Smith, Rabbe ve Maloney’e (2011: 4) göre, vergiler dört çeşit vergi matrahından birine tarh edilmektedir;
- İşlemler (mal ve hizmet satışı veya satın alınması ve varlık transferleri dahil), - Mülk veya varlık (belirli mülklerin sahipliği de dahil olmak üzere),
- İmtiyazlar ve haklar (bir şirket olarak iş yapma yetkisi, belirli bir meslekte çalışma hakkı ve ülkeler arasında mal taşıma da dahil olmak üzere),
- Gelirler, brüt veya net giderler bazında.
Vergi matrahı, bir vergiye tabi tüm kalem veya faaliyetlerdir. Öngörülen vergi matrahını ve gerçekleşen vergi matrahını birbirinden ayırmak önemlidir. Öngörülen vergi matrahı eğer özel istisnalar olmazsa vergilendirilecek bir takım kalemleri teşkil eder; gerçekleşen vergi matrahı verilen muafiyetler ve diğer faydalar göz önüne alındığında genellikle daha düşüktür (Mutua, 2012: 13).
Vergi matrahı genellikle vergi borcunu hesaplamak için kullanılır. Vergi borcunun formülü vergi matrahı ile vergi oranı çarpımı şeklindedir. Gelir vergisi ve emlak vergisi farklı bir vergi oranı kullanılarak hesaplanır; vergi matrahı ve vergi türü, uygulanan vergi oranını belirler.
1.8. VERGİ TARİFESİ
Vergi oranı, belirli türdeki vergi ile vergi matrahı arasındaki oranı ifade eder, yüzdeye göre belirlenir ve vergi matrahına uygulanır. Dolayısıyla, mükellef için ödenmesi gereken vergi yüzdesini bilmek çok önemlidir. Yukarıda sunulduğu gibi, ekonomik literatürde vergi oranları, artan oranlı, sabit oranlı veya azalan oranlı olabilir (Stewart vd. 2015: 8).
Bir vergi oranı vergi matrahı arttıkça artıyorsa artan oranlı olur. Vergi oranı, vergi matrahının büyüklüğüne bakılmaksızın sabit olarak kalıyorsa sabit oranlıdır. Azalan oranlı vergilerde ise vergi matrahı arttıkça vergi oranları azalmaktadır (Smith vd. 2011: 4).
19
Vergi politikası analistlerine göre vergi oranını ortaya koymak için kullanılan birkaç yöntem vardır; nominal, efektif, ortalama ve marjinal. Nominal vergi oranları, vergi borcu miktarını belirlemek için vergi matrahıyla çarpılarak yasal oranı ifade eder (Government Accountability Office [GAO], 2013: 9).
Efektif vergi oranı, daha doğru olan iyi bir ölçümdür. Bu yöntem daha iyidir, çünkü vergi borcunu vergi matrahındaki farklılıkları hesaba katacak şekilde belirler (GAO, 2013: 8). Bu yöntemle hesaplamada ekonometrik, tahmini ayarlamaları gerçekleşen verilere dahil edebilecek nominal bir vergi oranını ayarlamaya çalışılmaktadır.
Marjinal vergi oranı ise bir kişinin elde ettiği ilave bir dolar üzerinden veya elde ettiği son dolar üzerinden ödeyeceği vergi oranıdır (Sherlock, 2017: 7). Bir mükellefin geliri 1 dolar artarsa, marjinal vergi oranı o doların vergisinin hangi oranda ödeneceğini belirler (Hungerford, 2012: 2). Marjinal vergi oranları, artan oranlı vergilerin olduğu ülkelerdeki gelirlere uygulanır.
Ortalama vergi oranı ise ödenen vergilerin toplam vergi matrahına oranı olup yüzde olarak ifade edilir veya bunun dışında vergilerde ödenen tüm gelirlerin oranı olarak ifade edilir (Hungerford, 2012: 2).
Ülkeler, farklı vergi oranları tanımlamak için finansal egemenliklerini kullanmaktadır. Birden fazla ülkede faaliyet gösteren şirketler, yüksek vergi tarh eden ülkelerdeki gelirlerini düşük vergi tarh eden ülkelere kaydırmayı deneyebilir. Vergi oranları, toplam vergi yükü için önemli bir uyarı teşkil etmektedir (D. Schanz ve S. Schanz, 2011: 107).
