VAGONLU YA DA PLATFOKMLU GÖTÜRÜCÜLER (Car or Platform Cunveyors)

Ana Türler ve Amaç

Adından da anlaşılacağı üzere, bu tür götürücüler, yükü bir vagon ya da tabla (platform) üzerinde taşırlar. Va-gonlar ve üstlerindeki yük, çekme elemanı tarafından önceden belirlenmiş bir ray üzerinde hareket ettiriliıler. Bu tür götürücülerde, geniş bir tasarım çeşitlemesi vardır. Almaşık tasarımlar, çekme elemanı ve rayın düzenlenme biçimi ile vagonların götürücü şeritleri üzerindeki yerleştirilişine göre birbirinden ayırdedilebilirler. Bilinci ayır-ma biçimine göre götürücüler, yatay düzlem yürüııgeli ya da düşey düzlem (carousel) yörüngeli olabilirler. İlk bölümde, yalnız tek bir yatay düzlemde yörüngesi bulunan götürücüler değil, fakat profilli (kontur) tür götürücü-ler de bulunurlar. Taşıyıcıların (vagon ya da tabla) dönüş şeridi üzerindeki yerleşme biçimine göre düşey düzlem yörüngeli götürücüler ikiye ayrılırlar: devrilir vagonlular, devrilmez (sabit) vagonlular. Yükün taşınma yöntemi-ne göre de sürekli ve gidiş-dönüşlü götürücüler ayrımı yapmaktayız.

Vagonlu götürücüler genellikle yüklerin, hat üretimindeki süreç-içi hareketlerinde kullanılırlar. Başlıca bü-tünleştirme (assembly) götürücüleri (parçaların işlem istasyonları arasında taşınması), dökümhane götürücüleri (döküm atölyelerinde derecelerin bağlanması, dökümü, soğutulması ve temizlenmesi), taşıma götürücüleri (par-çaların yapım süresince işlem istasyonları arasında taşınması) ya da teknolojik götürücüler olarak iş görürler.

Şu ya da bu türün seçimi sürecin gerekleri, taşınan yükün karakteristikleri ve süreç alanının genel yerleşme biçimi tarafından belirlenir.

Düşey düzlem yörüngeli türler, yatay düzlem yörüngelilerden daha deıii toplu olmakla birlikte, devrilir va-gonlar kullanıldığında, yükün taşınması için yalnız üst şeridin kullanılması gibi önemli bir zayıf yanları vardır.

Her iki şeridi kullanabilmek için, devrilmez arabalar kullanılması zorunludur ki bu da götürücü tasarımını karma-şıklaştırır. Düşey düzlemdeki bir yörüngenin uzunluğu, sürecin gerekleri tarafından belirlenir. Demek ki, uzun süreli bir süreç, uzunluğu fazla bir götürücüyü gerektirmekle ve bu da süreç bölümünün genel yerleşme planını , kannaşıklaştırmaktadır.

Buna karşılık, yeterli alan sağlandığında, yatay düzlem yörüngeli götürücülerde her iki şerit de etkin olarak kullanılabilir. Yatay yörüngelerde yük, çevrimini sürdüren götürücüden alınmaz. Bu da uzun süreli süreçlerde (örneğin, kurutma ya da soğutma) ve depolama amaçlan için kısa yörüngeli bir götürücü kullanılmasını mümkün kılar. Uzun ve düzgün olmayan süreçler için tasarlanan teknolojik götürücüler (dökümhane götürücüleri, test is-tasyonu götürücüleri, vb.) genellikle yatay düzlem yörüngeli olurlar.

Yukarda sözü edildiği gibi, seçilen götürücünün türü, taşınan yükün karakteristiklerine de bağlıdır. Düşey düzlem yörüngeler, genellikle bütünleştirme hatlarında oldukça ağır ve parça yüklerin (otomobil, traktör, elektrik motorları, vb.) taşınmasında kullanılırlar. Bu kurallar, yükün özel karakteristiklerine ve çalışma koşullarına uygun olarak değiştirilebilirler.

Şu ya da bu türden bir götürücünün taşıyıcı vagonları arasındaki aralık, yalnız istenen kapasiteye değil, ayrıca yükün boyutlarına da bağlı olarak ve en yüksek işletme kolaylığını sağlıyacak biçimde seçilir. Götürüeü çekine elemanının açınım uzunluğu, vagon adımının tam katı olmalıdır. Toplam vagon sayısı, uygulanan sürecin gerek-tirdiği işlem istasyonu sayısına ve işlemlerin yapılmasına yeterli toplam zamanı sağlıyacak hıza bağlı olarak seçi-lir.

