Veri Toplama Aracının İçerik ve Yapısal Geçerliğ

Veri toplama aracının güvenilir olması geçerli olması için ön koşul olmakla birlikte yeterli değildir (Thorndike vd., 1991). Şencan (2005: 724) tarafından vurgulandığı gibi bir ölçeğin geçerli olması ölçüm aracının ölçülmek istenen özelliğe uygun olduğu, ölçümün kurallara uygun yapıldığı ve ölçüm verilerinin ölçülmek istenen özelliği yansıttığı anlamına gelmektedir. Bu nedenle ölçme aracının her defasında geçerlik analizinin yapılması önemlidir (Ercan ve Kan, 2004: 215).

Geçerlik çalışmalarında yararlanılan teknikler değişmekle birlikte yaygın bir şekilde kullanılanlar başlıca içerik geçerliği, ölçüt-bağımlı geçerlik ve yapısal geçerliktir (Büyüköztürk, 2009: 167). Çalışmanın bu kısmında araştırmada kullanılan ölçeklerin içerik ve yapısal geçerlikleri yapılmaktadır.

3.2.2.2.1. Veri Toplama Aracının İçerik Geçerliği

Veri toplama aracının içerik geçerliği, ölçüm aracının içeriğinin ölçülmek istenen yapıyı temsil ettiğini göstermektedir (Şencan, 2005: 726). Kapsam geçerliğinde kapsamını belirlemek oldukça güç olan davranışları ölçmek için kullanılan soruların içerik ve nitelik olarak yeterli olup olmadığı araştırılmaktadır (Ercan ve Kan, 2004: 215; Büyüköztürk, 2009: 168). Bu çalışmada ölçeklerin içerik geçerliği için literatür taraması yapılmış, uzman görüşü alınmış ve pilot uygulamadan yararlanılmıştır.

Veri toplama araçlarından YTZY ölçeği orijinalinden Türkçeye araştırmacı tarafından Brislin vd. (1973) metodolojisi kullanılarak çevirilmiştir. Önerilen beş aşamalı çeviri metodolojisinin birinci aşamasında ölçek araştırmacı tarafından Türkçeye çevrilmiştir. İkinci aşamada, endüstri mühendisliği, yönetim ve organizasyon, üretim yönetimi ve pazarlama alanlarında çalışan akademisyenlere oluşturulan taslak anket sunulmuş ve içerik, anlaşılırlık, netlik ve bağlam açısından değerlendirmeleri istenmiştir. Akademisyenlerin önerileri doğrultusunda bir kısım sorularda iyileştirmeler yapılmıştır.

Müteakip aşamada lisans öğrencilerine anketler dağıtılmış ve soruları cevaplandırmaları istenmiştir. Anketin uygulanması esnasında anketin anlaşılırlığına ilişkin görüşmeler de yapılmıştır. Genel olarak olumlu değerlendirmeler alındığı için anket tasarımında herhangi bir değişiklik yapılmamıştır.

100

Metodolojinin üçüncü aşamasında mevcut taslak anket İngilizceye İngiliz Dili ve Edebiyatı alanında doktora derecesine sahip bir akademisyen tarafından tekrar çevrilmiştir. Dördüncü aşamada ise araştırmacı ve çeviriyi yapan akademisyen tarafından ölçeğin orijinali ile tekrar çevirisi karşılaştırılarak farklılıklar giderilmiş, belirsizlik yaratabilecek ifadeler tespit edilerek düzeltilmiştir.

Ankete nihai hali verildikten sonra 20 işletme ile pilot uygulama çalışması yapılmıştır. İşletmelere gidilerek işletme sahibi, üretim amiri veya kalite sorumlusu gibi işletme süreçlerine hakim birisi ile görüşülmüş ve çalışmanın amacı açıklanmıştır. Görüşme yapan kişilerden anketleri cevaplamaları ve görüş bildirmeleri istenmiştir. Genelde olumlu bildirimler yapılmış fakat anketin esasını bozmayacak bir kısım iyileştirmeler de talep edilmiştir.

Bu aşamalar sonucunda elde edilen ölçme aracının net ve anlaşılır olduğu, ölçmek istediği özellikleri yansıttığı, cevaplayıcıların kolay bir şekilde cevap verebildiği ve soruların herhangi bir tereddüte yol açmadığı tespit edildiği için ölçeklerin içerik geçerliliği sağlandığı değerlendirilmiştir.

3.2.2.2.2.Veri Toplama Aracının Yapısal Geçerliği

Geçerlilik, ölçüm aracının ölçülmek istenen özelliği ne derece doğru ölçtüğüyle ilgili bir kavramdır (Ercan ve Kan, 2004: 215; Büyüköztürk, 2009:167). Algı, düşünce ve tutum gibi soyut olan kavramları, ölçülebilir hale getirmek için kullanılan soruların belirtilen özellikleri hedeflendiği gibi ne kadar somut hale getirilebildiği belirlenmektedir. Böylelikle elde edilen verilerin ölçülmek istenen özellikleri tam olarak yansıtıp yansıtmadığı da tespit edilebilmektedir (Şencan, 2005: 723).

Ölçeğin geçerliğini test etmek için faktör analizi, içtutarlılık analizi ve hipotez testi tekniklerinden yararlanılabilir (Büyüköztürk, 2004; Şencan, 2005: 773). Yapısal geçerlik analizi bilimsel kuram geliştirme metodolojisine benzer bir yapıda gerçekleşmektedir (Ercan ve Kan, 2004: 215). Bu araştırma kapsamında yapı geçerliği faktör analizi uygulanarak test edilmiştir.

