Veri Toplama Aracı

Örgütsel stres faktörlerinin düzeyini belirlemede Örgütsel Stres Anketi-D (VOS-D) kullanılmıştır. Vragenlijst Organisatie Stress-Doetinchem (VOS-D)’nin Meral Türk tarafından Türkçeye çeviri, uyarlama, geçerlik ve güvenirlik çalışmaları yapılmış bazı alt boyutları dışında, yeterli ve geçerli olarak değerlendirilmiştir (Türk, 1997). Hedefi stres faktörleri ile stres tepkileri arasındaki ilişkiyi etkileyebilecek birtakım stres tepkilerini ve değişkenleri ölçmektir (Türk ve Çakır, 2006: 37–42).

Anket, her biri belli sayıdaki sorudan oluşan ölçeklerden oluşmaktadır. Bu ölçeklerin her biri bağımsız bir ölçek olarak değerlendirilebilir. Araştırmanın amacına göre bazı ölçekler çalışmaya dahil edilmeyebilir ya da yeni ölçekler eklenebilir.

VOS-D içinde bazı bağlantısız sorular da bulunmaktadır (Türk, 1997: 29): Fazla mesai saati, işin düşünsel olarak eve taşınması, ilaç kullanımı ve hastalık nedeniyle devamsızlığa ilişkin ölçekler ve soruları araştırma da kullanılmayan ölçeklerdir. Bağlantısız ölçeklerin yanı sıra sosyal değişkenler modülünde bulunan ve her biri beş soru ile ölçülen “şef destek eksikliği” ile “iş arkadaşları destek eksikliği” ölçekleri de araştırmanın doğası gereği araştırma anketinde kullanılmamıştır.

Araştırma kapsamında kullanılan VOS-D’nin ölçekleri ve ölçek soruları şu şekildedir:

1) Aşırı iş yükü: Fazla iş, hızlı çalışma, dinlenme olanağının kısıtlı olması, verilen görevlerin zorluğu vb. aşırı yüklenmeye neden olmaktadır. Araştırma soru formundaki 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8. ve 9. maddeler olmak üzere dokuz madde tarafından değerlendirilmektedir.

2) Görev belirsizliği: Yerine getirilecek işin içeriği ve kişiden beklenenin ne olduğunun belirsizliği, iş ortamında güvensizliğe neden olmaktadır. 10, 11, 12. ve13. maddeler olmak üzere dört madde tarafından değerlendirilmektedir.

3) Sorumluluk: Başkalarının geleceği üzerinde, onların güvenliği konusunda sorumluluk yüklenmeyi ve bir grup insan ve/veya bir makinenin işlemesinden sorumlu olmaktan doğan yükü değerlendirir. 14, 15, 16. ve 17. maddeler olmak üzere dört madde tarafından değerlendirilmektedir.

4) Görev çatışması: Çelişkili ya da kişinin yapmamayı tercih edeceği görevleri gerçekleştirme zorunluluğunu ortaya koymaktadır. 18, 19. ve 20. maddeler olmak üzere üç madde tarafından değerlendirilmektedir.

5) Đşyerinden ayrılamama: Kişinin bir iş/çalışma yerine/alanına bağlanmış olması ve burayı terk etme olasılığının olması ya da olmamasına yöneliktir. 21, 22 ve 23. maddeler olmak üzere üç madde tarafından değerlendirilmektedir. Yapılan güvenirlik analizi sonucunda bu boyuta ilişkin güvenirlik katsayısı kabul edilebilir sınırlar içerisinde olmadığından 21. soru değerlendirme dışı bırakılarak yeniden test edilmiştir. Dolayısıyla bu boyut 22 ve 23. maddeler olmak üzere olmak üzere iki madde tarafından değerlendirilmiştir.

6) Đş ile ilgili karar sürecine katılamama: Đşin yapılış şekli ve iş temposu konusunda etkisiz olunmasına yöneliktir. 24. ve 25. maddeler olmak üzere iki madde tarafından değerlendirilmektedir.

