Veri Toplama, Katılımcılar ve Prosedür

Ağ düzeneği analizleri, diğer sosyal bilimler analizlerinden farklılık göstermektedir. Ağ düzeni analizleri, aktörlerin tavırlarıyla ilgilenmekte, aktörlerin ilişki ve ilişki şekilleri üzerinde yoğunlaşmaktadır. Birçok seviyede analiz yapıldığı için mikro- makro analiz dereceleri arasındaki bağlantıyı gösterebilmektedir (Kilduff and Tsai, 2003: 23). Sosyal ağ düzeni araştırmalarında ilgi alanı, çoklu- disipliner etkilerle oluştuğu için ve kullanılan metotlar yeni olduğu için bu alanda çalışmak da zorlaşmaktadır (Borgatti ve Foster, 2003). Burt (1983), örgüt ağ düzeneğinde bilgi veren kişilerin (informants) ağın tümünün analizinde önemli bir rolü olduğunu belirtirken, bir ya da birkaç ağ düzeneği üyesinin bilgisinden yola çıkılarak ağ yapısındaki ilişki şekilleri hakkında bilgi sahibi olunabileceğini ifade etmektedir. Sosyal ağ düzeneği analizlerinde kullanılan iki yaklaşımdan biri olan ben-merkeziyetçi yaklaşım (egocentric) birey/ aktörden yola çıkarak tüm ağı analiz etmeye çalışmaktadır. Granovetter (1973) bu bakış açısından yola çıkarak, çalışmasında bireylerin nasıl homojen-benzer ağlar oluşturduğuna dikkat çekmekte aynı zamanda onların marjinal faydalarının (son birim yararı) bu benzerlik arttıkça nasıl düştüğünü göstermektedir. Sosyo-merkezci (sociocentric) yaklaşım ise ağ yapısını tümden incelemekte, aktör ilişkileri de bunun sadece bir parçasını oluşturmaktadır. Zayıf bağların gücünü açıkladığı çalışmasında Burt (1992: 8- 45), sosyo-merkeziyetçi bakış açısını kullanmaktadır. Burt (1992)’ün çalışmasında yapısal boşlukları doldurmada daha avantajlı olan zayıf bağlara sahip aktörler, sosyal sermaye elde etmede de avantaj sahibidirler. Bu çalışmada, analizlerin ilk aşamasında ben-merkeziyetçi bakış açısı, sonraki aşamalarında ise sosyo-merkeziyetçi bakış açısı benimsenmiştir. Ben-merkeziyetçi bakış açısından yola çıkılarak firma yöneticileri ile mülakat yapmak şartı ile veri toplanmış ve bu veriler tüm ağ

düzeneğinde incelenerek sosyo-merkeziyetçi yaklaşımlar etrafında analizler değerlendirilmiştir. Bu araştırma, her iki ağ düzeneği bakış açısının beraber kullanılabilirliğini göstermesi açısından da metodolojik anlamda önem kazanmaktadır.

Örgütler arası ilişkilere ağ düzeneği çerçevesinde bakıldığında en çok kullanılan veri toplama yöntemi, isim listesi (rostor) yöntemidir. Bu yöntemde, ağ düzeneği içinde yer alan üyeler bir listeye yazılmaktadır. Aktörlerin kendileri ile ilişkileri olan aktörlerle listeden bularak işaretlemesi istenmekte ve bu şekilde sosyal ağ düzeneği ilişki şekilleri oluşturulmaktadır. Sosyal ağ düzeneği analizlerinde kullanılan yöntemlerden biri de kartopu (snowball) yöntemidir. Bu yöntem daha çok özel nüfus - küçük alt grup aktörlerin geniş sayıdakilerle karıştığı ağ düzenekleri- izlenip yakalanmasında kullanılmaktadır (Frank ve Snijders, 1994). Elit topluluk ağ düzenekleri, kan bağı ve hemşehrilik ağ düzenekleri bu tip ağ düzenekleri arasında sayılmaktadır (Hanneman ve Riddle, 2005). Bu araştırmada incelenen sosyal ağ düzeneğinin yer aldığı Çankırı ilinde faaliyet gösteren birçok firmanın, birbiri ile akrabalık ilişkisi içinde bulunması ve araştırmanın kapsamının yerel olması (hemşehrilik ilişkisinin yoğun olması) ağ düzeneği analizlerinde kartopu modelinin seçilmesine neden olmuştur. Bu analiz yönteminde, öncelikli olarak bir pilot firma belirlenmekte ve listenin başına bu firmanın ismi yazılmaktadır. Bu pilot firma yöneticisi ile yapılan görüşme sonucunda firmanın ilişki içinde bulunduğu diğer firma ya da firma isimleri belirlenmektedir. Pilot firmanın verdiği bu yeni isimler listeye eklenmekte ve bu kişilerle yapılan görüşmeler sonucunda elde edilen yeni firma isimleri ile liste oluşturulmaktadır. Bu yöntem, yeni bir firma ağ düzeneği listesine eklendiği sürece devam etmektedir. Listeye yeni bir firma ismi eklenmediği, aktörler listede var olan isimleri tekrar ettiğinde ya da güçlü ve karşılıklı bağların tamamlandığı düşünüldüğünde sosyal ağ düzeneği aktörleri belirlenmiş olmaktadır (Hanneman ve Riddle, 2005). Kartopu analiz yönteminin, temelde iki zayıf noktası bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, ağa bağlı olmayan, izole edilen aktörlerin gözden kaçabilmesi ya da zor fark edilmesidir. Diğeri ise pilot aktörün yanlış seçilmesi halinde, tüm olası bağlantılara ulaşılmakta zorluklarla karşılaşılmasıdır. Yöntemin zayıf noktalarının azaltılmasında pilot firmanın belirlenmesinde gösterilecek titizlik ve ilişki bağlarının belirlenmesindeki detaylar önem kazanmaktadır. Genellikle ekonomik, kültürel ve politik bağlamda başı çeken örgütü pilot firma olarak belirlemek, sosyal ağ düzeneği elemanlarının belirlenmesinde ve ilişki şekillerinin tasvirinde etkin bir rol oynamaktadır (Hanneman ve Riddle, 2005).

