XVII. Yüzyılda Kırım Hanlığı’nın Siyasi Tarihi

yer alması hanlığın bağımsızlığını tehdit altına girdiğini göstermektedir. Seferlere iştirak edilmesine dair verilen sert emirler bu dönemin önemli olaylarının başında gelmektedir.53

2.2.4. XVII. Yüzyılda Kırım Hanlığı’nın Siyasi Tarihi

XVII. yüzyılın başlarında Kırım Hanlığı, Osmanlı Devleti’nin uzun dönem süren Batı seferleriyle ilgilenmiştir. Kuvvetlerinin enerjisini Osmanlı’nın harp sahalarında harcaması bölgede gelişen siyasi olaylara karşı istenilen gücü ortaya koyamamasına neden olmuştur. Kırım Hanlığı gelişen bu şartlar altında XVII. yüzyıla başlamıştır.

1610-1635 yılları arasında üç defa hanlığın başına II. Canbek Giray Han getirilmiştir. II. Canbek döneminde hanlığın siyasi durumu özellikle içeride karışıktır. II. Canbek Giray hanlık yönetimi için Mehmed Giray ve Şahin Giray ile uğraşmak zorunda kalmıştır.54 İki han Kıpçak bozkırındaki Nogaylardan ve Rus Kazaklarından almış olduğu destek sayesinde hanlığı bir süreliğine ele geçirmiş daha sonra Hanlığı Osmanlı’ya olan tabiliğini bitirmeyi hedeflemiştir. Öyle ki dönemin İran Şah’ı olan I. Şah Abbas ile dostça ilişkiler kurmuştur. 1610 yılında Osmanlı’nın gönderdiği kuvveti yenerek Kefe’yi zapt etmeyi başarmıştır. Kırım Hanlığı’nın kendi bünyesinde gelişen bu siyasi olaylardan dolayı Rus Kazakları bölgede güçlü konuma gelmeyi başarmıştır. Osmanlı’nın sahil boyuna yaptıkları meşhur saldırılarda tam da bu yıllarda meydana gelmiştir. 1614 Sinop, 1612 Ahyolu ve 1625 İstanbul boğazına saldırılar düzenlemişlerdir.55 II. Canbek Giray, Osmanlı’ya tabii bir han olarak Osmanlı’nın İran’a yapmış olduğu seferde yer almış ve 1621 yılında Hotin Muharebesinde yer almıştır.56

II. Canbek Giray’ın ardından Kırım Hanlığı’nın başına İnayet Giray Han geçmiştir. İnayet Giray döneminde hanlık Nogaylar ile uğraşmış, özellikle Kantemir Mirza’nın etrafında toplanan askerler hanlığı zor durumda bırakmıştır. İnayet Giray bölgede Kantemir Mirza’nın gücünü kırmaya çalışmıştır. Bu sebepten dolayı İnayet Giray, Nogaylar üzerine sefer yapmak suretiyle birçok kişiyi katletmiştir. Ayrıca Kefe şehrini kuşatarak yöneticilerini öldürmüştür. Smirnov’a göre İnayet Mirza, Osmanlı’dan bağımsız hareket

53 Alan Fisher, The Crimean Tatars, Hoover Instıtutıon Press, California, 1978, s.46.

54 Özellikle Mehmet Giray hanlığı belirli dönemlerde yönetmiş ve kardeşi olan Şahin Giray ile beraber

bölgede farklı bir siyaset gütmüştür. Canbek Giray’a karşı yerli ahalinin desteğini de almıştır. bkz. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi 3. Cilt II. Selim’in Tahta Çıkışından 1699 Karlofça Andlaşmasına Kadar, s.181-187.

55 İnalcık, Kırım Hanlığı, s.453.

