BÖLÜM 2: KIRIM HANLIĞI’NIN COĞRAFYASI VE TARİHİ
2.2. Kırım Hanlığı’nın Tarihi
2.2.5. XVIII. Yüzyılda Kırım Hanlığı’nın Siyasi Tarihi ve Rusya Tarafından İlhak
1699 yılında Selim Giray Han tahtan indirilmiş yerine Kalgay olan oğlu II. Devlet Giray geçmiştir. II. Devlet Giray hanlığın başına geçtikten sonra Gazi Giray’ın muhalif hareketleriyle uğraşmıştır. Kalgay olan Saadet Giray’ı Rusya’ya akın yapması için görevlendirilmiştir. 1702 yılında azledilerek yerine tekrardan dördüncü kez Selim Giray atanmıştır.65 Selim Giray han 1704 yılında vefat etmiş olduğu tarihe kadar hanlığın başında yer almıştır. Daha sonra Kırım Hanlığı’nın başına III. Gazi Giray Han atanmıştır.
63 Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, s.254-255.
64 Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, s.256-258.
28
Kırım Hanlığı gücünü kaybetmeye başladığı evrede başa geçen III. Gazi Giray, Kırım bölgesindeki Nogay ve Çerkez isyanlarını bastırmakta başarısız olmuştur. Rusların bu durumu değerlendirmek suretiyle bölgede yayılma fırsatı yakalamıştır. İmparatorluk bölgede gelişen isyanları ve Rus yayılmasını sebep göstererek III. Gazi Giray Han’ı tahtan indirmiş yerine de I. Kaplan Giray Han getirilmiştir. Kaplan Giray döneminde de selefi dönemindeki olaylar devam etmiş ve durumu kontrol altına almayı başaramamıştır. Bu yüzden dolayı kendisinin kaderi de tıpkı selefi olan III. Gazi Giray gibi tahtan azledilmiştir.66
II. Devlet Giray Han ikinci kez hanlığın başına geçmiştir. Onun döneminde Ruslar ile mücadeleler şiddetli şekilde sürmüştür. Rusya’nın bu dönemde diğer bir düşmanı olan İsveç’le uğraşmak zorunda kalmıştır. 1708 yılında İsveç Kralı, Rusya ile girdiği mücadele için Kırım Hanlığı’ndan destek istemiştir. II. Devlet Giray bu yardıma karşılık vermek istemiş olsa bile Osmanlı Devleti’nden gerekli izni alamadığı için gerekli yardımı yapamamıştır. Bunun sonucunda Ruslar kolay bir zafer ile savaş meydanından ayrılmış, İsveç tehlikesini bertaraf etmiştir. İsveç Kralı savaş meydanından yenilgi ile ayrılmasından sonra Osmanlı’ya sığınmıştır. İsveç Kral’ının telkinleri sonucunda Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya karşı savaş açma kararını almıştır. Baltacı Mehmet Paşa’nın başında bulunduğu kuvvet ve Kırım Hanlığı’nın verdiği destek ile Rusya yenilgiye uğratılmış, Prut mevkiisindeki bataklık alanında Rus kuvvetleri kuşatılmıştır. Bu başarıların ardından yapılan Prut barış antlaşması ile Osmanlı Devleti sahada kazandığı zaferi diplomasiye yansıtmayı başaramamıştır.67 1713 yılında I. Kaplan Giray tekrardan han olarak atanmış fakat kısa süren bu hanlık macerasında Osmanlı Devleti’nin Avusturya seferine geç katılmasından dolayı 1716 yılında hanlıktan azledilmiştir. Kara Devlet Giray Kırım Hanlığı’nın yeni hanı olarak katılmıştır. Yeni han içeride süren iç çekişmeleri ve kargaşaları ortadan kaldıramadığı için azledilmiş yerine 1717 yılında III. Saadet Giray Han atanmıştır.68 I. Kaplan Giray, 1724 yılında azledilmiş olan Saadet Giray yerine Han olarak tayin edilmesi düşünülmüş fakat kendisi bu işe yanaşmayınca Kardeşi II. Mengli Giray’ı han olarak tayin edilmiştir. 1730 yılında Patrona Halil İsyanı sonrasında gelişen olaylarla beraber Kırım Hanlığı’nın başına tekrar I. Kaplan Giray Han,
66 Öztürk, Kırım Hanlığı, s.859.
67 Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’Ye Kadar, TTK Basım Evi, 1987, s.259-261.
