Verilerin Toplanması ve Değerlendirilmes

3.3.1 Kişisel Özellikler

Hastaların kişisel özelliklerini saptamak için, 7 yaşından küçük ve büyük çocuklara iki farklı anket formu kullanılmıştır (Ek 4-5). Anket formlarında hastaların demografik özellikleri (cinsiyet, yaş, diyabet yaşı, kardeş sayısı vb.) ve hastalıklarına ilişkin bilgiler (ailede diyabet varlığı, günlük toplam insülin dozu, tanıda ketoasidoz varlığı, hipo/hiper glisemi sıklığı, almış olduğu tıbbi ve beslenme tedavi türleri vb.) sorgulanmıştır. Anket formunun karbonhidrat sayımına ilişkin sorulardan oluşan bölümü eğitimden 6 ay sonraki kontrolde doldurulmuştur. Anket formu, araştırmacı tarafından hasta/hasta yakınlarıyla yüz yüze görüşme tekniği ile doldurulmuştur.

3.3.2 Beslenme Öyküsü, 24 Saatlik Besin Tüketim Kaydı

Hastaların beslenme öyküsü (anne sütü ile beslenme süresi, tamamlayıcı besinlere başlama zamanı ve ilk ek besin, ana ve ara öğün sayısı, genellikle öğünlerinde tükettiği yiyecekler, okul/kreşte beslenme alışkanlıkları vb.) anket formuyla sorgulanmıştır (Ek 4-5). Besin tüketim durumunun saptanması amacıyla 2- 7 yaş grubu hastaların ebeveynlerinden, 7-18 yaş grubu hastaların kendisinden hatırlatma yöntemi ile geriye dönük 24 saatlik besin tüketimleri başlangıçta ve 6 ay sonunda alınmıştır (Ek 6). Besin tüketim kayıtlarının enerji, makro ve mikro besin öğeleri, Türkiye için geliştirilen “Bilgisayar Destekli Beslenme Programı, Beslenme Bilgi Sistemi (BeBiS)” 7. versiyonu kullanılarak analiz edilmiştir (224).

Hastalar tarafından tüketilen günlük ortalama enerji ve besin öğeleri yaşa göre Diyetle Referans Alım Düzeyi (Dietary Reference Intake) (225) önerileri ile karşılaştırılarak alım yüzdeleri hesaplanmıştır.

78

3.3.3 Antropometrik Ölçümler

Araştırmaya katılan hastaların boy uzunlukları ve vücut ağırlıkları ölçümleri alınmış ve forma kaydedilmiştir (Ek 7). Boy uzunluğu ve vücut ağırlığı ölçümü, 0.1 kilogram ve 1 milimetreye duyarlı Seca marka elektronik boy ölçerli terazi ile yapılmıştır. Boy uzunluğu ölçümünde hastanın ayaklarının yan yana ve başının Frankfurt düzleminde olmasına dikkat edilmiştir. Ölçümü etkileyebilecek toka, şapka ve ayakkabı işlem öncesinde çıkartılmıştır. Vücut ağırlığı ölçümü, ayakkabısız ve ince kıyafetlerle yapılmıştır. Vücut ağırlığı ölçümünün yapılamadığı küçük yaş grubundaki hastalarda tartım işlemi, çocuk ebeveyni ile birlikte tartılarak ardından ebeveynin tek başına tartılmasıyla alınan vücut ağırlığı değerleri arasındaki fark hesaplanarak yapılmıştır. Vücut ağırlığının (kg), boy uzunluğunun(m) metrekaresine bölünmesi ile hastaların Beden Kütle İndeksleri (BKİ) hesaplanmıştır. Yaşa göre vücut ağırlığı, yaşa göre boy uzunluğu ve yaşa göre beden kütle indeksi z skorları 2-5 yaş için Dünya Sağlık Örgütü (WHO) 2006 büyüme standartlarına (226), 6-18 yaş için WHO 2007 referans değerlerine (227) göre Anthro ve Anthro Plus programları kullanılarak hesaplanmıştır (228). Hastalar Tablo 3.1’de gösterildiği gibi değerlendirilmiştir (229).

Tablo 3.1 Antropometrik ölçümlerin değerlendirilme kriterleri

Yaşa göre ağırlık Yaşa göre boy Yaşa göre BKİ

<-1SD Zayıf Kısa Zayıf

≥-1SD, <+1SD Normal Normal Normal

≥+1SD, <+2SD Kilolu Uzun Kilolu

≥+2SD Obez Çok uzun Obez

3.3.4 Fiziksel Aktivite Kaydı

Araştırmaya katılan hastaların besin tüketim kayıtlarının alındığı günlerde 24 saatlik fiziksel aktivite durumunu saptamaya yönelik fiziksel aktivite kayıt formu (Ek 8) doldurularak günlük enerji harcamaları saptanmıştır. Aktiviteler için harcanan

79

sürelerin toplamının 24 saat (1440 dakika) olmasına dikkat edilmiştir. Hastaların aktiviteler için harcadığı süre, dinlenme metabolik hızı (DMH), toplam enerji harcaması (TEH) ve fiziksel aktivite faktörleri hesaplanmıştır.

3.3.5 Karbonhidrat Sayımı Besin Tüketimi ve Kan Şekeri Kaydı

Çalışmanın başlangıcında araştırmaya katılan hastalara karbonhidrat sayımı yöntemini öğretmek amacıyla günlük tükettikleri tüm besinleri, açlık ve postprandiyal kan şekeri ölçüm kayıtları ve insülin dozları ile birlikte bir forma (Ek 9) kaydetmeleri istenmiştir. Sonuçlara göre öğünlerdeki karbonhidrat/insülin oranlarında düzeltmeler yapılmış ve öğünler için bireysel oranlar belirlenmiştir. Araştırma boyunca hastanede rutin kontrolüne gelen hastalardan oranlarında değişiklik yapılması gerekenlerle tekrar çalışılarak en uygun oran belirlenmiştir.

