Vellâde (ö. 484/1091), Endülüs’ün önemli kadın şairlerindendir. Halife el- Mustekfî-Billâh’ın (416/1025) kızıdır.121
Vellâde, şiiriyle olduğu kadar kültürü, zarafeti ve güzelliğiyle de ünlüdür.122 Kaynaklarda kızıl saçlı, beyaz tenli, sinesi geniş ve gözleri mavi olarak nitelenmiştir.123
el-Makkarî (ö. 1041/1632) onu kötü şöhretli cahil babasının aksine edep, ilim ve kültürde zirveye çıkmış biri olarak tarif ederken124 İbn Bessâm (ö. 542/1147) onu güzelliği ve bilgisiyle övmüştür.125 İbn Nubâte el-Mısrî de onun güzel, zarif, kültürlü ve edebiyat-şinas oluşuna vurgu yapmıştır.126
Vellâde, babası hayattayken şairlerin meclislerine katılır, şiir söylerdi. Babası öldürüldükten sonra ise evinde şiir ve edebiyat meclisleri düzenlemeye başlamış, Emevî hilafetinin ortadan kaldırılması ve Mulûku’t-tavâif döneminde ise evini tamamen edebiyat ve şiir meclisine çevirmiştir. Şairlerle karşılıklı şiir okur, ediplerle münazara ederdi. Meclisinde şiirler serbestçe irat edilir, şarkıcılar musiki icra ederdi. Böylece onun meclisi, edebi zevkin doruğa çıktığı söyleşilere sahne olurdu. Meclisinin müdavimleri genellikle kâtip ve şair olan devlet büyükleri ve şehrin ileri gelenleriydi.127 Bu yönüyle asırlar sonra Fransa’da açılan edebiyat salonlarına öncülük ettiği belirtilmiştir.128
Vellâde, açtığı edebiyat ve eğlence meclisinde zekâsı, inceliği, kibarlığı ve güzelliğiyle çevresindekilerin ilgi odağı haline gelmiştir.129
Ona nispet edilen bir
120İbn Zeydûn, Dîvânu İbn Zeydûn ve resâiluh, s. 718.
121İbn Bessâm, age., I/429; İbn Beşkuvâl, age., s. 657; el-Makkarî, age., IV/205; İbn Nubâte, age., s. 22.
122İbn Beşkuvâl, age., s. 657; İbn Bessâm, age., I/429.
123 ‘İnân, Devletu’l-İslâm fi’l-Endelus (el-‘asru’s-sânî: duvelu’t-tavâif), s. 425. 124 el-Makkarî, age., IV/208.
125İbn Bessâm, age., I/429. 126İbn Nubâte, age., s. 22.
127İbn Bessâm, age., I/429; el-Makkarî, IV/207-208; es-Safedî, el-Vâfî, 27/262. 128İbn Zeydûn, Dîvânu İbn Zeydûn ve resâiluh (nâşirin girişi), s. 30.
129İbn Bessâm, age., I/430-431; İbn Nubâte, Serhu’l-‘uyûn, s. 22.
32
şiirde, büyük bir özgüven içinde ilgi odağı haline gelmekten hoşnut olduğu anlaşılmaktadır. Bu beyitlerden birini meclise çıktığı bir gün, kıyafetinin bir tarafına;
ﺎَﻬﻴِﺗ ُﻪﻴِﺗَأَو ِﱵَﻴْﺸِﻣ ﻲِﺸْﻣَأَو - ﱄﺎﻌَﻤْﻠِﻟ ُﺢُﻠْﺻأ ِﷲاَو ﺎﻧأ
130
“Vallahi yüce makamlara layığım ben. Kendime has bir yolum var.”