Düşey Düzlemi! Yörüngeler

Bir düşey düzlem yörüngeli ve devrilir (Şekil. 100a) ya da devrilmez vagonlu götürücü, şu elemanlardan olu-şur: 1 çekme elamanı, buna bağlanan 2 vagonları, bunların üzerinde yürüdüğü kılavuz kızakları taşıyan 3 taşıyıcı yapısı, 4 çalıştırma birimi ve 5 gerdirme düzeneği. Bütünleştirme götürücülerinin vagonları, genellikle, 6 bağla-ma ayaklarını (jig), 7 mufsallı bağla-masasını ve bütünleştirmeyi kolaylaştırıcı diğer bağlabağla-ma düzeneklerini (fixture) içerirler. Taşıyıcı çelik yapılar, kaldırılabilir çelik sac ya da tel örgüden 8 mahfazaları ile alt ve üst şeritleri birbi-rinden ayıran 9 bölmesiyle donatılırlar. Bu dolu sac bölme, bütünleştirme işinde çalışanları tehlikeye karşı korur, 7-118

GÖTÜRÜCÜLER

3 2 1 Döndüren makaralar Dondurulan makaralar

Şekil. 100- Düşey düzlem yörüngeli bir vagonlu götürücünün genel düzenlenmesi (a) devrilir, (b) devrilmez vagonlu

f T'A

Şekil. 101- Elektrik motorlarının bütünleştirmesinde kullanılan devrilir vagonlu bir götürücünün enine kesiti

7-119

GÖTÜRÜCÜLER

üst şeritten aşağıya takım ve malzemelerin düşmesini önler ve yukardan damlayan yağlan toplar.

Dingil genişliğine, taban boyutlarına ve gerekli zincir çekme kuvvetine bağlı olarak, devirmeli vagonlu götü-rücüler, tek ya da çift zincir suali olarak yapılırlar.

Basit bir kural olarak, A dingil genişliği (Şekil. 101 e bakınız) A < 3-4 zincir adımı ise vagon kararlılığı tek zincirle; A>4 ise çift zincir ile sağlanabilir. Döndürme zincir dişlisi tarafına yerleştirilen sabit ray mahfazaları, vagonları dönemeçde kılavuzlar. Diğer uçta ise, gerdirme zincir dişlisinin miline bağlanmış iki destek diski, aynı amaca hizmet ederler. Destek diskleri, gerdirme zincir dişlisi miliyle birlikte giderler. Disklerin çapı, vagon şasi-sini dönemeçte kuvvetle diske doğru bastıracak bir zincir çekme kuvveti yaratacak biçimde seçilir.

Sabit (devrilmez) vagonlu götürücülerde (Şekil. 100b) çekme zincirleri, vagonun bir dingiline (kılavuz) bağlı, diğerine değildir. Daima iki tane olan çekme zincirleri, vagonun iki yanında ve ondan serbest olarak bulunurlar.

Vagonların, döndürme ve gerdirme uçlarında zincirler arasından engelsiz geçişini sağlamak üzere, zincir dişlisi milleri, götürücü merkezine yeterli aralık bırakan yan desteklere yalakladırlar. Bu tür götürücünün vagonları, dö-nemeçlerden, yalnızca hafif bir eğimle ya da bunlara paralel olarak geçerler ve böylece, daima yatay durumlarını korurlar. Eğrisel bölümlerde vagonlar, özel düzenekler ve kılavuz raylar yardımıyla döndürülürler.

Zincir dişlilerinin yan destekler üzerine yerleştirilmesi, eğrisel bölümlerdeki özel vagon ve zincir eklentileri, vb. bu tür götürücüleri karmaşık ve pahalı yaparlar. Bu da, bunların seyrek kullanılışını açıklar. Bu yapının başlı-ca üstünlüğü, üst ve alt şeritlerin birlikte yük taşımada kullamlabilmesidir.

Bu tür götürücüler bazan dökümhanelerde, üst şeridin kalıp ve dereceleri taşımaya, alt şeridin ise dolu derece-leri soğutularak temizleme istasyonuna teslim etmeye yaradığı durumlarda kullanılırlar. Düşey düzlem yörüngeli devrilmez vagonlu götürücülerde, hareket yörüngesi daima yatay ve doğrusaldır.