3.3.6 Karbonhidrat Sayımına Uyumu Saptama Formu

Araştırmaya katılan hastalara çalışma başlangıcında verilen karbonhidrat sayım eğitimden 6 ay sonra kontrole geldiklerinde karbonhidrat sayımına uyumlarını saptamak amacıyla form (Ek 10) doldurulmuştur. Bu formda hasta ya da ebeveyni tarafından karbonhidrat içeriğinin hesaplanması istenen bir günlük menü örneği yer almaktadır. Verilen menü örneğindeki yiyeceklerin tek tek karbonhidrat içerikleri ve toplam menünün karbonhidrat içeriğini yazmaları istenmiştir. Karbonhidrat sayımına uyumun hastaya özgü bireysel durumlar göz önünde bulundurularak uygun aralıklarla (3-6 ayda bir) diyetisyen tarafından değerlendirilmesinin metabolik kontrolü iyileştirdiği bilinmektedir. Bu formdan elde edilen karbonhidrat gramları ile gerçek karbonhidrat gramları arasındaki fark belirlenmiş ve hastaların karbonhidrat içeriklerinde yüksek ve düşük tahmin (over-underestimation) düzeyleri saptanmıştır. Literatürde karbonhidrat sayımında uyuma ilişkin kesin bir değerlendirme kriteri bulunamadığından, bu çalışmada önceki çalışmaların sonuçlarına dayanarak bireylerin karbonhidrat tahmininde toplam 10 gramlık yanılmanın uyumsuzluğu gösterdiği kabul edilmiştir (173, 175).

80

Ayrıca bu form ile karbonhidrat sayımının üçüncü düzeyini oluşturan karbonhidrat/insülin oranını ve insülin duyarlılık faktörünü kullanarak öğün öncesi insülin dozuna nasıl müdahale edecekleri sorgulanmıştır. Menüdeki hesaplanan karbonhidrat miktarına göre, öğün öncesi kan şekeri düşük (50 mg/dL), normal (80- 120 mg/dL) ve yüksek (210 mg/dL) olduğu durumlarda kaç ünite insülin vuracağını hesaplayıp yazması istenmiştir.

Bu form değerlendirilirken, hastaların toplam menü karbonhidrat gramında %10’luk yanılmaları karbonhidrat sayımının 1.aşamasına uyumsuzluk olarak değerlendirilmiştir. Karbonhidrat/insülin oranını kullanamama, öğün öncesi kan şekeri sonucuna göre insülin dozunda düzeltme yapmama ya da %10 ve üstü yanlış hesaplama ise karbonhidrat sayımının 3.aşamasına uyumsuzluk olarak değerlendirilmiştir.

3.3.7 Biyokimyasal Parametreler

Hastaların beslenme durumuna ve hastalığın prognozuna ilişkin biyokimyasal testler Gülhane Askeri Tıp Akademisi biyokimya laboratuarında analiz edilmiştir. Hastalardan her üç ayda bir rutin olarak istenen HbA1c, açlık kan glukozu, total kolesterol, trigliserid, LDL-kolesterol, HDL-kolesterol, alanin aminotransferaz (ALT), aspartat aminotransferaz (AST) kreatinin, ürik asit, kan üre azotu (BUN) ölçümleri çalışma başlangıcı ve 6 ay sonunda endokrinolog ile birlikte bilgisayar kayıtlarından kontrol edilerek forma kaydedilmiştir (Ek 7). Tüm biyokimyasal parametrelerin referans değerleri Ek 11’de gösterilmiştir.

Metabolik kontrol göstergesi olarak HbA1c kullanılmıştır. HbA1c’nin;

0-6 yaş arası çocuklar için <58-69 mmol/mol (%7.5-%8.5) 6-13 yaş arası çocuklar için <64 mmol/mol (%8.0)

13-18 yaş arası çocuklar için <58 mmol/mol (%6.5-7.0) olması iyi glisemik kontrol olarak değerlendirilmiştir (75).

81

HbA1c yüksek performanslı sıvı krogmatografisi (HPLC: high performance liquid chromatography) ile ölçülmüştür. Açlık kan glukozu otoanalizör ile glukoz oksidaz yöntemi kullanılarak kapiller kanda spektofotometre ile analiz edilmiştir. Serum ALT ve AST ölçümleri otoanalizör ile spektrofotometrik olarak çalışılmıştır. Total kolesterol, HDL-kolesterol ve trigliserid otoanalizör ile spektrofotometrik olarak çalışılmıştır. LDL-Kolesterol Friedewald formülüne [Total Kolesterol–(HDL- Kolesterol+Trigliserit/5)] göre hesaplanmıştır. Bu formül trigliserid seviyesi 400 mg/dL üzerinde olduğunda uygulanmamakta, bunun yerine direkt ölçüm metodları olan immünoseperasyon/spektrometri ile analiz edilmektedir.

Kan yağlarının değerlendirilmesinde Amerikan Pediatri Akademisi [American Academy of Pediatrics (AAP)] çocuk ve adölesanları kardiyovasküler hastalık riskinden korumak için lipid izlem referans değerleri kullanılmıştır (230).

Buna göre (230); LDL-Kolesterol: <110 mg/dL normal 110-130 mg/dL sınır ≥130 mg/dL yüksek HDL-Kolesterol: <35 mg/dL düşük ≥35 mg/dL normal Total-Kolesterol: <170 mg/dL normal 170-199 mg/dL sınır ≥200 mg/dL yüksek Trigliserid: <160 mg/dL normal ≥160 mg/dL yüksek olarak değerlendirilmiştir.