Gizem Kavramı

Sır kültleriyle doğrudan ilintili olan ve Pavlus külliyatında önemli bir yer tutan gizem (μυστήρου) kavramı ele alınması gereken terimlerin başında gelmektedir. Yetmişlerin tercümesinde bu kavramın sadece Daniel kitabında yer aldığı gözlemlenmektedir.⁵⁶⁵ Kavramın Sinoptik İncillerde de yer aldığı ve Tanrı’nın gizli planını ifade etmek için kullanıldığı dikkat çekmektedir. Örneğin Markos’ta söyle geçmektedir:

“O da onlara şöyle dedi: Tanrı’nın Egemenliği’nin sırrı sizlere açıklandı, ama dışarıda olanlara her şey benzetmelerle anlatılır.”⁵⁶⁶

Luka’da ise:

“İsa, bu benzetmenin anlamını kendisinden soran öğrencilerine, “Tanrı Egemenliği’nin sırlarını bilme ayrıcalığı size verildi dedi. Ama başkalarına benzetmelerle sesleniyorum.”⁵⁶⁷

Bu bağlamda gizem kavramının gizem kültlerinde taşımış olduğu anlam ile İncil ve özellikle de Pavlus külliyatında yüklendiği anlam arasında farkı görmek mümkündür. Sır dinlerinde gizem kavramıyla bilinen fakat kültün dışındakilere anlatılması yasak olan bir şey kastedilirken Yeni Ahit geleneğinde bu kavram “Tanrı’nın gizli kalmış hikmetini” ifade etmektedir.⁵⁶⁸

Pavlus külliyatında ise söz konusu kavramın onlarca kez kullanıldığı görülmektedir.

Konuyla alakalı epeyce çalışmanın yapıldığı gözlemlenmektedir. Wikenhauser’in alıntıda bulunduğu Bornkamm’a göre gizem kavramı Pavlus külliyatında toplamda yirmi bir kez

564 Kennedy, s. 122.

565 Gardner, Religious Experience, s. 70.

566 Mar. 4. 11.

567 Luk. 8:9-10.

568 Batuk, Assisili Francis, s. 37.

kullanılmıştır.⁵⁶⁹ Fakat gizem kavramının bu mektuplarda değişik anlam ve bağlamlarda kullanıldığı vurgulanması gereken bir diğer gerçektir. Bütün bu kullanımlara dikkatle bakıldığında gizem kavramının “gizli tutulan bir şey” anlamına gelecek şekilde müştereken kullanıldığı görülür.⁵⁷⁰

Gizemlerden bahsederken Pavlus, Tanrı’dan indirilen ve kiliseye ait olan belli hususları ifade etmektedir. Mektuplarında geçtiğine göre söz konusu gizemlerin çoğunlukla İsa Mesih’e imanla alakalı olduğu görülmektedir. Diğer bir ifadeyle bu kavram, Tanrı ile insan arasındaki bir ilişkiyi izah etmektedir. Nitekim gizem kavramının Pavlus’un külliyatında hangi anlamlarda kullanıldığı ileride ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Burada vurgulanması gereken husus gizem kavramının Yunan sır dinlerinde kullanıldığı, Yahudi geleneğinde ise kullanıldığına dair verilerin olmadığıdır. Bu husus Pavlus’un kullandığı gizem kavramının kaynağı açısından son derece önemlidir. Gardner de benzer bir görüş savunmaktadır. Ona göre erken Hıristiyanlıktaki gizemler aynı zamanda mistik tabiatlıdır.⁵⁷¹

Şimdi gizem kavramının Pavlus külliyatında hangi anlamlarda kullanıldığı konusunu inceleyelim. Pavlus’un bazı mektuplarında bu kavramın Yeni Ahit’in diğer İncillerinde kullanıldığı anlamla zikredildiği ortaya çıkmaktadır. Araştırmacılara göre onun Romalılara gönderdiği mektuptaki kavramın bazı kullanımları buna örnek verilebilir. Mesela İsrail ile ilgili ifadelerinde olduğu gibi:

“Kardeşler, bilgiçliğe kapılmamanız için şu sırdan habersiz kalmanızı istemem:

İsrailliler’den bir bölümünün yüreği, öteki uluslardan kurtulacakların sayısı tamamlanıncaya dek duyarsız kalacaktır.”⁵⁷²

Burada sır olarak ifade edilen husus, diğer halkların yeni öğretiyi kabul etmelerinin Yahudiler için teşvik niteliğinde olacağıdır. Pavlus Tanrı’nın bu planını kendisi bilmektedir çünkü o aynı zamanda peygamber olduğuna göre sırlara vakıftır. Pavlus, iddiasını şu şekilde güçlendirmektedir:

“Peygamberlikte bulunabilsem, bütün sırları bilsem, her bilgiye sahip olsam, dağları yerinden oynatacak kadar büyük imanım olsa, ama sevgim olmasa, bir hiçim.”⁵⁷³

569 Wikenhauser, s. 18.; Troupe ise bu kavramın Pavlus külliyatında on dokuz kez kullanıldığını ifade ediyor.

Bkz. Troupe, s. 55.