25

etmekten çekinmemiş Moskova Knezliği ile bire bir ilişkiler kurmuştur. İnayet Giray’ın bölgede Kantemir Mirza üzerine geliştirdiği siyaset sonu olmuş 1637 yılında İstanbul’da IV. Murad’ın emriyle katledilmiştir.57 Yeni han olarak tahta I. Bahadır Giray çıkmıştır. Hanlığın başına geçtikten sonra, Varşova, Viyana, Moskova ve Stokholm’e hanlığın başına geçtiğine dair bildiri göndermiştir. Kardeşleri olan İslam Giray’ı Nureddin olarak atamış, Safa Giray’ı ise Kalgay olarak görevlendirmiştir. Bu dönemde hanlık, Lehistan ile inişli çıkışlı ilişkililerini sürdürmüştür. Belirli dönemlerde barış içinde geçen ilişkiler belirli dönemlerde ise akınlar ve seferler ile geçmiştir. Öyle ki 1640 yılında Lehistan ve Ukrayna üzerine akınlar düzenlemiştir. Hanlık, Osmanlı Devleti’nin seferlerine yardımcı kuvvetler olarak katılma geleneğini devam ettirmiştir. İran cephesinde kuvvetler gönderdiği gibi, Osmanlı’nın Azak kalesini ele geçirmek için yaptığı mücadelede yer almıştır. I. Bahadır Giray 1641 yılında vefat etmiştir.58 1641-1642 yıllarında Kırım Hanlığı’nın başına IV. Mehmet Giray Han geçmiştir. Uzun süreli iktidarda kalamayan Mehmet Giray Han bölgede uygulamış olduğu zulümlerden dolayı Osmanlı Devlet’i tarafından azledilmiştir. Yerine Rodos’ta hapis hayatı yaşayan III. İslam Giray Han getirilmiştir. (1644-1645)59

III. İslam Giray Han Lehistan’da bir süre esir kaldığı için Lehistan’ın siyasetine ve bölgesine hâkim konumdadır. Hanlığın başına geçtiği evrede Lehistan’ın uğraşmakta olduğu büyük bir isyan hareketi bulunmaktadır. Bogdan Hemilnitski’nin etrafında toplanan isyancılar, Lehistan bölgesini karıştırmışlardır. III. İslam Giray’da durumdan faydalanmak suretiyle Lehistan kuvvetlerine 1648-1649 yıllarında darbe indirmişlerdir. Lehistan’a karşı yapılan bu birliktelik bölgedeki diğer büyük güç olan Rusları da telaşlandırmış, Lehistan ile beraber Osmanlı Devleti’ne şikâyetler göndermek suretiyle ortak güce karşı duruşunu göstermişlerdir. Kırım Hanlığı, Rusya’nın siyasetine karşı Osmanlı Devleti’ni uyarmıştır. Rusların zor zamanlarda barışı düşündüklerini aslında gayelerinin Akkerman ve Moldava üzerine hâkimiyet kurmak olduğunu dile getirmiştir. Bu dönemde Kırım Hanlığı’nın, Boğdan Hemilnitski ile beraber Lehistan üzerine seferler

57 Smirnov, Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı, s.318-323.

58 Darıusz Kolodzıejczyk, The Crimean Khanate and Poland-Lithuania İnternatıonal Diplomacy on

the European Perıphery (15-18’th Century) A Study Of Peace Treaties Followed By Annotated Documents, Brıll, Boston, 2011, s.148-153.

59 Derya Derin, Abdülgaffar Kırımî’nin Umdet’ül-Ahbarına ( Umdet’ül-Tevarih) Göre Kırım Tarihi,

Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü-Genel Türk Tarihi Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2003, s.56.

26

yaptığı ve Leh tarafını vergiye bağladığı bilinmektedir. 1653 yılında ise Kırım Hanlığı ile Lehistan barış antlaşması yaparak Bogdan Hemilnitski’yi Ruslara yakınlaştırmasının önünü açmıştır. 1654 yılına gelindiğinde ise III. İslam Giray ölmüş yerine IV. Mehmet Giray Han tekrar hanlığın başına geçmiştir.60 İkinci kez tahta geçen IV. Mehmet Giray geçmişte yapmış olduğu hataları tekrarlamaya niyeti yoktur. Tutum ve davranışlarını eskiye nazaran düzeltmiş, hanlık tertibini öğrenmişti. IV. Mehmet Giray tahta çıktığını Lehistan ve Moskova’ya yarlıklar göndererek bildirmiş, hanlıkta yer alan Mansur ve Şirin kabilelerini barıştırmıştır. Han, Moskova ile iletişimde kalarak hareketlerini yakından takip etmiş, uyarma fırsatı bulmuştur. Bu dönemde halen devam eden Bogdan Hemilnitski’nin varlığı iki gücü karşı karşıya getirmektedir. Han hem Moskova hem de Kazaklar ile ilgilenmiş seferler tertiplemiştir. 1663 yılında Osmanlı’nın Macaristan üzerine yapılan sefere kuvvet birlikleri göndermiş, kendisi ise Kırım bölgesinin kargaşasından dolayı gidemediğini ifade etmiştir. Han katılmamış olduğu sefer neticesinde Azak bölgesindeki Kazak ve Kalmuk tatarlarını hücum gerçekleştirerek mücadeleyi kazanmıştır. Osmanlı Devleti, hanın Macaristan seferine katılmamasından dolayı azletmeye karar vermiş ve bahane olarak da. Nogaylar ile olan sürtüşmesini kullanmıştır. Bunun üzerine 1666 yılında yerine Adil Giray Han atanmıştır.61 Kısa sürelik hanlık macerası yaşan Adil Giray Han, İslam Ağa ve birçok Şirin Mirza’sını öldürmüştür. Bölgedeki birçok bey mallarını bırakarak bu zulümden kaçmıştır. Osmanlı Devleti, Adil Giray’ın bölgede yapmış olduğu sert davranışları eleştirmiş ve bu hareketlerden vazgeçmesini istemiştir. Adil Giray, imparatorluğun isteğine karşılık cevapsız kalması üzerine 1671 yılında azledilmiştir.62

