Werner Koller EĢdeğerlik Modeli

Koller‟in eleĢtiri modeli, kendisini uygulama odaklı görmüĢtür. Koller‟in modeli, çevirinin değerlindirilmesinde iyi/kötü ya da doğru/yanlıĢ kategorilerini ortaya çıkaran bir hata analizi Ģeklinde değildir, yani eleĢtiriyi belli hata çözümlemelerine indirgemez. Bu bilimsel çeviri eleĢtirisi, bir çeviri iĢinin toptan etiketlenmesi yerine, çeviri

değerlendirmesi için temel bir gerekçelendirme vermeyi amaçlar.¹⁷²

Koller‟in modelinde üç aĢama vardır: (1) Metin eleĢtirisi, yani dil iĢlevinin, içeriğin, dilsel estetik, formal-estetik ve pragmatik özellikleri kapsayan detaylı bir çözümlemeyle, çeviri amaçlı metin çözümlemesi, (2) iki bölüme ayrılan bir metin

karĢılaĢtırması ve (3) 1 ve 2 den elde edilen sonuçlarla çeviri değerlendirmesi. 173

Bilimsellik çabasından dolayı ilk iki aĢama için nesnellik talebi söz konusudur. Üçüncü aĢamada Ģayet çeviri değerlendirmesinde eleĢtirmen tarafından, erek metnin dilsel ve hermeneutik sorunları ve ifade imkanları birlikte değerlendirilirse görece bir öznel bir

boyut (moment) eklenir.¹⁷⁴

Koller, ilk iki aĢamanın içinde, bilimsel çeviri eleĢtirisinin konusu olabilecek daha baĢka bakıĢ açıları ayırmıĢtır. Metin çözümlemesinin ana görevi, metni çeviri sırasında zorluklarına yönelik araĢtırmak ve erek dilin gerektirdiği sınırlılıkları saptamaktır. Metin çözümlemesi birçok alana uzanır. Öncelikle metin içinde saptanmıĢ olan dilsel iĢlevlerin, metin içindeki yeri ve etkisi, dilsel ve sitilistik ifadeleri açısından belirlenmesi gerekir. Bu süreçte dikkat edilmesi gereken Ģey, metin türü ve dilsel iĢlev arasında tamamiyle birebir eĢdeğerliğin beklenmemesidir. Takip eden aĢamada, metnin

171 House-Baumgarten, 2007: 7-8 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak

Adam, 2013, s.185

172 House-Baumgarten, 2007: 8 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak

Adam, 2013, s.185

173 House-Baumgarten, 2007: 8 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak

Adam, 2013, s.185

174 House-Baumgarten, 2007: 8 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak

gösterdiği içeriksel özellikler araĢtırılır ve bu özellikler A. Neubert‟in (1968) Metin

Tipolojisi‟ne göre sınıflanır.¹⁷⁵

Metin çözümlemenin üçüncü bölümü metnin dilsel ve stilistik özellikleriyle ilgilidir (kelime hazinesi, metin türü, ilgili metnin kendi stilistik ve dilsel özellikleri). Bu çözümleme temelinde farklı metin türleri belirlenir, bu metin türlerinde öncelikli olarak

dilsel, ve stilistik araçları kullanılmaktadır.¹⁷⁶

Koller‟in modelinde metnin estetik-formal özellikleri çözümlenir. Koller bu aĢamada dilsel ve stilistik araçları kullanan (lirik, dram) ve bunu kullanmayan (düz yazı) metinler

arasında bir ayırım yapar.¹⁷⁷

Koller‟in eleĢtiri modelinde, nihai olarak okurun özelliklerine dikkat edilmelidir. Burada Koller kaynak ve erek metnin alıcı bağlamını ilgilendiren metnin okur odaklılığıyla, çevirinin kendisine göre iĢleneceği belli özel okur grubunun

anlaĢılabileceği, ikincil bir metin pragmatiğini birbirinden ayırmaktadır.¹⁷⁸

Çeviri amaçlı metin çözümlemesi temelinde gerçekleĢen diğer aĢamalar olan çeviri karĢılaĢtırması ve çeviri değerlendirmesiyle, eĢdeğerlilik hiyerarĢisi oluĢturmak

mümkündür.¹⁷⁹

Koller‟in çeviri karĢılaĢtırması modelinde, eleĢtirmenin eylemi iki adımda gerçekleĢir. Pratik bölümde erekdilsel çeviri birimleri kaynak dilsel olanlarla karĢılaĢtırılır, bu karĢılaĢtırmada, yalnızca birkaç önemli metin noktaları dikkate alınır. Bu süreçte özellikle erek metindeki dilbilimsel-iĢlevsel, içeriksel, dilsel-stilistik, estetik-Ģekilsel ve pragmatik özelliklere ve (metinsel farklılıkların dengelenmesine dikkat eden bir uygulama yöntemi altında) aynı Ģekilde bu özelliklerin erekdilde araĢtırılmasına dikkat edilir. Kuramsal bölümde, çevirmen tarafından sıralanan eĢdeğerlik hiyerarĢisi ve bu çalıĢmaya yeniden yapılandırma için eĢlik eden prensipler, yöntemler ve süreçler ele alınır. Bu yöntemin izleri hem çevirinin kendisinde ve hem de ön ve son sözlerinden