17. KKVÇElA, KKVVAÂ VK DÖNER TKl'SİLİ YÜKSKLTİCİLKR (Hııckct-, Arın-, and S\viııg-Tray Elevators)

Genel Tanıtım ve Amaç

Bir kepçeli yükseltici (Şekil. 102) şu parçalardan meydana gelir: 1. sonsuz çekme elemanı, buna sağlamca bağlanmış 2 kepçeleri, çekme elemanının çevrelerinde döndüğü 3 üst (döndürme) ve 4 alt (gerdirme) kasnakları (çekme elemanının türüne bağlı olarak zincir dişlileri de olabilirler). Yükselticinin hareketli parçası ve döndürme düzeneği 5 üst bölümü (kafa), 6 ara bölmeleri ve 7 alt bölümünden (laban) oluşan kapalı bir sac mahfazası içerisi-ne alınmıştır. Mahfazanın ara bölmeleri, yükselticinin her iki şeridini (gidiş ve dönüş) içiiçerisi-ne alabildiği gibi her şerit ayrı bir mahfuza içinde de olabilir.

8 adam delikleri, çalışma sırasında, yükselticinin belli düzeçlerde denetlenmesini sağlarlar. Kepçeli çekme elemanı hareketi 9 çalıştırma biriminden alır ve 10 gerdirme düzeneği tara Tından önceden gergin duruma getiril-miştir. Dökme malzeme yükselticinin alt ucundaki (tabandaki) besleme oluğundan ve kepçelerin kuzuna etkisin-den yararlanılarak yüklenir, üst kasnağa (zincir dişlisine) kadar yükseltilir ve burada boşaltma oluğuna dökülür.

Çalıştırma bilimi hareketli parçanın geri harekelini önleyen II tutma frenini içerir. Yükseltici mahfazasında 12 kılavuzları vardır.

Kepçeli yükselticiler çeşitli türlerde pudra, taneli ve parça malların (çimento, kum. toprak, turba, kömür, soda, refrakter, kimyasal maddeler, tahlı. un. vb.) taşınmasına elverişlidirler. Yapı malzemelerinin taşınmasında, kimya endüstrisi fabrikalarında, dömümhanelerde, refrakler malzemesinin yapımında, metalürji fabrikalarında, besin endüstrisinde, un fabrikalarında, tahıl silololarında yalnızca yükselticiler kullanılır.

Az yer kaplaması, yükleri önemli bir yüksekliğe kaldırma yeteneği (50 m ye kadar) ve 5 mVsa den 160 mVsa e kadar değişen kapasite yelpazesi kepçeli yükselticilerin başlıca üstünlükleridir. Bunun yanında, aşırı yüklemeye karşı duyarlılıkları ve düzgün (üniform) yükleme zorunluluğu, bunların zayıf taraflarını oluştururlar.

7-120

GÖTÜRÜCÜLER

ŞekU. 102- Kayış ve kepçeli yükseltici

1- kayış; 2- kepçeler; 3- döndürme kasnağı; 4- gerdirme kasnağı; 5- üst mahfaza bölümü; 6- ara mahfaza bölümleri; 7- alt mah-faza bölümü (taban); 8- adam delikleri; 9- çalıştırma birimi; 10- gerdirme; 11- fren; 12- kılavuzlar.

7-121

GÖTÜRÜCÜLER

Şekil. 103- Döndürme elemanı üzerinde kepçelerin düzenlet nesi a- aralıklı kepçeler; b- sürekli kepçeler

Yükselticiler düşey (Şekil. 102) ya da eğimli olabildikleri gibi kayış ya da tek ya da çift sıra zincir kullanabi-lirler. Besleme ve boşaltma yöntemlerine bağlı olarak ya yüksek hızlı santrifüj ya da alçak ağırlıklı boşaltma uy-gulanır. Kepçeler aralıklı (Şekil. 103a) ya da sürekli (Şekil. 103b) biçimde yerleştirilirler. Kepçelerin düzenlen-mesi ile besleme ve boşaltma yöntemi, taşınan malın türüne bağlı olarak seçilir. Kayış ve kepçeli yükselticilerde kepçeler arkadan - asılı; zincirli ve kepçeli yükselticilerde ise ya arkadan - asılı ya da uçtan bağlanmış olabilirler.

Sonuncu bağlama yöntemi yalnızca çift zincirli götürücülere uygulanabilir. Eğimli yükselticiler, dönüş (avara) şe-ridinin düzenlenmesi bakımından ayrılırlar. Bu şerit ya serbestçe sarkar (kayışlı yükselticilerde, Şekil. 104b) ya da desteklenir (Şekil. 104c, çift zincirli yükselticide).

