilere613 göndermiş olduğunu mektupta kurtarıcı ile ilgili kullandığı bazı ifadelerin daha erken dönemlere ait olduğu ve gnostik bağlam taşıdığını iddia etmektedirler.614
Pavlus’un külliyatında Gnostisizm ile ilişkilendirilebilecek bir diğer konu ise Romalılara mektubundaki insanın düşüşü ile ilgilidir. Konu ile ilgili Pavlus’un ifadeleri şöyledir:
“ Günah bir insan aracılığıyla, ölüm de günah aracılığıyla dünyaya girdi. Böylece ölüm bütün insanlara yayıldı. Çünkü hepsi günah işledi ... Oysa ölüm Adem’den Musa’ya dek, gelecek Kişi’nin örneği olan Adem’in suçuna benzer bir günah işlememiş olanlar üzerinde de egemendi ... Çünkü ölüm bir tek adamın suçu yüzünden o tek adam aracılığıyla egemenlik sürdüyse, Tanrı’nın bol lütfunu ve aklanma bağışını alanların bir tek adam, yani İsa Mesih sayesinde yaşamda egemenlik sürecekleri çok daha kesindir ... Çünkü bir adamın sözdinlemezliği yüzünden nasıl birçoğu günahkar kılındıysa, bir adamın söz dinlemesiyle birçoğu da doğru kılınacaktır...”615
Yukarıda geçen ifadelerle ilgili çalışma yapan araştırmacılar bunların gizem külteriyle ya da Gnostisizm ile benzer bir yaklaşım sergilediklerini düşünmektedirler.616
Pavlus’un mektuplarında Gnostisizm ile bağlantısı ele alınması gereken bir diğer konu da bilgi kavramıdır. Bilindiği üzere Gnostisizmdeki gnosis’e yani bilgiye nail olma şerefi sadece derinleşmiş bazı kişilere aitti. Normal insan bu bilgiye ulaşamaz. Bu çerçevede Pavlus’un yazılarına bakıldığında, kendisinin gizemli bilgilere sahip olduğu doğrultusundaki beyanlarıyla karşılaşmaktayız. Bu duruma örnek olarak mektuplarından bazı kesitler sunulabilir:
“Gerçi olgun kişiler arasında bilgece sözler söylüyoruz; ama bu bilgelik ne şimdiki çağın, ne de bu çağın gelip geçici önderlerinin bilgeliğidir. Tanrı’nın saklı bilgeliğinden gizemli biçimde söz ediyoruz. Zamanın başlangıcından önce Tanrı’nın bizim yüceliğimiz için
613 “Görünmez Tanrı’nın görünümü, bütün varlıkların ilk doğanı O’dur. Nitekim yerde ve gökte, görünen ve görünmeyen her şey –tahtlar, egemenlikler, yönetimler, hükümranlıklar- O’nda yaratıldı. Her şey O’nun aracılığıyla ve O’nun için yaratıldı. Her şeyden önce var olan O’dur ve her şey varlığını O’nda sürdürmektedir. Bedenin, yani kilisenin başı O’dur. Her şeyde ilk yeri alsın diye başlangıç olan ve ölüler arasından ilk doğan O’dur. Çünkü Tanrı bütün doluluğunun O’nda bulunmasını uygun gördü. Mesih’in çarmıhta akıtılan kanı aracılığıyla esenliği sağlaış olarak yerdeki ve gökteki her şeyi O’nun aracılığıyla kendisiyle barıştırmaya razı oldu.” Kol., 1:15-20.
614 Gündüz, Pavlus:Hıristiyanlığın Mimarı, s. 110-111.
615 Rom. 5:12-21.
616 Gündüz, Pavlus:Hıristiyanlığın Mimarı, s. 119.; Best, s. 68.
belirlediği bu bilgeliği bu çağın önderlerinden hiçbiri anlamadı. Anlasalardı yüce Rab’bi çarmıha germezlerdi.”617; “Şimdi putlara sunulan kurbanların etine gelelim. “Hepimizin bilgisi var” diyorsunuz, bunu biliyoruz. Bilgi insanı böbürlendirir, sevgiyse geliştirir.”618
Pavlus burada gizli bilgiye sahip olduğunu ifade etmektedir. Buradaki gizli bilgi ise İsa Mesih’in kurtarıcılığıdır. Nitekim araştırmacıların da vurguladıklarına göre Gnostisizmdeki gizli bilgi “ilahi aleme yönelik kurtuluşun bilgisidir”.619 Bu kapsamda Pavlus’un külliyatındaki gizli bilgi ile Gnostisizmdeki gizli bilgi arasındaki benzerlik net bir şekilde ortaya çıkmaktadır.