Gale ve Samwick’in (2014: 2) araştırmasına göre, vergi oranlarının düşürülmesi, işletmelerin hem gelir hem de talep davranışlarını etkilemektedir. Vergi oranının düşürülmesiyle ekonomi üzerindeki olumlu etkiler artış göstermektedir. Çünkü daha düşük vergi oranları, vergi sonrası kalan tutarın ticari, tasarruf ve yatırım amaçlı kullanımını artırmaktadır.
20
Çeşitli deneysel çalışmalar vergi oranlarının oynadığı rolün önemini değerlendirmeye çalışmıştır. Overesch'in (2009: 20) yaptığı Almanya'da daha düşük vergi oranları uygulayan ülke kökenli şirketlerin yatırımlarını analiz eden çalışma, iki ülke arasındaki vergi oranlarında yüzde bir oranında yapılan değişikliklerin ülkelerin yatırımlarındaki artışı olumlu etkilediğini ortaya koymuştur.
Kapalı ekonomi modelinde, kurumlar vergisi oranındaki bir artış, sermayeye getirisini ve dolayısıyla yatırım teşviklerini azaltmaktadır. Bu nedenle üretim veya ekonomik faaliyetler daha az olacaktır. Daha açık ekonomilerde, bir ülkenin vergi oranının düşürülmesi sadece genel ekonomik faaliyeti arttırmakla kalmayıp, ekonomik faaliyetleri diğer ülkelerden de çekmektedir (Bartelsman ve Beetsman, 2000: 2-3).
1975 – 2010 dönemi için 25 zengin OECD ülkesini içeren Dackehag ve Hansson (2012: 15) tarafından yapılan alternatif bir deneysel çalışma, kurumsal ve kişisel gelirlerin düşük vergilendirilmesi büyümeyi artırırken, daha yüksek oranlı vergilerin büyümeyi yavaşlattığını ortaya koymaktadır.
Škabić (2015: 118-119) tarafından yapılan ve Güneydoğu Avrupa (Arnavutluk, Bosna Hersek, Hırvatistan, Makedonya Cumhuriyeti, Karadağ ve Sırbistan) ülkelerini de içeren farklı bir çalışma, kurumlar vergisi oranının, doğrudan yabancı yatırım çekiciliği için diğer piyasa belirleyicileri kadar önemli olmadığını ortaya koymuştur. Düşük vergi düzeyi, yurtdışından yabancı sermayeyi çekmek için tek başına yeterli değildir. Škabić'e göre, düşük vergi yükü ancak istikrarlı bir makroekonomik ve kurumsal çerçeve olduğunda önemli bir göstergedir.
OECD ülkelerinde 2001 yılından 2017 yılına kadar kurumlar vergisi oranlarına bakıldığında, tüm bu ülkelerin kurumlar vergisi oranlarını düşürdüğü görülmektedir. OECD üye ülkelerinde yıllar boyunca kurumlar vergisi oranlarını gösteren tablo 1.5’de sunulmuştur.