Diğer beyti ise elbisesinin diğer tarafına yazdırmıştır:
يﱢﺪَﺧ ِﻦْﺤَﺻ ْﻦِﻣ ﻲِﻘِﺷﺎﻋ ُﻦﱢﻜَﻣُأ
–
ﺎَﻬﻴِﻬَﺘْﺸَﻳ ْﻦَﻣ ﻲـِﺘَﻠْـﺒُـﻗ ﻲِﻄْﻋُأَو
131
“Aşığıma veririm yanağımı, öpücüğümü de arzu edene.”
Mecliste ilgi odağı haline gelmesi ve bu beyitlerin yazılı olduğu elbiseyle meclise çıkması, kadının iffetine yakışmayan bir durum gibi görülse de el-Makkarî, Vellâde’nin iffetli bir kadın olduğunu söylemiştir.132 Kendisi de söylediği şu beyitlerle iffet sahibi bir kadın olduğunu vurgulamıştır:
ﻲـِﺘَﺠْﻬَـﺒِﻟ ُمﺎﻧَﻷا َﺮَﻈَﻧ ْنإو ،ﻲـﱢﻧإ
–
ُماﺮَﺣ ﱠﻦُﻫُﺪْﻴَﺻ َﺔﱠﻜَﻣ ِءﺎَﺒِﻈَﻛ
ﺎَﺸِﺣاﻮَﻓ ِمﻼَﻜﻟا ِﲔِﻟ ْﻦِﻣ َْﱭَﺴْﺤـُﻳ
–
ُمﻼْﺳﻹا ﺎﻨَﺨـﻟا ِﻦَﻋ ﱠﻦُﻫﱡﺪُﺼَﻳَو
133“Ben ki, herkes güzelliğime baksa da, Mekke ceylanları gibiyim. Avlanmaları haramdır.
Narin sözlerinden dolayı fahişe sanılırlar. (Oysa) İslam, onları fuhuştan alıkoyar.”
Vellâde’ye ilgi duyan, Vellâde’ye yakın olmak isteyenlerden biri de İbn Zeydûn olmuştur. Meclisin bir müdavimi haline gelen İbn Zeydûn bir müddet sonra
130İbn Bessâm, age., I/429. 131Aynı eser, I/430.
132 el-Makkarî, age., IV/205.
133İbn Zeydûn, Dîvânu İbn Zeydûn ve resâiluh (nâşirin girişi), s. 30. Beyit, ‘Abdullâh b. Hasan b. Huseyn b. ‘Alî (r.a.)’a ait olup aslı şu şekildedir:
ُماﺮَﺣ ﱠﻦُﻫُﺪْﻴَﺻ َﺔﱠﻜَﻣ ِءﺎﺒِﻀَﻛ – ٍﺔَﺒﻳﺮِﺑ َﻦْﻤﳘ ﺎﻣ ُﺮﺋاﺮَﺣ ٌﺾﻴِﺑ ُمﻼْﺳﻹا ﺎﻨَﳋا ِﻦَﻋ ﱠﻦُﻫﱡﺪُﺼَﻳَو – ﺎﻴِﻧاوَز ِمﻼَﻜﻟا ِﲔﻟ ْﻦِﻣ َْﱭَﺴُْﳛ
(Cevâd Şubber, Edebu’t-taff ev şu’arâu’l-Huseyn, Dâru’l-Murtadâ, Beyrut 1988, I/166.)
