Fenomen olarak temizlenme anlamındaki vaftiz hemen tüm antik inançlardaki merkezi ayinler arasında yer alan bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Kavramın kökeni eski yunancada “suya daldırmak” anlamına gelen βαπτιζείυ (baptismos)’a dayanmaktadır.771 Önceki bölümlerde de ifade edildiği üzere söz konusu kültlere katılacak kişilerin bir temizlenme ayininden geçmesi gerekiyordu. Zikredilen temizleme ya da arınma kişinin katılmak istediği kültün tanrısı ya da tanrıçası adına yapılıyordu. Sır dinlerdeki dini hayatın başlangıç safhası ve de ilk basamağının temizlenme, dolayısıyla vaftizden ibaret olduğu söylenebilir. Mısır dinlerinde, Orfeizmde, İsis kültünde ve diğer birçok kült ile ilgili günümüze ulaşan bilgilere bakıldığında vaftiz ayininin varlığı gözlemlenmektedir. Antik dünyadaki inançların vaftiz ayinleri üzerinde yapılan araştırmalarda vaftizin çoğu zaman suyla ama onun yanında da kan ve ateş yoluyla gerçekleştiği vurgulanmaktadır. Örneğin Eleusis kültündeki temizlenme ya da vaftiz deniz suyuyla yıkanmak şeklinde gerçekleştirilirdi. Hatta sır dinlerinin genelinde dahi vaftizin ya da arınmanın çoğunlukla su ile yapıldığını ifade etmek yanlış olmaz.772
770 Pavlus’un ikinci asırdaki mirası ve bu konularda gelişen tartışmalar ile ilgili daha geniş bilgi için bkz.
Roetzel, Calvin J., “Paul in the Second Century”, The Cambridge Companion to St. Paul, ed. J. D. G. Dunn, Cambridge University Press, Cambridge 2003, s. 227-232.; Meeks, s. 257.
771 Erbaş, s. 111.; Tarakçı, Muhammet, Protestanlıkta Sakramentler, Emin Yay., Bursa 2012, s. 55.; Güç, Dinlerde Mabed, s. 202.; Aydın, Dinler Sözlüğü, s. 776-777.
772 Gardner, Religious Experience, s. 103.
Yahudilikte de vaftizin uygulandığı kaynaklarca aktarılmaktadır. Özellikle sonradan Yahudi olanlar sünnet olmak, banyo yapmak ve kurban kesmek zorundaydılar. Diğer dini geleneklerde olduğu gibi Yahudilikte de bu uygulama kişinin maddi ve manevi açıdan arınması anlamına geliyordu. Söz konusu fenomenin Yahudiliğin sonraki dönemlerinde görülmesi bu uygulamaların diğer dini geleneklerden alınmış olabileceği varsayımını akla getirmektedir.773 Nitekim Pavlus Korintlilere yazdığı mektupta Yahudilikteki vaftiz fenomenini zikretmektedir. Ona göre Yahudilerdeki vaftiz hem denizde hem de bulutta olmaktadır.774 Tabii olarak burada sembolik bir biçimde Yahudilerin Mısır’dan çıkarılışı ve korunuşu ima edilmektedir.
Diğer bir vaftiz şekli de kan ile yapılan arınmadır. Araştırmacılar söz konusu arınmanın Mithra kültü kökenli olduğunu vurgulamaktadırlar.775 Daha sonra ise bu arınma şekli sır kültleri tarafından da kullanılmıştır. Örneğin Phrygia arınma ritüellerinde kişi, Attis gibi öldüğünü sembolize etmek aamacıyla bir mezara konuluyordu. Akabinde kurban edilmiş bir boğanın kanı mezardaki kişinin üzerine dökülüyordu. Böylece kurbanın kanının mezardaki kişiye yaşam gücünü geri verdiğine inanılıyordu. Bu sembolik uygulama kişinin yeniden dirilme hadisesini canlandırması amaçlıyordu. Benzer uygulamaları İsis kültünün vaftiz ayinlerinde de görmek mümkündür.776 Fakat yunan coğrafyasına geçmesiyle bu uygulama yeni anlamlar kazanmıştır. Nitekim kan ile yapılan vaftiz yunanlılar açısından kişinin işlemiş olduğu suçlardan arınması anlamına geliyordu. Eleusis kültünde ise kişi bu amaçla bir domuzu kurban ediyordu.