1672 yılında Kamaniçe’nin fethi ile beraber Lehistan’ın elinde olan Podolya ve Volhinya 1676 yılında yapılan barış antlaşmasıyla Osmanlı Devleti’nin eline geçmiştir. Bu yeni durum ile beraber Ukrayna üzerindeki hâkimiyeti ele geçirme fırsatı kazanmış fakat 1683 yılındaki Viyana bozgunu ve bozgun sonrasında kaybedilen savaşlar sonrası Osmanlı Devleti’nin bu toprakları kısa sürede kaybetmesine neden olmuştur. Osmanlı Devleti’nin düzenlediği ve büyük felaket ile biten Viyana bozgununda Kırım kuvvetleri önemli görevlerde yer almış, Avusturya’nın birçok şehrine girerek tahrip etmiştir. Bu önemli

60 Öztürk, Kırım Hanlığı, s.852-853.

61 Smirnov, Osmanlı Dönemi Kırım Hanlığı, s.350-359.

27

görevleri yerine getirmesine rağmen Kırım Hanlığı savaşın kaybedilmesinde en önemli sebep olarak görülmüştür. Murat Giray Han, Jan Sobieski’nin başında olduğu Leh kuvvetlerini durduramamasından dolayı azledilmiş yerine II. Hacı Giray Han atanmıştır. Bir yıl gibi kısa süreli hanlık macerası sonrası tahtı bir kez daha çıkacak olan Selim Giray Han’a bırakmak zorunda kalmıştır.63

Selim Giray Han, Osmanlı Devleti’nin en önemli döneminde Kırım Hanlığı’nın başına geçmiş, dört defa Kırım Hanlığı’nın tahtına çıkmıştır. Viyana bozgunu sonrasında Osmanlı Devleti’ne karşı oluşan “ Mukaddes Birlik “ Nemçe, Venedik, Lehistan ve Rusya’ya karşı Kırım Hanlığı en önemli yardımcısı konumundadır. Hanlık, Lehistan bölgesinde oluşan tehlikelere karşı ve Rusya’nın Karadeniz’e inmesine engel olma üzerine İmparatorluğun yanında yer almıştır. Ruslar bu şartlar altında 1681 ve 1682 yıllarında iki kez Kırım Hanlığı üzerine yürümüş fakat başarısız olmuştur. Rusların iki seferin hemen sonrasında Çar Petro Rusya’nın başına geçmiş ve ülkeyi geliştirmek adına Batılaştırma adımını atmıştır. 1696 yılında Azak kalesini ele geçirerek, Osmanlı Devleti’nin en büyük düşmanı olarak yerini almıştır. Selim Giray ayrıca 1687-1688 yılında Leh’leri durdurmuş ve Leh ordularını bozguna uğratmıştır. 1688 yılında Rumeli’nin Avusturya’nın eline geçmesine engel olmuştur. Osmanlı Devlet’i 1699 yılında Karlofça Antlaşmasını imzalayarak yenildiğini kabul ettiği evrede, Kırım Hanlığı da bölgedeki büyük gücünü yitirmiştir. Artık önlerinde büyük bir Rus tehlikesi olduğu fark edilmiş ve Rusların haraçgüzarlıktan çıktığı döneme girilmiştir.64

2.2.5. XVIII. Yüzyılda Kırım Hanlığı’nın Siyasi Tarihi ve Rusya