7) Đşin gerekliliğine/anlamına inanmada eksiklik: Đşin genele katkısı, anlamı, gerekliliği ve önemi açısından negatif değerlendirmeyi ortaya koymaktadır. 26, 27 ve 28. maddeler olmak üzere üç madde tarafından değerlendirilmektedir.

8) Gelecek belirsizliği: Đşteki kariyerin ilerleyen hizmet yıllarında olumlu katkılar sağlayıp sağlamayacağı ya da başka bir ifadeyle gelecekte kazanılmış olan iş deneyiminin geçerli olup olmayacağı konusundaki belirsizliği ortaya koyar. 29, 30, 31 ve 32. maddeler olmak üzere dört madde tarafından değerlendirilmektedir.

9) Đş doyumunda eksiklik: Đşin tamamı hakkında global bir değerlendirme vermektedir. 33, 34 ve 35. maddeler olmak üzere üç madde tarafından değerlendirilmektedir.

10) Đş konusunda kaygılanma: Şirketin geleceği, başkalarıyla ilişki, çelişen görevlerin gerçekleştirilmesi ve iş güvencesi açısından işin sürdürülebilirliği konusunda endişelenmeyi ortaya koyar. 36, 37, 38 ve 39. maddeler olmak üzere dört madde tarafından değerlendirilmektedir.

11) Sağlık yakınmaları: Bazıları da kalp şikayetleri tarzında beliren birtakım psikosomatik yakınmalar hakkında bilgi vermektedir. 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53 ve 54. maddeler olmak üzere on beş madde tarafından değerlendirilmektedir.

Orijinal VOS-D anketinin sağlık yakınmaları ölçeğinde bulunan bazı maddeler, bu araştırmanın doğası gereği bilgisayarın sebep olabileceği sağlık sorunlarına uyarlanarak sorulmuştur. Orijinal ankette sağlık yakınmaları on dört soruyla ölçülürken bu araştırmada bazı sorular değiştirilerek ve bir soru daha eklenerek on beş soru ile değerlendirilmiştir. Değiştirilen maddelerin; orijinal VOS-D anketindeki şekli ile araştırma anketinde kullanılan şekli ve ölçeğe eklenen bir madde Tablo-9’da verilmektedir.

Tablo–9: Vos-D Sağlık Yakınmaları Ölçeğinden Çıkarılan ve Eklenen Maddeler

Madde Orijinal anketteki şekli Araştırma anketindeki şekli

48

Kalbinizin normalden daha hızlı çarptığını hissedip rahatsız oldunuz mu?

El ve bileklerinizde ağrı, uyuşma, karıncalanma, nesneleri tutamama vb. hissedip rahatsız oldunuz mu? 50 Elleriniz ıslanacak kadar terledi

mi?

Bel, boyun ve omuz bölgelerinde sizi rahatsız edecek ağrılar oldu mu?

54 Đştahsızlık Bacak ve ayak bölgelerinde sizi rahatsız edecek ağrılar oldu mu?

56 Kalp bölgesinde kalp çarpıntıları, titreşimler oluyor mu?

Genel olarak kas iskelet sisteminizde ağrılar oldu mu? 59 Orijinal ankette bu soru yok. Bulanık görme, göz kuruluğu, göz kızarıklığı vb. göz

rahatsızlığınız oldu mu?

12) Psikolojik yakınmalar: Korku/endişe yaratan, irrite edici düzeyde olan, yalnızlık duygusuna sürükleyen yakınmalara yönelik soruları içermektedir. 55, 56, 57, 58, 59, 60 ve 61. maddeler olmak üzere yedi madde tarafından değerlendirilmektedir. VOS-D’nin psikolojik yakınmalar orijinal ölçeğinde bulunan dört madde araştırma kapsamına dahil edilmeyen maddelerdir. Dolayısıyla orijinal psikolojik yakınmalar ölçeği on bir sorudan oluşurken bu araştırmada yedi soru kullanılmıştır.