Bilişim teknolojileri çalışma yaşamında iş yükünü ve sağlık risklerini azaltıp veya işi tamamen devralıp bazı olumsuz durumları ortadan kaldırmakla birlikte, iş ve işgörenle ilgili yeni sorunların ortaya çıkmasına da sebep olabilmektedir. Bilgisayar kullanım şekli elde, bilekte, kollarda ve hatta omuzlardaki tendon ve sinirlerde gereksiz strese neden olmakta emosyonel, psikolojik ve ailesel boyutları ile birlikte ele alındığında ekonomik kayıplara ek olarak büyük psikolojik kayıplara da yol açmaktadır (Bulduk, 2006: 65). Forrester ve Morrison “Computer Ethics” adlı kitaplarında modern işyerlerinde stresi ele almaktadırlar. Yazarlara göre; günümüz modern işyerlerinde stresin sebep olduğu kayıp iş saatleri ve düşük verimliliğin maliyeti astronomik rakamlarla ifade edilmektedir. ABD’de Teknoloji Değerlendirme Ofisi (the Office of Technology Assessment-OTA)’nin verilerine göre stresle ilişkili hastalıkların sebep olduğu iş maliyeti yılda 50 milyon ile 75 milyon dolar arasındadır. ABD’de çalışanların iş stresinden dolayı açtıkları tazminat davaları 1980’yılından beri ikiye katlanmıştır ve şu anda mesleki mağduriyetten dolayı açılan toplam tazminat davalarının %15’ni oluşturmaktadır (Forester ve Morrison, 1994: 208-213).
Robert Karasek ve Tores Theorell, “Sağlığa Zararlı Đş: Stres Verimlilik ve Đş Yaşamının Yeniden Düzenlenmesi –Unhealthy Work: Stress, Productivity and the Reconstruction of Working Life” adlı kitaplarında; bilgisayara dayalı işlerin artmasının çalışma yaşamında stres düzeyini arttırdığını söylemektedirler; veri giriş memurunun anlamsız belgeler üzerinde saatlerce tuşa basması ve yanlış programlanmış bir dizi teknik, robot ve makinelerle uğraşması, kötü yüksek
teknolojinin kötü yüksek iş örnekleridir. Yazarlara göre bu tip kötü işlerin yaygınlık kazanması, strese bağlı olarak gelişen kaygı, depresyon ve kalp rahatsızlığı vakalarının artmasına neden olmaktadır (Karasek ve Theorell, 1990).
Barbara Garson ise “The Electronic Sweatshop” adlı kitabında, bilgisayaraların ofisleri geçmişteki stresli fabrikalara dönüştürdüğünü söylemektedir (Garson, 1988). Sürekli stres, yalnızca psikolojik sorunlara değil, buna bağlı olarak fiziksel sorunlara da yol açmaktadır, strese bağlı olarak oluşan fiziksel rahatsızlıklar ise sırt ve adale ağrıları, yüksek tansiyon, mide rahatsızlıkları, kroner hastalıklar gibi süreç içinde oluşan ve yapılan işin niteliğinden kaynaklanan birtakım hastalıklardır (H. Keser, 2005: 119).
Britanya’da, Eğitim ve Bilim Departmanı (a Department of Education and Science) raporuna göre, ofislerdeki stresin Britanya ekonomisine maliyeti milyonlarca pounddur ve bunun sebebi riskin çok yüksek olduğu yeni teknolojilerdir. Raporun yazarı Sue Cox’a göre, otomasyon çoğu zaman karmaşık ofis problemlerine çözüm olarak görünür, ancak düzensizliğin otomatikleştirilmesi sadece ve sadece otomatikleştirilmiş bir düzensizlik yaratır. Yazara göre modern ofislerdeki stres, iş doyumunun azalmasına, düşük morale, işe devamsızlığa ve zayıf yönetim-işgücü ilişkisine sebep olur (Cox, 1986).
Bilişim teknolojileri kullanımının stres üzerindeki etkisine ilişkin olarak tartışılan bir diğer kavram da teknostres kavramıdır. “Teknostres” kavramını ilk popularize eden Craig Brod ve onun modern takipçilerine göre; yeni teknolojilerin irrasyonel korkusu, işyerinden soğuma, aşırı hızda çalışma, aşırı bilgi yüklenmesi, bilgisayarlaşmanın sebep olduğu sosyal yalnızlaşma, bireysel ihtiyaçların bile bilgisayarlarda giderilebilir gibi gösterilmesi, işyerinin insansızlaştırılması, yorgunluk ve tükenmişlik gibi olaylar teknostres şemsiyesi altına dahil edilebilirler (Brod, 1984).