21
Tablo 1. 5. 2001 Yılından 2017 Yılına Kadar OECD Ülkelerinde Kurumlar Vergisi Oranları Ülke 2001 2003 2004 2005 2007 2008 2010 2012 2014 2015 2016 2017 Avustralya 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 Avusturya 34.00 34.00 34.00 25.00 25.00 25.00 25.00 25.00 25.00 25.00 25.00 25.00 Belçika 39.00 33.00 33.00 33.00 33.00 33.00 33.00 33.00 33.00 33.00 33.00 33.00 Kanada 26.12 24.12 22.12 22.12 22.12 19.50 18.00 15.00 15.00 15.00 15.00 15.00 Şili 16.00 16.50 17.00 17.00 17.00 17.00 17.00 20.00 21.00 22.50 24.00 25.00 Çek C. 31.00 31.00 28.00 26.00 24.00 21.00 19.00 19.00 19.00 19.00 19.00 19.00 Danimarka 30.00 30.00 30.00 28.00 25.00 25.00 25.00 25.00 24.50 23.50 22.00 22.00 Estonya 26.00 26.00 26.00 24.00 22.00 21.00 21.00 21.00 21.00 20.00 20.00 20.00 Finlandiya 29.00 29.00 29.00 26.00 26.00 26.00 26.00 24.50 20.00 20.00 20.00 20.00 Fransa 35.43 35.43 35.43 34.93 34.43 34.43 34.43 36.10 38.00 38.00 34.43 34.43 Almanya 26.38 27.96 26.38 26.38 26.38 15.83 15.83 15.83 15.83 15.83 15.83 15.83 Yunanistan 35.00 35.00 35.00 32.00 25.00 25.00 24.00 20.00 26.00 26.00 29.00 29.00 Macaristan 18.00 18.00 16.00 16.00 20.00 20.00 19.00 19.00 19.00 19.00 19.00 9.00 İzlanda 18.00 18.00 18.00 18.00 18.00 15.00 18.00 20.00 20.00 20.00 20.00 20.00 İrlanda 16.00 12.50 12.50 12.50 12.50 12.50 12.50 12.50 12.50 12.50 12.50 12.50 İsrail 36.00 36.00 35.00 34.00 29.00 27.00 25.00 25.00 26.50 26.50 25.00 24.00 İtalya 36.00 34.00 33.00 33.00 33.00 27.50 27.50 27.50 27.50 27.50 27.50 24.00 Japonya 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 28.05 23.90 23.40 23.40 Kore 27.00 27.00 27.00 25.00 25.00 25.00 22.00 22.00 22.00 22.00 22.00 22.00 Letonya 22.00 19.00 15.00 15.00 15.00 15.00 15.00 15.00 15.00 15.00 15.00 15.00 Lüksemburg 22.88 22.88 22.88 22.88 22.88 22.88 21.84 22.05 22.47 22.47 22.47 20.33 Meksika 35.00 34.00 33.00 30.00 28.00 28.00 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 Hollanda 34.50 34.50 34.50 31.50 25.50 25.50 25.50 25.00 25.00 25.00 25.00 25.00 Yeni Zelanda 33.00 33.00 33.00 33.00 33.00 30.00 30.00 28.00 28.00 28.00 28.00 28.00 Norveç 28.00 28.00 28.00 23.75 28.00 28.00 28.00 28.00 27.00 27.00 25.00 24.00 Polonya 28.00 27.00 19.00 19.00 19.00 19.00 19.00 19.00 19.00 19.00 19.00 15.00 Portekiz 30.00 30.00 25.00 25.00 25.00 25.00 25.00 30.00 30.00 28.00 28.00 28.00 Slovak Cumhuriyeti 25.00 25.00 19.00 19.00 19.00 19.00 19.00 19.00 22.00 22.00 22.00 21.00 Slovenya 25.00 25.00 25.00 25.00 23.00 22.00 20.00 18.00 17.00 17.00 17.00 19.00 ispanya 35.00 35.00 35.00 35.00 32.50 30.00 30.00 30.00 30.00 28.00 25.00 25.00 İsveç 28.00 28.00 28.00 28.00 28.00 28.00 26.30 26.30 22.00 22.00 22.00 22.00 İsviçre 8.50 8.50 8.50 8.50 8.50 8.50 8.50 8.50 8.50 8.50 8.50 8.50 Türkiye 33.00 30.00 33.00 30.00 20.00 20.00 20.00 20.00 20.00 20.00 20.00 20.00 Birleşik Krallık 30.00 30.00 30.00 30.00 30.00 28.00 28.00 24.00 21.00 20.00 20.00 19.00 Amerika Birleşik Devletleri 35.00 35.00 35.00 35.00 35.00 35.00 35.00 35.00 35.00 35.00 35.00 35.00
Kaynak: (Tablo verileri OECD.Statistics, erişim tarihi 04.07.2017)
Son otuz yılda, tüm OECD ülkelerinin kişisel ve kurumlar vergisi sistemleri için yapısal olarak büyük değişiklikler yapıldığı görülmektedir. Bu reformlar, oran düşürme ile birlikte matrah genişletmeyle gerçekleşmiştir. Tablo 1.5’de de görüldüğü gibi OECD üye ülkelerindeki yasal kurumlar vergisi oranlarının 2001'den 2017 yılına kadar yüzde 32,6’dan yüzde 22.14'e kadar ortalama 10.46 puan düştüğünü göstermektedir.
22