Varis

Yapılan araştırmalar aile şirketlerinin ömürlerinin çok az olduğunu göstermektedir. ABD’de, ortalama olarak, yeni kurulan aile şirketlerinin %40’ı daha ilk beş yılda yok olmakta, geri kalanların %66’sı birinci kuşakta batmakta veya el değiştirmektedir. Dolayısıyla ikinci kuşağa kadar yaşayabilen aile şirketlerinin, oranı %20’ yi geçmemekte ve hatta bu yüzde yirminin ise ancak %17’si üçüncü kuşağa kadar devam edebilmektedir.. Sonuçta, birinci kuşak tarafından kurulmuş olan 100 aile şirketinden sadece ve sadece 3.4 tanesi üçüncü kuşağa dek yaşamını sürdürebilmektedir. İngiltere’de ise durum benzerdir,

İngiliz şirketlerinin oranı da %3.3 üçüncü kuşağa devredilebilmektedir.91

Genelde ülkemizde aynı zamanda işletmenin kurucusu olan işletme sahibinin ölümüyle işletmelerin çoğu ya el değiştirmek ya da faaliyetlerine son vermek durumunda kalmaktadırlar. Ülkemizdeki kurulan işletmelerin büyük çoğunluğunun yaşam süresi

kurucularının ömrü ile sınırlı kalmaktadır.92 Avrupa Birliği Komisyonu’nun 1994’teki

araştırmalarına göre; Avrupa’daki faaliyetlerini durduran şirketlerin %10’u girişimcinin

ölümü üzerine şirkete sahip çıkılmaması nedeniyle kapanmıştır.93 Bu nedenle girişimciden

sonra şirketin yönetimine gelecek kişinin, daha girişimci hayattayken belirlenmesi gerekmektedir.

Kurucu şirketlerinin kendinden sonraki durumu hakkında düşünmek istemez. Girişimcinin tüm yaşamı iş üzerine kurulmuştur. Şirketinin sürekliliği için geri planda kalmayı kabul etmez, şirketin kontrolünü kaybedeceğinden korkar. Şirketi kendisinden

sonra idare edecek olan kişi veya kişilerin kendisi kadar iyi olamayacağını düşünür.94 Bir

çok işletme, varis seçim kararını, geleneklere ve aile servetine bağlı kalmak, özellikle de

90 _{Oya Erdil, Erşan Ciğerim, M. Şahin Gök; Aile İşletmelerinde Yönetim Biçimleri Üzerine Bir Literatür}

Araştırması” a.g.m., s.68.

91 _{Necdet Sağlam; a.g.m.}

92 _{Tamer Müftüoğlu; “Ticaret Kültürü ve Girişimcilik Üzerine Etkileri”,a.g.m., ss.19-20.} 93 _{Adnan Nur Baykal; a.g.e., s.175.}

aile ismini devam ettirmek ve ailenin topluluk içindeki pozisyonunu korumak için geciktirebilir.95

Bir aile işletmesinde kurucudan sonra şirketin başına gelecek olan kişinin seçimi oldukça önemli bir husustur. Bu kişinin gerekli bilgi, yetenek ve tecrübeye sahip olması gerekir. Aynı zamanda varis seçilen kişinin bu işi gerçekten istemesi de oldukça önemlidir. Birçok aile işletmesinin en önemli problemi bir sonraki nesle hazırlığın eksikliğidir.

Devretme, yalnız bir sonraki kuşaktan bir yönetici belirlemek değil; yeni bir vizyon oluşturmaktadır. Aile işletmesinin kurucusu, şirketin sürekliliğini derinliğine düşünmelidir.

Şirkete ve çalışanlarına vizyon yaratarak yol gösterici olmalıdır.96 Girişimci, varis

belirlediği kişinin şirketine yarayacak konuda eğitim almasını ister. Bunu zorla yaptırabileceği gibi, belli etmeden de onu bu konuda yönlendirebilir. Çocuklar daha küçük yaşlardan şirketin alt kademelerinde part-time çalıştırılarak ilerisi için yavaş yavaş hazırlanmaktadırlar.