570 Kennedy, s. 123.; Sheldon, s. 76.

571 Gardner, Religious Experience, s. 73.

572 Rom. 11:25.

573 I. Kor. 13:2.

Hatta kendisinin bildiği bu önemli sırlara ona inananlar ve kendisini takip edenler de vakıf olabilirler. Pavlus, bu hususu şöyle izah etmektedir:

“Böylece insanlar bizi Mesih’in hizmetkarları ve Tanrı’nın sırlarının kahyaları saysın.”⁵⁷⁴

Yine aynı mektupta bunu daha açık bir ifadeyle ortaya koymaktadır:

“Sevginin ardınca koşun ve ruhsal armağanları, özellikle peygamberlik yeteneğini gayretle isteyin. Bilmediği dilde konuşan, insanlarla değil, Tanrı’yla konuşur. Kimse onu anlamaz. O, ruhuyla sırlar söyler.”⁵⁷⁵

Burada gizem kavramı, Tanrı’nın Pavlus’a açıklamış olduğu sır şeklinde açıklanmaktadır. Hatta o, kendisini bu sırrın kölesi olarak tanıtmaktadır. Pavlus, söz konusu sırrın taşıyıcısı ve kölesi olduğunu genelde tüm mektuplarında, özelde ise takipçilerinin sorunlarla karşı karşıya bulunduğu Korint ve Efesliler’e gönderdiği mektuplarda ısrarla vurgulamaktadır. Bu hususa örnek olarak mektuplarından bazı ifadeler sunulabilir:

“Bütün kutsalların en değersiziydim. Yine de Mesih’ın akıl ermez zenginliğini uluslara müjdeleme ve her şeyi yaratan Tanrı’da öncesizlikten beri gizli tutulan sırrın nasıl düzenlendiğini bütün insanlara açıklama ayrıcalığı bana verildi.”⁵⁷⁶ “Ağzımı her açtığımda bana gerekli söz verilsin diye benim için de dua edin; öyle ki, Müjde’nin sırrını cesaretle bildirebileyim.”⁵⁷⁷ “Yukarıda kısaca değindiğim gibi Tanrı, sır olan tasarısını bana vahiy yoluyla bildirdi.... Bu sır önceki kuşaklara açıkça bildirilmemişti. Şimdiyse Mesih’in kutsal elçilerine ve peygamberlerine Ruh aracılığıyla açıklanmış bulunuyor.”⁵⁷⁸

Pavlus külliyatındaki gizem kavramının kullanımı anlam itibariyle genel olarak benzerlikler taşımaktadır. Yukarıda verilen örneklerden de bu husus ortaya çıkmaktadır.

Konu üzerinde araştırmalarda bulunan akademisyenler Pavlus külliyatında gizem kavramının farklı anlam ve bağlamda kullanıldığı tek bir örnek göstermektedirler. Buna göre söz konusu kavram, genel anlamının dışında sadece Efesliler’e gönderilen mektubun beşinci babında evlilik ile ilgili olarak kullanılmıştır.⁵⁷⁹ Burada o, kilise ile İsa Mesih’in birleşmesini

574 I. Kor. 4: 1.

575 I. Kor. 14:1-2.

576 Ef., 3:9.

577 Ef. 6:19.

578 Ef. 3: 3-5.

579 Sheldon, s. 76.

tıpkı kadın ile erkek arasındaki evliliğe ve birleşmeye benzetmektedir. Erkek ile kadının evliliğini inşa eden ve onu ayakta tutan sevgi, bağlılık ve fedakarlık gibi özellikler kilise ile İsa Mesih arasındaki ilişkide de örnek alınmalıdır. Pavlus bu hususu şu şekilde ifade etmektedir:

“Ey kocalar, Mesih kiliseyi nasıl sevip onun uğruna kendini feda ettiyse, siz de karılarınızı öyle sevin....Aynı biçimde kocalar da karılarını kendi bedenleri gibi sevmelidir.

Karısını seven kendini sever. Hiç kimse hiçbir zaman kendi bedeninden nefret etmemiştir.

Tersine, onu besler ve kayırır: tıpkı Mesih’in kiliseyi besleyip kayırdığı gibi. Çünkü bizler O’nun bedeninin üyeleriyiz. “Bunun için adam annesini babasını bırakıp karısına bağlanacak, ikisi tek beden olacak.” Bu sır büyüktür; ben bunu Mesih ve kiliseyle ilgili olarak söylüyorum.”⁵⁸⁰

İkinci asırdan itibaren özellikle İskenderiyeli kilise babaları tarafında gizem kavramına entelektüel bir anlam yüklenmeye başlamıştır. Yarısı sembollerden diğer yarısı ise fikirlerden oluşan bu iman gizemlerini belli bir entelektüel düzeye sahip insanların dahi anlaması güçtü. Fakat Pavlus’un yaşadığı dönem olan Hıristiyanlığın ilk günlerinde durum böyle değildi. Daha sonra olduğu gibi kavramın erken Hıristiyan kilisesinde gnostik bir yapısı yoktu. Gardner’e göre erken Hıristiyanlıkta gizem kavramının anlamı, kilise yahut cemaat üyeleri tarafından bilinen şeylerin dışarıdakilere aktarılmamasıdır.⁵⁸¹