Faktör analizi aynı davranışı, tutumu veya özelliği ölçmek için bir araya getirilmiş soruları az sayıda faktör ile anlamlı bir şekilde yeniden ifade etmeye yarayan istatistiksel bir tekniktir (Büyüköztürk, 2002:472; 2009: 123). Faktör

101

analizinde hedef ölçekte kullanılan maddelerin faktör yük değerlerini inceleyerek ortak bir faktör altında gruplaştırmaktır (Nunnally, 1978: 111). Böylelikle kavramsal düzeyden daha somut olarak gözlenen değişkenlere ulaşmak mümkün olabilmektedir (Şencan, 2005: 777). Faktörler belirlenirken ortaya çıkan faktörlerin anlamlı olmasını ve ilişkili soruların aynı faktör altında toplanmasına gayret edilmektedir. Bu amaçla ölçekte yer alan maddelerin faktör yüklerinden yararlanılmaktadır.

Faktör analizinde kullanılan teknikler değişmekle birlikte asal bileşenler tekniği, maksimum olabilirlik ve çoklu gruplandırma en yaygın kullanılan yöntemlerdir (Büyüköztürk, 2009: 124). Tekniklerin hangisinin kullanılacağına karar verilirken, ortak varyansı maksimize eden ya da artık varyansı minimize eden tercih edilmeye gayret gösterilmektedir (Thompson ve Daniel, 1996; Büyüköztürk, 2002: 474). Bu çalışmada kullanılan faktör analizi tekniği asal bileşenler tekniği yöntemi olarak belirlenmiştir. Asal bileşenler tekniği anlamlı kavramsal yapıları elde etmeye yarayan çok değişkenli istatistiksel bir faktör analizi yöntemidir (Büyüköztürk, 2009: 124).

Faktör analizi tekniği uygulanarak elde edilen faktörlerin yorumlanmasını kolaylaştırmak maksadıyla eksen döndürmesi yapılabilmektedir (Büyüköztürk, 2009: 126). Eksen döndürmesi sonucunda ölçekte yer alan maddeler ilişkilendirilebilecekleri diğer maddeler ile bir arada yer alarak faktörleştirmeyi kolaylaştırmaktadır. Bu maksatla dik ve eğik döndürme teknikleri tercih edilebilmektedir. Ölçeklerin genellenebilirliği bakımından dik döndürme yönteminin kullanılması tavsiye edilmektedir (Büyüköztürk, 2002: 477). Sosyal bilimlerde ölçek geliştirmede sıklıkla kullanılan dik döndürme tekniği bu çalışmada da tercih edilmiştir.

Faktör analizinin eldeki verilerin uygulanması için uygun bir yöntem olup olmadığının belirlenmesi önemlidir. Uygunluğu belirleyebilmek için Kaiser-Meyer- Olkin (KMO) katsayısı ile Barlett küresellik testi kullanılan istatistiksel göstergelerdir (Büyüköztürk, 2009: 126). Araştırmada kullanılan ölçeklerin KMO değerleri ve Barlett küresellik testi sonuçları Tablo 3.8.’de gösterilmektedir.

102

Tablo 3.8. Ölçeklerin Keiser-Meyer-Olkin (KMO) Değerleri

Ölçekler KMO Barlett p

YTZY Faaliyetleri 0,879 3278,38 <0,001

İşletme Performansı 0,853 2205,46 <0,001

Faktör analizinin yapılması için KMO değerinin 0,60’dan yüksek olması istenirken, Barlett küresellik testi sonucunun anlamlı olması beklenmektedir (Büyüköztürk, 2009: 126). Tablodan da görüleceği üzere çalışmada kullanılan ölçeklerin KMO değerleri 0,60’dan daha yüksektir. Böylelikle eldeki veri setinin faktör analizine tabi tutulabileceği ortaya çıkmaktadır. Nitekim Barlett küresellik testi sonuçlarının da anlamlı çıkması verilerin analiz için elverişliliğini göstermektedir. Sonuç olarak KMO ve Barlett küresellik testi, ölçeklerin faktör analizi için uygun olduğunu göstermektedir (Şencan, 2005).

Çalışmada kullanılan ölçeklerin yapısal geçerliklerini belirlemek için kullanılan temel ölçekler, bağımsız olarak asal bileşen faktör analizine tabi tutulmuştur. Ölçek döndürme yöntemi olarak dik döndürme tekniğini kullanan varimax döndürme yöntemi tercih edilmiştir. Faktör analizi sonucu elde edilirken faktörlerin özdeğerlerinin 1’den büyük olması ve faktör yüklerinin 0,45 değerinden fazla olması şartlarına uygun değerlendirme yapılmıştır (Büyüköztürk, 2002; 2009). Araştırmada kullanılan ölçeklerin faktör analizi sonuçları Tablo 3.9.’da açıklanmıştır. Faktör analizi sonucunda YTZY faaliyetleri ölçeğine ilişkin maddeler dört faktöre, işletme performansı ölçeğine ilişkin maddeler ise üç faktöre yüklenmiştir. Bu noktada YTZY faaliyetleri ve işletme performansı ölçekleri varimaks rotasyonlu asal bileşen faktör analizine tabi tutulmuştur. Varimax döndürme yöntemi kullanılarak elde edilen faktör değerleri incelendiğinde faktör yüklerinin 0,45’ten yüksek olduğu açıklanan varyansın 0,50’den fazla olduğu görülmüştür.

103

Tablo 3.9. Asal Bileşen Faktör Analizi Sonuçları

Ölçek Ölçek Maddeleri Faktör

1 Faktör 2 Faktör 3 Faktör 4 Toplam Varyans YTZY Fa a li y etler i

Ürünlerin Eko etiketlenmesi. ,589

77,11