175 House-Baumgarten, 2007: 9 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak

Adam, 2013, s.185

176 House-Baumgarten, 2007:9 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak

Adam, 2013, s.186

177 House-Baumgarten, 2007: 9 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak

Adam, 2013, s.186

178 House-Baumgarten, 2007: 9 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak

Adam, 2013, s.186

179 House-Baumgarten, 2007: 9 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak

çıkarılabilir. Nihayetinde, çeviri eleĢtirisinin son adımında çevirinin değerlendirmesine geliriz. Bu değerlendirmenin çıkıĢ noktasını çeviri karĢılaĢtırmasından elde edilen, çeviriyle ilgili özelliklerin ve eĢdeğerlik taleplerinin çevirmen kararlarıyla iliĢkilendirildiği sonuçlar oluĢturur. EleĢtirmen burada, kendi değerlendirmesine temel

olan çeviri normlarını açıklamaya hazır olmalıdır.¹⁸⁰

Koller‟in modelinde, bu tür ön bilgilerle donatılmıĢ olarak yola çıkacak çeviri eleĢtirmeni, herhangi bir çeviri metnin bilimsel eleĢtirisine, daha çok kaynak metne yönelik bir metin çözümlemesiyle baĢlar. Çeviri metnini de, çeviri dili olanakları

açısından sürekli göz önünde tutacak eleĢtirmen, kaynak metne bir dizi soru yöneltir:¹⁸¹

a. Metnin dilsel iĢlevi nedir?

b. Metnin içeriksel özellikleri nelerdir? c. Metnin dilsel biçemsel özellikleri nelerdir? d. Metnin biçemsel estetik özellikleri nelerdir?

e. Metindeki dil kullanımının alıcıya yönelik özellikleri nelerdir?¹⁸²

Kaynak metnin, bütün bu belirtilen etkenler açısından ayrıntılı bir çözümlemesini yapan eleĢtirmen, ikinci adım olarak, çeviri metinle kaynak metnin bir karĢılaĢtırmasını yapar. Gerçekte önemle araĢtırılması gereken bir konu da, çeviri yapıtın, amaç dil yazın geleneği içinde nerede, nasıl bir yer aldığıdır.

Çeviri yönteminin seçilmesi, çevirmenin aĢağıda yazılı olan sorulara verdiği bir dizi ilkesel kararına dayanmaktadır:

Orijinal metne hangi statü layık görülür? Orijinal metin, ne ölçüde dilsel, biçemsel ve içeriksel yapısı itibariyle, çevirmenin konumu ve ön bilgisi ve muhtemel okurundan özerk ve bağımsız ya da nispeten bağımsız fenomen olarak dikkate alınmalıdır? Orijinal metnin hangi öğeleri çeviride zorunlu olarak aktarılması gereken öğelerdir? Çeviri erek dildeki uzlaĢımlara karĢı gelebilir mi? Hangi ölçüde erek dil okuru ve onun anlama olanakları ve Ģartları dikkate alınmalıdır? Erek dilde anlaĢılma ve metnin okura olan

180 House-Baumgarten, 2007: 10 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak

Adam, 2013, s.187

181 Koller, 1979: 211 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak Adam, 2013,

s.188

182 Koller, 1979: 211 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak Adam, 2013,

etkisi merkeze konulabilir mi? Ġlgili metnin çevirisinin hangi amacı ve iĢlevi vardır?

Hangi okur kitlesine hitap eder ya da hitap etmelidir?¹⁸³

Yukarıda açıklanan çeviri eleĢtirisi türlerinin ortak özelliği uygulanabilir olmalarıdır. Bilimsel bir çeviri eleĢtirisinin öncelikle kendine özgü çeviri öğretisi ya da yanlıĢ çözümlemesi yapması gibi amaçları yoktur. Kullanıma açıktır, fakat çeviri eleĢtirisinin bu özel Ģekilleri için çıkıĢ noktası ve temeli olarak da kullanılabilir. Özellikle çeviri eleĢtirisindeki “eleĢtiri” bu bağlamda doğru/yanlıĢ veya iyi/kötü kategorileri ile çevirinin değerlendirilmesi olarak dar anlamda anlaĢılmamaktadır. EleĢtiri çözümleme modellerinin hatası, çeviri eleĢtirisinin görev Ģeklini ve olanaklarını gereksiz yere

daraltmasıdır.¹⁸⁴

Koller‟e göre bilimsel çeviri eleĢtirisi üç bölümden oluĢmaktadır:

 Çeviri amaçlı metin çözümlemesi: çeviri amaçlı metin özellikleri, çeviri eleĢtirisinin beĢ bölümünü kapsayan soru katalogu sayesinde tespit edilir; (Karl Bühler‟in) dilin iĢlevi, içeriksel, dilsel-biçemsel, Ģekil-estetik, pragmatik

tanımları.¹⁸⁵

 Çeviri karĢılaĢtırması: (çevirinin orijinal ile karĢılaĢtırılması) pratik ve kuramsal alan olarak ikiye ayrılmaktadır. Pratik alanda orijinal ve çeviri, çeviri birimleri açısından birbirleriyle karĢılaĢtırılır. Kuramsal alanda çevirmenin çeviri eyleminde takip ettiği eĢdeğerlilik taleplerinin yeniden üretilmesi veya hiyerarĢikleĢtirilmesi söz konusudur: “çeviriyi hangi ilkeler yönlendirir ve bu

ilkeler metnin dilsel-biçemsel Ģekillendirilmesine nasıl etki eder.¹⁸⁶

Çeviri değerlendirilmesi: çeviri karĢılaĢtırılmasının sonuçlarından yola çıkar ve çeviri

kararlarının eĢdeğerliliği hakkında ifadeler vermeye çalıĢır.¹⁸⁷

183 Koller, 1979: 202-203 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak Adam,

2013, s.189

184 Koller, 1979: 210 aktaran: Muahrrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak Adam, 2013,

s.189

185 Koller, 1979: 211 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak Adam, 2013,

s.189

186 Koller, 1979: 215 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak Adam, 2013,

s.190

187 Koller, 1979: 216 aktaran: Muharrem Tosun, Çeviri EleĢtirisi Kuramı, Ġstanbul: Aylak Adam, 2013,