Pavlus’a geçmeden önce İsa’nın sakramentleri uygulayıp uygulamadığı ile ilgili bir iki hususa değinmek gerekir. Bu bağlamda araştırmacılar İsa’nın yaşarken sakramentleri düzenli bir şekilde uygulamadığını ifade etmektedirler.777 Nitekim Yeni Ahit külliyatına bakıldığında Evharistiya’yı çarmıha gerilmeden önce bir kez kullandığı sonucu çıkıyor.
Dolayısıyla sakramentler İsa tarafından değil, onun topluluğu ve özellikle de Pavlus tarafından sistematik bir şekilde uygulanmıştır.
773 Tarakçı, s. 55.; Segal, s. 137.
774 I. Kor. 10:2.
775 Gardner, Religious Experience, s. 104-105.
776 Schweitzer, Mysticism of Paul, s. 13-14.
777 Bousset, s. 109.
Pavlus’un maddi anlamda vaftiz için suyu kullandığı bilinmektedir. Zira mektuplarına bakıldığında kan ile uygulanan vaftize dair hiçbir iz bulunmamaktadır. Fakat Katolik kilisesi vaftizin su ve kan ile de yapılabileceğini ifade etmiştir.778 Pavlus`un takdim ettiği vaftizin anlamına gelince; onun için vaftiz İsa Mesihle ölüp dirilmeyi simgelemektedir.
Araştırmacılar vaftiz ritüelinin anlamında gizem kültlerindeki anlam arasında bazı kıyaslamalarda bulunmuşlardır. Örneğin Finlan’a göre kült geleneklerinde ölüm bir geçişi simgelemekteydi. Külliyatına bakıldığında Pavlus’un vaftize yüklemiş olduğu anlamın da bu doğrultuda olduğu görülür. Nitekim bugünkü Hıristiyanlıktaki vaftizin anlamı da budur.
Zira vaftiz olmadan kişinin kurtuluşa ermesi mümkün değildir.779 Kişinin kurtuluşa ermiş bir cemiyete katılabilmesi nasıl ki bir kapının kendisine açılması gerekiyorsa vaftiz de buna benzer anlam ifade eder. Lietzmann, Heitmüller ve diğer birçok isim de buna benzer açıklamalara eserlerinde yer vermiştir.780
Vaftiz uygulanması hususunda Pavlus herhangi bir yenilik getirmemiştir. Zira o dönemde var olan bir vaftiz şekli mevcuttu. Nitekim yaşadığı vizyon hadisesinden hemen sonra kendisinin Şam’da vaftiz edildiği sanılmaktadır.781 O dönemde vaftiz yalnızca yetişkinler için gerçekleştirilen bir uygulamaydı.782 Fakat Pavlus, vaftizin içerdiği anlam konusunda farklı yaklaşımlar sergilemiştir. Zira erken Hıristiyan cemaati için vaftiz günahlardan arınma, İsa’nın yeniden döneceğine inanma ve Tanrı Krallığındaki zaferden payidar olma anlamlarına geliyordu. Pavlus inananın yaşantısının merkezine İsa’yı yerleştirmesi suretiyle bu konuda farklı bir anlayışı gündeme getirmiştir.783 Vaftiz olan kişi İsa`nın çektiği acıları hisseder, onunla birlikte çarmıhta ölür ve yine onunla yeni bir hayata başlar. Burada vurgulanması gereken bir diğer husus ise vaftiz aracılığıyla yeni bir toplumun oluşmasıdır. Tıpkı Galatyalılar’a mektubunda ifade ettiği gibi:
778 Tarakçı, s. 59.
779 Rom. 6:3; I. Kor. 12:13.; Finlan, s. 112.; Fiorenza, s. 186-187.
780 Kennedy, s. 230.
781 Noack, 54.
782 Gardner, Religious Experience, s. 107.
783 Schweitzer, Mysticism of Paul, s. 19.; Tümer ve Küçük, s. 297.; Fiorenza, s. 186-187.; Segal, s. 135.;
McGinn, s. 201.; Johnson, Christian Origins, s. 268.