33
Vellâde’yle ilgilenmeye başlamış ve nihayetinde ona âşık olmuştur.134 Vellâde de İbn Zeydûn’a gönül vermiştir.135
Meclisin diğer müdavimlerine rağmen İbn Zeydûn’a kadar kimseye meyletmediği, İbn Zeydûn’un edebî melekesinin ve güzel ahlakî hasletlerinin, Vellâde’yi cezp ettiği ifade edilmiştir.136
Sevgi ve aşkla başlayan yakınlaşmadan sonra İbn Zeydûn’un, Vellâde’nin bir cariyesine meylettiği iddiası137, Vellâde’nin İbn ‘Abdûs’a ilgi duyduğunu düşünüp onu bir şiirle eleştirmesi138 gibi bazı nedenlerden dolayı aralarında bir soğukluk ve hatta hararetli tartışmalar139 meydana gelmiştir. İbn Zeydûn’un aşktaki rakibi İbn ‘Abdûs’a Vellade’nin ağzıyla yazdığı er-Risâletu’l-hezliyye’si140 ise kati ayrılığın en büyük nedeni olmuştur. Vellâde, İbn Zeydûn’un bu tavrını, kendi edebi nezaket ve saygınlığına yakıştırmamıştır. Kendi adına yazılmasına ise tahammül edememiştir. İbn Zeydûn’un büyük bir kibre kapılarak kendi başına, onun yerine ve rızası sorulmadan karar vermesini kabullenememiştir. Bu olaydan sonra Vellâde, İbn Zeydûn’la münasebetini tamamen koparıp İbn ‘Abdûs’a dönmüş ve 480/1088 ya da 484/1091 yılında141 Kurtuba’da vefat edene kadar onunla birlikte yaşamıştır.142
Bazı kaynaklar ise Vellâde’nin ölünceye kadar kimseyle evlenmediğini belirtmektedir.143 O halde onun İbn ‘Abdûs’la münasebeti sadece yazışma düzeyinde kalmıştır.
Bunun yanında İbn Zeydûn’dan ayrıldıktan sonra Vellâde’nin meclisi hakkında kaynaklarda bir bilginin verilmemesi dikkat çekicidir. Buradan yola çıkarak, bu olaydan sonra Vellâde’nin, meclisini kapattığı ve kendi iç dünyasına çekildiği ihtimalinden de bahsedilebilir.
134 el-Makkarî, age., IV/ 209; Feth b. Hâkân, age., s. 225.
135 İbn Bessâm age., I/430-432, İbn Zeydûn, Dîvânu İbn Zeydûn ve resâiluh, s. 777-781; el- Makkarî, age., 4/206; es-Safedî, el-Vâfî, 27/263; İbn Nubâte, age., s. 22; Takiyyuddîn Ebû Bekr ‘Alî b. ‘Abdillâh el-Hamevî el-Ezrârî, Hizânetu’l-edeb ve gâyetu’l-ereb, s. 232;
136 el-Hamevî, age., s. 232. 137 es-Safedî, el-Vâfî, 27/262. 138İbn Nubâte, age., s. 23.
139İbn Zeydûn, Dîvânu İbn Zeydûn, İmamuddin (Thk.), s. 51, 71; İbn Bessâm, I/431-432.
140Eserleri başlığında yazma sebebini zikredeceğiz. Ayrıca bu risale için bk. İbn Nubâte, age.; İbn Zeydûn, er-Risâletu’l-hezliyye: Alaycı Hiciv Mektubu, Kenan Demirayak (Çev.), Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayını, Erzurum 1999.
141İbn Beşkuvâl, age., s. 657.
142İbn Bessâm, age., I/432; İbn Nubâte, age., s. 24; es-Safedî, el-Vâfî, XXVII/262. 143İbn Beşkuvâl, age., s. 657; el-Makkarî, age., IV/207.
34
Sonuç olarak İbn Zeydûn’un Vellâde ile münasebeti, İbn Zeydûn’un edebî ve siyasi hayatını etkilemiştir. Aşkla başlayan ve ayrılık ile biten bu ilişki, İbn Zeydûn’un iç dünyasını derinden etkilerken, edebî yönden çok zengin ve güçlü şiirler yazmasına ve aşk şiirlerinde onu seçkin bir konuma çıkarmasını sağlamıştır. Nykl de
“Vellâde’nin İbn Zeydûn’daki tesiri olmasaydı, Arap şiiri bugün değerinin çoğunu kaybederdi”144 ifadesiyle bu duruma dikkat çekmiştir. Diğer taraftan Vellâde’yle
münasebeti onun hapse düşmesine, sonrasında ise Kurtuba yönetiminden uzaklaşıp İşbîliye yönetimine katılmasına sebep olmuştur.