Kepçelerin yüklenmesi ve boşaltılması

Malzeme yükselticiye ya tabanda kepçelenir, ya da doğrudan doğruya bir besleme oluğundan verilir. Uygula-mada, birinciye öncelik verilerek, genellikle bu iki yöntem birlikte kullanılır. Kayışlı ve zincirli götürücülerin pudra ya da küçük-parçalı ve çoğunlukla orta aşındıncılıkta malzeme (kömür tozu, turba, çimento, toprak, kum, hızar talaşı, kırılmış kömür, fosfatlı gübreler, vb) taşıyan aralıklı kepçeleri, genellikle birinci yükleme yöntemini kullanırlar. Çünkü bu tür malzemeler, kepçelenmeye karşı önemli bir direnç göstermezler. Bu malzemeler tanım-lanan bu yöntemle yüklendiğinde yükseltici 0,82 m/s arasında oldukça yüksek hızlarda çalışabilir. Büyük-parçalı va aşındırıcı malzemeler (çakıl, maden cevheri iri-parçalı kömür, vb.), kepçelenmeye karşı büyük-direnç gösterir-ler ve bu da kepçenin aşınmasına hatta (kayışın, ya da zincirin) kopmasına neden olur. Bu nedenle, büyük-parçalı ve aşındırıcı malzemeler, kepçelere doğrudan doğruya beslenirler.

Bu yükleme yöntemi sürekli kepçeli yükselticilerde ve yalnızca malzemelerin kepçeler arasındaki boşluklar-dan düşmediği ve hızın 1 m/s yi geçmediği durumlarda uygulanabilir. Çünkü daha yüksek hızlarda parçalar sıç-rarlar.

7-122

GÖTÜRÜCÜLER

i,—— /)

-Şekil. 104- Eğimli götürücülerin şemaları a- kayışlı tür; b- doğal sarkmalı şeridi olan zincirli tür;

c- desteklenmiş dönüş şeritli çift zincirli tür.

Şekil.105- Kepçe türleri a-derin; b-sığ; c-V-kepçe

Kepçeli Yükselticilerin Hesabı

Yükselticinin türü ve kepçe biçimi, yükselticinin özelliklerine ve istenen taşıma kapasitesine bağlı olarak se-çilir.

Bir kepçeli götürücünün taşıma kapasitesi Q(kN/sa) götürücü uzunluğunun her metresi başına gerekli kepçe kapasitesini elde ederek hesaplanır.

a 3,6 vyy (182)

Burada,

i0: kepçe kapasitesi, 1;

a: kepçe aralığı, m; derin ve sığ kepçelerde a = (2,5-3)h, sürekli V-kepçelerde a=h (h kepçe yüksekliğidir)*

v : kayış ya da zincir hızı, m/s;

Y: yükün yığma ağırlığı, kN/m3; y : kepçe yükleme verimi

En çok rastlanan malzemeler için v hızlan ve yükleme verimleri Çizelge.19 da standart boyutlardaki kepçeler için, götürücü uzunluğunun metresi başına kapasiteler Çizelge.20 de verilmiştir.

* Zincirli yükselticilerde kepçe aralığı zincir adımının bir ya da iki katı olmalıdır.

7-123

GÖTÜRÜCÜLER

Seçilen kepçelerin boyudan, en büyük parçanın a boyutuyla uyumlu olmalıdır. Kepçe izdüşümünün A değeri şu koşulu sağlamalıdır.

Af'Uuufcs m (1^3)

Burada m katsayısı, malzeme içinde a^^, boyutundaki parçalar ağırlıkça % 10-25 oranında ise m = 2-2,5; bu parçaların oranı: 50-100 arasında ise m = 4,25-4,75 alınır.

Çizelge. 19- Kepçeli Yükselticilerin Ana Parametreleri (Yaklaşık Veriler)

Dökme Yük Özellikleri

Not: Kepçe türleri : D- derin S - sığ V - V kepçe

a - karakteristik en büyük parçacığın boyutu, mm

Çekme kuvveti bilinen yöntemle, yani yükseltici yörüngesinin bölümlerindeki dirençleri toplayarak hesapla-nır. Yükselticilerin hesabında dikkate alınması gerekli tek özel durum, yükseltici tabanına yükleme sırasındaki kepçeleme direncidir. Bu direncin değeri ancak amprik olarak belirlenebilir. Çünkü, en önemlileri şunlar olan bir-çok etkene bağlıdır: taşınan malzemenin özellikleri, kepçe hızı, kepçe türü ve aralık kepçelerle taban duvarları arasındaki boşluklar, kepçelerin yükleme verimi ve kepçe yükleme yöntemi.

Yükseltici parametrelerini yaklaşunlamak için genellikle amprik denklemler kullanılır.

7-124

GÖTÜRÜCÜLER

Çizelge. 20- Götürücü Birini Huyu Maşına Kepçe Kapasitesi jp , l/nı

Kepçe Ccııişliği

Çizelge. 21- (184), (185) ve (186) Denklemlerinden Ortalama Ki, K² ve K., Değerlen

Götürme kapasitesi

Kepçe türleri (Şekil.105 e bakını/.)