“Vaftiz’de Mesih’le birleşenlerinizin hepsi Mesih’i giyindi. Artık ne Yahudi ne Grek, ne köle ne özgür, ne erkek ne dişi ayırımı var. Hepiniz Mesih İsa’da birsiniz.”784; “Sünnetli olup olmamanın önemi yoktur, önemli olan yeni yaratılıştır.”785
Romalılara gönderdiği mektupta Pavlus vaftizin tam olarak ne anlama geldiğini açıklamaktadır:
“Mesih İsa`ya vaftiz edildiğimizde, hepimizin O`nun ölümüne vaftiz edildiğimizi bilmez misiniz? Baba`nın yüceliği sayesinde Mesih nasıl ölümden dirildiyse, biz de yeni yaşam sürmek üzere vaftiz yoluyla O`nunla birlikte ölüme gömüldük. Eğer O`nunkine benzer bir ölümde O`nunla birleştiysek, O`nunkine benzer bir dirilişte de O`nunla birleşeceğiz.”786
Bu bağlamda Gardner, Pavlus’un İsa`nın mistik doktrini görüşüyle vaftiz ayinine yeni bir renk kattığını ifade etmektedir.787 Wikenhauser de benzer bir tezi savunmaktadır.
Ona göre vaftiz, Mesih ile Hıristiyan mistiği arasındaki ilişkisinin başladığı temel aktivitedir.788 Zira araştırmacıların tespit ettiği Pavlus mistisizminin merkezinde İsa Mesih`te birleşme anlayışının yer aldığı hususu kendisinin Romalılara gönderdiği ve yukarıda aktarılan ifadelerde bu husus çok açık bir şekilde görülmektedir.
İnanan kişi Mesih’e katılmakla aynı zamanda onun bedeni olan kiliseye de katılmış olmaktadır.789 Kiliseye katılan kişi ise diğer tüm inananlar gibi inananlar cemiyetinin bir bireyi olur. Bu ise vaftizin bir diğer fonksiyonudur. Pavlus’un külliyatında geçen ve kilisenin İsa’nın bedeni olarak kullanılması ve İsa’ya inanan kişilerin ruhsal anlamda bir kardeşlik oluşturmaları fikri mistik bağlamda işlenmektedir.790 Vaftiz ile birlikte Hıristiyan kişinin kavuştuğu bir diğer iyilik ise ezeli günahtan vaftiz olduğu güne kadar işlemiş olduğu tüm günahlarından arınmış olmasıdır. Kişinin asli ve dünyevi tüm günahları vaftiz ile birlikte silinmektedir. Korintliler’e gönderdiği mektupta Pavlus arınmayı şöyle ifade eder:
784 Gal. 3:27-28.; Gündüz, Hıristiyanlık, s. 141.; Gündüz, Pavlus: Hıristiyanlığın Mimarı, s. 244.; Segal, s.
136-137.
785 Gal. 6:15.
786 Rom. 6:3-5.
787 Gardner, Religious Experience, s. 108.
788 Wikenhauser, s. 146.
789 Tarakçı, s. 69.; Johnson, Christian Origins, s. 270.
790 Jonson, Luke Timothy, “Paul’s Ecclesiology”, The Cambridge Companion to St. Paul, ed. J. D. G. Dunn, Cambridge University Press, Cambridge 2003, s. 206.; Henson, s. 90.; Aydın, Hıristiyan Kaynaklarına Göre, s. 72.; Brandon, S. G. F., “Redemption in Ancient Egypt and Early Christianity”, Types of Redemption, Ed. R. J. Zwi Werblowsky and C. Jouco Bleeker, E. J. Brill, Leiden 1970, s. 40.; Wikenhauser, s. 118, 121.