Kontrol ve denetim amaçlı başvurulan çalışanları elektronik araçlarla gözetleme de strese neden olmaktadır. Elektronik gözetlemeyi savunanlar onun personel eğitiminde faydalı bir şekilde kullanılabileceğini savunmaktadırlar. Verimliliği ve rekabeti arttırma baskısı altındaki yöneticiler açısından, etkin bir ücret sistemi, etkin bir performans değerleme sistemi ve daha etkin bir ödüllendirme sisteminin kurulmasına olanak sağlayabilir. Hatta yöneticilerin personeli motive etme
yeteneklerini arttırabilir. Ancak kimilerine göre elektronik gözetleme açık bir insan hakları ihlalidir. Eskiden çalışanlar süreç sorumluları, formen ve yöneticileri tarafından gözlenirdi. Ancak BT ile birlikte gözetleme gizlice mikroçipler tarafından yapılabilmektedir. Bilgisayarla gözetleme sürekli, güvenilir ve ucuzdur. Yöneticilerin gözleriyle yapabilecekleri gözetlemeden çok daha kısa zaman alır. Çalışan performansı ile ilgili tüm bilgiler hemen yazıcıdan alınabilir. Güven ve özerkliğe zarar veren bu yöntem nicelikten çok niteliğe zarar verir. Bu işlemin strese ve hastalıklara sebep olduğu söylenmektedir. Wisconsin Üniversitesinin 762 telefon operatörü üzerinde yaptığı araştırmada, elektronik olarak gözetlenen çalışanların baş ağrısı ve sırt ağrısından, aşırı yorgunluk ve bitkinlik, aşırı kaygı, omuz ağrısı, sıkıntı ve bilek ağrısından şikayetçi oldukları görülmüştür (Bylinsky, 1991: 131-140). Kanada’da yapılan bir araştırmada, elektronik gözetlemenin ürün ve çalışanların iş koşullarının kalitesini düşürdüğü ortaya çıkmıştır. Elektronik olarak gözetlenmeyen çalışanların %85’i yaptıkları işte en önemli faktörün müşterilere sunulan hizmetin kalitesi olduğunu belirtirken, elektronik olarak gözetlenen çalışanların %80’i yaptıkları işte hizmet kalitesinin önemli olmadığını söylemişlerdir. Araştırmacılara göre, elektronik olarak gözetlenen çalışanlar, ölçülemeyen iş unsurlarını önemsememektedirler (Grant vd., 1988: 39-45).
Banka çalışanları, iş gereği sürekli oturmak zorunda olan, vaktini fazla hareket ettirmeksizin bilgisayar başında geçiren kişiler olarak bilişim teknolojilerinin riskleriyle karşı karşıya bulunmaktadırlar. Bilişim teknolojileri ile beraber oluşabilecek ve çalışanların iş doyumunu ve iş stresini etkileyecek sorunlar genel olarak şöyle özetlenebilir (Tınar, 1989: 138):
- Eski işlere oranla daha fazla dikkat ve konsantrasyon gerekmesi, bunun verdiği yorgunluk hissi.
- Makine ile diyalogda, makinenin süratli zincirleme komut beklentilerinin neden olduğu stres.
- Sürekli ekran başında olmanın verdiği yorgunluk ve monotonluk.
- Diğer çalışma arkadaşlarıyla olan diyaloğun azalması sonucu ortaya çıkan sosyal izolasyon.
- Yeni iletişim teknolojileri ile performans denetimlerinin kolaylaşması, denetimlerin arttırılması ve işlerin hızlandırılması durumlarında ortaya çıkabilecek aşırı yüklenim ve stres.
- Uzun süre ekran başında çalışma ve/veya ergonomik açıdan yetersiz donanımın neden olduğu gözle ilgili yorgunluk, yanma, kızarma, ağrı gibi rahatsızlıklar. - Ergonomik olarak yetersiz şekillendirilmiş makine kullanma ve yerleşim koşulları
(oturma şekli, ekranın yeri gibi) sonucu oluşan bedensel ağrılar.
- Kullanan kişilerle uyum içinde olmayan ya da yetersiz, hatalı yazılımların yol açtığı sinirsel rahatsızlıklar.