Çankırı ilinde 28 yıldır aynı sektörde faaliyet gösteren ve ilde sektörün ilk girişimcilerinden biri (gıda sektöründeki ilk özel girişimci firma günümüzde el değiştirmiş, birkaç firmaya bölünmüştür) olan Untaş Gıda Sanayi ve Ticaret Anonim Şirketi, örgütsel ağ düzeneği üyelerini belirlemek adına pilot firma olarak seçilmiştir. Ben-merkeziyetçi bakış açısından yola çıkılarak, belirlenen pilot firmayla yapılan mülakatlar sonucunda, bu firmanın ilişkide bulunduğu ticari üç firma ile ahbaplık/ dostluk içinde bulunduğu üç firma ismi alınmıştır. Daha sonra bu altı firmaya gidilerek, aynı yöntemle altı firma ismi alınmıştır. Bu isimlerden daha önce mülakat yapılmayan firma yöneticisi kalmış ise bunlara gidilerek mülakatlar devam etmiştir. Bu yöntem, ağ düzeneğine yeni bir firma eklenmediği zaman sona ermiştir. Kartopu metodu ile yapılan mülakatlar sonucu 39 aktörün ağ düzeneğinde yer aldığı bulunmuştur. Bağlanmış-sınırlanmış örgüt ağ düzeneğinde öz-bildirim soruları (self-reporting questionnaires) çok yaygın kullanılmaktadır (Wasserman ve Faust, 1994: 334–342). Bu çalışmada da mülakat yapılırken öz-bildirim sorularından faydalanılmıştır. Aktörler arasındaki ilişki, analizin seviyesinde önemli olduğu için veri toplamada ilişkilerin işlev içeriği ve ilişkilerin özelliği önem kazanmıştır. Bu bağlamda, mülakatlarda ağ ilişkilerinin sıklığı, gücü, firmaların gerek ağ içi gerekse ağ dışı yapısal boşlukları doldurma özellikleri, ortaklaşa kurumlarda yer alma şekilleri, ağ düzeneğindeki güçleri ile merkezde mi kenarda mı yer aldıklarına dair veriler toplanmıştır.

Elde edilen veriler tüm ağ düzeneği temel alınarak incelenmiş, örgütsel alanın eşbiçimli mi yoksa çeşitli bir alan mı olduğu ve örgütsel alanda değişimi önce kimin başlattığı konusunda bilgi sahibi olunmaya çalışılmıştır. Örgütsel alanda örgüt ağ düzeneği yapısını ifade ederken kullandığımız ben-merkezci yaklaşım, örgütsel alanın eşbiçimli mi çeşitlilik mi gösterdiği ve değişimin nasıl olduğunu belirlenirken sosyo-merkeziyetçi yaklaşımlara yerini bırakmıştır. Örgüt ağ düzeneği yaklaşımı bireylerin kurum çıktılarını nasıl etkilediklerini ve büyük yapılardan bireylerin nasıl etkilendiklerini göstermekte, bu bağlamda mikro-makro bağlantısını kurmaktadır (Kilduff ve Tsai, 2003: 23; Huber, 1991). Her iki yaklaşımın bu çalışmada aşamalı olarak kullanımı, mikro-makro bağlantılarını açıklama bağlamında çalışmayı zenginleştirmiştir.

3.5 Bağımlı ve Bağımsız Değişkenlerin Oluşturulması