“Bazılarınız böyleydiniz; ama yıkandınız, kutsal kılındınız, Rab İsa Mesih adıyla ve Tanrımız’ın Ruhu aracılığıyla aklandınız.”791
Dolayısıyla bu arınma ile kişi yeni bir hayata kavuşmaktadır.792 Burada önem kazanan husus fiziksel anlamda vaftizin nasıl yapıldığı değil, ne ifade ettiğidir. Zira Pavlus ritüele değil, imana ya da mistik birleşmeye önem verir.793 Bu noktada gizem kültlerindeki arınma ile farklılık söz konusudur. Zira gizem kültlerinde ritüel, renkler, ışıklar, içecek ve yiyecekler, zaman ve diğer tüm hususlar birinci derecede önemlidir. Pavlus’un anlayışındaki vaftiz ise ritüel şekliyle değil, taşıdığı fonksiyon açısından değerlidir.
Vaftiz ve evharistiya sakramentlerinde uygulama ya da ritüel anlamında yenilik getirmemiş olmakla birlikte Pavlus muhtevada yeni bir anlayış ortaya koymuştur. Yani bu değişme uyugulama açısından değil, ritüelin sembolize ettiği değer ve anlam bakımından olmuştur. Bu itibarla vaftizin taşıdığı İsa’da yeniden doğma anlayışını erken Hıristiyanlığa tanıtanın Pavlus olduğu söylenebilir.794 Bu nedenle Yeni Ahit araştırmacıları Pavlus ve onun etkisini araştırırken bu iki sakrament üzerinde durmuşlardır. Hatta Holtzmann bir adım daha ileriye giderek Pavlus’u adeta suçlamaktadır. Ona göre havari vaftiz sakramentinde kendi öz tecrübesini öne çıkartarak söz konusu sakramentin vaftizci Yahya ile birlikte daha erken bir dönemde teşekkül eden bakışını ya da anlamını değiştirmiştir.795
Pavlus’un vaftiz sakramenti ile olan ilişkisi konusunda bir diğer iddia da onun Pavlus’a özgü olmadığı konusudur. Yani Pavlus’un vaftiz ile ilgili görüşleri ya da teolojisi orijinal değildir. Bu iddiayı savunan araştırmacıların başında ise Bousset gelmektedir.796 Söz konusu hipotezi savunanlar Romalılara mektubunun 6. babındaki797 vaftiz ile ilgili ifadelerden yola çıkarak bunun gizem kültleriyle çok büyük benzerlik arzettiğini savunmadırlar. Zira bu ifadelerin merkezinde ölen ve dirilen tanrılarla bir paralellik bulunmaktadır. Ve bu husus gizem kültlerinde çok net bir şekilde görülmektedir.798 Osiris,
791 I. Kor. 6:11.
792 Tarakçı, s. 62.; Wikenhauser, s. 153.
793 Aydın, Pavlus Hıristiyanlığı, s. 253.; Gündüz, Hıristiyanlığın Mimarı, s. 244.
794 Brandon, s. 40.
795 Schweitzer, Paul and His İnterpreters, s. 164.
796 Wikenhauser, s. 190-191.
797 “Mesih İsa’ya vaftiz edildiğimizde, hepimizin O’nun ölümüne vaftiz edildiğimizi bilmez misiniz? Baba’nın yüceliği sayesinde Mesih nasıl ölümden dirildiyse, biz de yeni bir yaşam sürmek üzere vaftiz yoluyla O’nunla birlikte ölüme gömüldük. Eğer O’nunkine benzer bir ölümde O’nunla birleştiysek, O’nunkine benzer bir dirilişte de O’nunla birleşeceğiz.” Rom. 6:3-5.
798 Wikenhauser, s. 190.
Adonis ve Attis kültlerinde ölen ve dirilen mitin varlığı bilinmektedir. Diğer bir araştırmacı olan Leipoldt ise bu durumun Pavlus’un doğum yeri olan Tarsus’ta kendisine tapınılan bir obje olan Heracles Sandon (ya da Sandan) için de geçerli olduğunu iddia etmiştir.799