29
Bursa’dan getirilmek suretiyle başa geçirilmiştir. I. Kaplan Giray Han, Kırım Hanlığı’nda kendisinden önce oluşan bölünmelere son vermeyi başarmıştır. 1732-1735 yıllarında Dağıstan üzerine yürümüş, 1732 yılındaki yürüyüşte Rusların hücumunu kesmiştir. I. Kaplan Giray Han döneminde Rusların, Kırım Hanlığı’nın birçok şehrini yağma ve tahrip ettiği kayıtlarda yer almıştır. 1736 yılında İmparatorluğun merkezinden gelen emirle yerini II. Fetih Giray Han’a bırakmıştır.69 Aynı yıl içerisinde Rusya, Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkanlar ile meşgul olmasından faydalanarak Özi kalesini ve Hotin bölgesi civarında Osmanlı kuvvetlerini yenerek Azak Kalesini zapt ettiler. II. Fethi Giray döneminde Ruslar Kırım Hanlığı’na tekrar sefer açmak suretiyle Karasu şehrini zapt etmişlerdir. II. Fethi Giray döneminde Bahçesaray şehri çoktan tahrip olmuştu ve Karasu şehri henüz taht şehri yapılmıştı. Rusların Karasu Şehrini ele geçirmesinden dolayı Osmanlı İmparatorluğu 1737 yılında II. Fethi Giray Han’ı tahtan indirerek yerine ikinci defe II. Mengli Giray’ı tahta geçirmiştir.70 II. Mengli Giray döneminde de Rus saldırıları devam etmiş, Karasu bir kez daha kuşatılmıştır. Hanlığın, Ruslara karşı direnci artık kırılmıştı, Mengli Giray döneminde Ukrayna’da bulunan Rus kuvvetleri üzerine gerçekleştirdiği başarısız bir sefer mevcuttur. II. Mengli Giray’ın 1739 yılındaki vefatıyla 1740 yılında hanlığın başına II. Selamet Giray Han geçmiştir. Onun hanlığı kısa süre sürmüş 1743 yılında yerine II. Selim Giray Han gelmiştir.71 Osmanlı İmparatorluğu II. Selim Giray’ı han yaparak bölgede atılgan bir lider beklemiştir. II. Selim Giray Han döneminde Ruslar ile yapılan barış antlaşması çiğnenmemeye özen gösterilmiştir. 1743 yılında aldığı hanlık görevini 1748 yılında ölümüyle beraber son bulmuştur. Ondan sonra Han olarak I. Arslan Giray 1748-1756 yıllarında görev almıştır. 1756 yılında I. Arslan Giray Han’dan sonra tahta I. Halim Giray Han çıkmıştır. 1758 yılında Kırım’da gerçekleşen iç isyan ile beraber tahtan uzaklaştırılmıştır.72
1758-1764 yılları arasında tahta bulunan Kırım Giray Han tahta bulunduğu süre boyunca Arslan Giray’a karşı mücadele etmiştir. 1760 yılında kozak istilasını durdurmayı başarmış, Rusya, Avusturya ve Prusya ile diplomatik münasebetlere girmiştir.73 Bu dönemde Kırım Hanlığı’nın ilk defa Rus konsolosluğunu kabul ettiği ve Bahçesaray’daki
69 İnalcık, Kırım Hanlığı Tarihi Üzerine Araştırmalar 1441-1700, s.351-353.
70 Derman, Kırım Hanlığı, s.347-348.
71 Öztürk, Kırım Hanlığı, s.861-862.
72 Smirnov, Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı, s.501-509.
30
bir binada ağırladığı bilinmektedir. Kırım Hanlığı’nın Rus Konsolosluğunu kabul etmesi hanlığın artık Osmanlı’dan kopmaya başladığı ve geleceğini Rusya siyaseti üzerinden şekillendirmeye çalıştığı düşünülmektedir.74
1760 yılından itibaren özellikle II. Katarina’nın Rusya’yı hâkimiyetini eline aldıktan sonra Kırım topraklarını hedef almıştır. 1768-1774 yıllarında ve 1787-1792 yıllarında Osmanlı Devleti’ni yenilgiye uğratan Rusya, Karadeniz sahiline çıkması için artık önünde engel kalmamıştır. 18. yüzyılın başından itibaren Kırım bölgesini ele geçirme gayesi ile yaşayan Rus Devleti, öncelikle Kırım Hanlığı’nı Osmanlı Devleti’nden koparmayı başarmış daha sonra 1783 yılında da Kırım Hanlığını ilhak etmek suretiyle hanlığa son vermiştir. 1793 yılına gelindiğinde ise “Yaş Antlaşmasıyla” Osmanlı Devleti’ne bu durumu kabul ettirmeyi bilmiştir. Bunun sonucunda 340 yıl boyunca siyasi varlığını sürdüren Kırım Hanlığı’nın siyasi yaşamı son bulmuştur.75
74 Fisher, The Crimean Tatars, s.52.
31