Çoğunlukla girişimcinin büyük oğlunun varis olacağı düşünülse de bazen bununla ilgili sorunlar çıkabilir. Girişimcinin birden fazla çocuğunun olması, erkek çocuğun olmaması, kız çocuğunun erkek çocuğundan daha büyük veya daha hırslı, bilgili ve deneyimli olması varis seçiminde sorunlar ortaya çıkarabilir. Bu gibi durumlar için işletmenin varis seçim stratejisi geliştirmesi ve seçilen varisin gerekli bilgi, beceri ve deneyime sahip olabilmesi için uygun bir varis kariyer planlamasının yapılması

gerekmektedir.97 Bir varisin sahip olması gereken belli başlı nitelik ve karakterler vardır.

Genel olarak varisin sahip olması gereken nitelikler; kafi derecede şirket bilgisi, yetenek,

dürüstlük, enerji, aktif olma, sezgi, heves, yüksek derece azim98, istikrarlılık, olgunluk,

mükemmellik, problem çözme, plan ve organize yeteneğidir. Ayrıca varis, kişisel gelişime açık olmalı ve girişimcinin felsefesine uygun kararlar vermelidir.

Aile şirketlerinde kız evlatlar genellikle, zaman doldurmak için gelmiş, şirkete geçici olarak katılmış gibi görünürler. Buna rağmen işletme kaynaklarından eşit bir şekilde

95 _{Luis F Andrade, Jose M. Bara, Heinz-Peter Elstrodt; “All in the Familia”, The McKinsey Quarterly, N.4,}

2001, s.85.

96 _{Bahar Akıngüç Günver; “Türk Aile İşletmelerinde Gelecek Kuşak Yöneticilerinin Özelliklerini}

Belirlemeye Yönelik Bir Araştırma”, 10. Ulusal Yönetim Organizasyon Kongresi Bildiri Kitabı, Akdeniz Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Yayın No.4, Antalya, 23-25 Mayıs, 2002, s.847.

97 _{Ebru Karpuzoğlu; a.g.e., s.47.}

98 _{Donald F. Kuratko, Richard M. Hodgetts; Entrepreneurship: A Contemporary Approach, 4th Edition,}

yararlanırlar. Ancak erkek evlatlar işletmede para ve statü kazanırlar, kız evlatlar ise aile hayatı için gerekli olan parayı edinirler. Yapılan araştırmalarda, kız evlatların işletmenin

geleceği için düşünülmediği görülmüştür.99

Girişimcinin yerine birini seçmeye çalışması aile içinde, çalışanlar ve müşteriler açısından problemlere sebep olabilir. Aile içinde bu göreve getirilmek isteyenler arasında çatışma çıkabilir. Bazı aile üyeleri girişimci olmadan şirketin başarılı olamayacağını düşünebilirler. Yıllardan beri tanıdıkları girişimcinin yerine yeni birinin gelecek olması şirketteki çalışanları huzursuz edebilir. Yöneticiler işlerini kaybedeceklerinden korkarlar.

Girişimciyle çalışmaya alışık olan müşteriler de bu yeni kişiye şüpheyle bakabilirler.100

Varisin seçiminde iki önemli kriter göz önünde bulundurulmalıdır: Girişimcilik ve yöneticilik yönü.101 Girişimci varis, yaratıcı ve beceri sahibi olan bir kişidir. Bu kişi, yeni ürünler ve gelecekle ilgili önemli fikirler geliştirir. Yönetici varis ise, verim oranı, iç kontrol ve kaynakların etkin kullanımı ile ilgilenen kişidir. Bu sayede şirketin sürekliliğini sağlamasına yön verir. Varis seçilecek kişide bu iki özelliğin bir arada olması gerekmektedir.

A) Varis Seçim Stratejileri

Varis seçim stratejilerini ikiye ayırabiliriz:102 Erken Seçim Stratejisi ve Geç Seçim

Stratejisi.

• Erken Seçim Stratejisi: Burada söz konusu olan varisin erken yaşta seçilmesidir. Varisler bir üst yöneticinin asistanı olarak doğrudan üst kademelere alıştırılabilir. Ancak bu tür yetiştirme tarzı çok da yararlı değildir. En iyi yöntem, varislerin şirketin en alt kademelerinden başlayarak, yönetim merdivenlerinin basamaklarını kişisel güçleriyle çıkarak, alt mevkilerden itibaren karar verme yetkilerini geliştirerek tecrübe

kazanmalarıdır.103 Erken seçim stratejisiyle varis işin doğasına, işletmeye ve çalışanlara

aşinalık kazanır. İşin gerektirdiği beceriler geliştirilir, şirkette varisin kabul edilmesi kolaylaşır. Diğer aile üyeleriyle güçlü ilişkiler kurulur. Erken seçim stratejisinin

99 _{Jülide Kesken, Arzu Şengül, Burak Çapraz; “Girişimcilik Ateşi Bütün Aileyi Sarmadığında…İkinci ve}

Üçüncü Kuşakların Aile İşletmesinde Çalışmaya Karşı Tutumları”, 1. Aile İşletmeleri Kongresi, a.g.e., s.436.

100 _{Adnan Nur Baykal;a.g.e., s.176.}

101 _{Donald F. Kuratko, Richard M. Hodgetts; a.g.e., s.602.} 102 _{a.g.e., s.602-603; Ebru Karpuzoğlu; a.g.e., s.48-49}

avantajlarının yanında dezavantajları da vardır. Bunlar; girişimcinin kontrolü varise bırakmada veya işi ona öğretmede zorluk çekmesi durumunda anlaşmazlıklar ortaya çıkabilir. Varisin sıradan hatalarının onun beceriksizliği olarak gösterilmesi, varisin çevre bilgisinin sınırlı olması sonucunda üretim riskleri ile karşılaşması şeklinde sıralanabilir.

• Geç Seçim Stratejisi: İşletmede çalışan varisin, iş ile ilgili bilgi birikiminin ve deneyiminin arttığı noktada uygulanan seçim stratejisidir. Bu stratejiyle varisin sahip olduğu yetenekler daha objektif olarak değerlendirilebilir, kendine olan güveninin gelişmesi ve daha fazla bağımsızlık kazanması , yetenekli bir yönetici olduğunun kabul edilmesini ve iş çevresini tanımasının avantajlarını kullanmasını sağlar. Bu stratejinin sakıncaları da şu şekilde sıralanabilir: Varisin yetişmesinde uzmanların bilgi ve deneyiminden yeteri kadar yararlanılamaması, uzun süre çalışanların önüne geçmesi sonucunda dargınlık ve kinlerin ortaya çıkması.

B) Varisin Yönetime Geçişinde İzlenen Aşamalar

Şirketin ileriki dönemlerinde başına geçecek olan kişi yönetime gelinceğe kadar yedi

süreçli bir aşamadan geçmektedir. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz:104

• İlk Giriş Aşaması: Potansiyel varis, bu aşamada çok küçük yaşta şirkete girer ve gelişimi süresince eğitilir. Belki çok küçük işlerde ebeveynlerine yardım edebilir. İlk zamanlarda potansiyel varisin hazırlanması için resmi bir plan yapılmamıştır, ancak ileriki zamanlarda çocuğun varis olarak hazırlanması kasıtlı bir hal alır.

• Hazırlık Aşaması: Burada çocuk şirkette part-time çalışmaya başlar; ancak bu çalışma işletmenin tanınmasına yöneliktir. Bu aşamanın bir önceki aşamadan farklı yönü; bu aşamada çocuk şirketi bir bütün olarak görür ve şirketle doğrudan veya dolaylı olarak birleşir.

• Fonksiyonel Departmana Giriş Aşaması: Bu aşamada çocuk hafta sonları veya okul çıkışlarında belirli departmanlarda part-time işçi olarak çalışmaya başlar. Bu aşamada çocuğun biçimsel bir eğitimle tecrübe kazanması sağlanır.

• Fonksiyonel Departmanda Uzmanlaşma Aşaması: Bu, potansiyel varisin eğitimini tamamladıktan sonra işletmede full-time olarak çalışmaya başladığı aşamadır. Yavaş yavaş kıdemi artıp tecrübe kazanarak yönetim pozisyonuna doğru yükselir.

• Fonksiyonel Departmanda Yöneticilik Aşaması: Bu aşamada varis, çalıştığı departmanın yöneticisi konumuna gelmiştir. Emri altındaki çalışanları yönlendirmektedir.

• Varisliğin İlk Dönemleri: Bu aşamada varis, şirketin başkanı veya genel müdürü olarak adlandırılır. Şirketin başıdır, girişimci arka plandadır. Girişimcinin müdahalesi sözkonusu olmaktadır.

• Olgunlaşmış Varis Aşaması: Bu aşamada varis lider durumundadır. Bu aşama çoğunlukla girişimcinin ölümüne kadar ortaya çıkmaz.