PALETLİ GÖTÜRÜCÜLER Genel Tanıtma ve Amaç

Paletli ya da lamalı götürücü (slat conveyor) Şekil. 86, 1 şasisi, 2 döndürme ve 3 gerdirme dişlisi (zincir dişli-leri) ile 5 çekme zincirinin tek ya da iki şeridine birden bağlanmış ve birleşme noktalannda hareketli makaralar tarafından taşınan 4 lamalarından oluşan bir palet takımından (yürüyen yatak) meydana gelir. Zincir dişlisinin dişlilileriyle kavramaya giren çekme zincirleri çifti 6 çalıştırma birimi tarafından döndürülür. Zincirler, palet tamıyla birlikte götürücünün boyuna ekseni doğrultusunda dönerler. Zinciri taşıyan makaralar, 1 şasisinin sabit kı-lavuz kızakları üzerinde hareket ederler. Götürülecek malzeme götürücüye, yörünge boyunca herhangi bir nokta-ya yerleştirilmiş bir nokta-ya da fazla sayıdaki 7 besleme teknelerinden yüklenir ve döndürme zincir dişlileri nokta-yanındaki 8 boşaltma oluğuna boşaltılır.

Paletli götürücüler, çeşitli dökme ve parça-mallann yatay ya da eğimli olarak götürülmesinde kullanılırlar.

Kimya endüstrisinde, metalürjide, maden kömürü taşımasında, makina yapımında ve endüstrinin öbür dallarında geniş çapta uygulanırlar. Bundan başka, hat üretiminde ara malların işlem duraklarından geçmesini sağlarlar.

Kayışlı götürücülerden ayrıldıkları nokta, bunların genellikle ağır büyük-parçalı, aşındırıcı ve sıcak malzeme-leri taşımakta kullanılmalarıdır: elenmiş döküm kumu, döküm parçaları, vb. Yıkama, boyama, soğutma, kurutma, tavlama, su verme ya da boyutlama (tasnif) işlemleri yol boyunca uyglanabilir. Paletli götürücünün almaşıkları (alternatifleri) pik döküm makineleri, yürüyen merdivenler ve düzgün olmıyan profilli (konturlu) paletli götürü-cülerdir.

Paletli götürücüler şu üstünlüklere sahiptirler : Aağır, büyük-parçalı ve sıcak malzemeleri taşıyabilirler;

2000 kN/sa ve daha yukarı kapasitelerde (özellikle etek levhaları takıldığı zaman) yapılabilirler. Paletli götürücü-ler merkezgötürücü-leri arasında uzun bir açıklığa izin veren uzun çekme zinciri olarak yapılabilirgötürücü-ler; yüksek haznegötürücü-lerden beslenebilirler; kayışlı götürücülere göre daha geniş ve karmaşık hareket yörüngelerini izliyebilirler; daha dik eğimli ve bir doğrultudan öbürüne daha küçük dönme yançaplı eğrilerle geçişler sağlıyabilirler.

Sakıncaları ise şunlardır: palet takımının ve zincirlerin önemli orandaki ağırlıkları; karmaşık yapı ve yüksek maliyet; götürücünün verimli bir çalışma yapabilmesi için sürekli bakımı gerektiren çok sayıdaki mafsallı birleş-me yerleri.

7-96

II MIIKk İ

r

•*+

i

O

n

*5

Şekil. 86- Bir paletli götürücünün düzenlemesi

GÖTÜRÜCÜLER

Paletli götürücülerin geometrisi kayışlı götürücülerden değişik değildir; şu istisna ile ki, bu tür götücülerde eğim açısı -paletler enine perdelerle donatılmış ve yataydan düşeye geçiş küçük bir eğrilik yarıçapı ile (R= 5-8 m) gerçekleştirilmişse- 45° ve daha yukarı olabilir. Bu tür içinde, paletli profil (konlur) götürücüleri özel bir kü-meyi oluştururlar (aşağıya bakınız). Çok amaçlı ve sabit paletli götürücüler standardlaştırılmışlardır. Başlıca, palet tasarımına ve yörünge profiline göre sınıflandırılırlar.

Paletli Götürücülerin Parçaları

Çekme elemanı : Paletli götürücüler, genellikle, her biri bir tarafta bulunan iki tane lâmelli-baklalı ve burçlu makaralı zincirle (Şekil. 53c), daha seyrek olarak da tek zincirle (yalnız 400 mm genişliğe kadar olan hafif götü-rücülerde) donatılmışlardır. Hafif ve yavaş hızlı götürücülerde, bazan, daha ucuz olan burçsuz zincirler (Şekil. lj| V*

53a da gösterilene benzer) kullanılır. IİI&

£İ*

Paletli götürücüler, çok seyrek olarak, lâmelli -baklalı ve burçlu (makaıasız) ya da burçlu- makaralı ve ayrıla- (LlVi\

bilir zincirlerle donatılırlar. Zincirin t aclunı 100, 125, 160. 200, 250, 320, 400, 500 ve 630 mm olur. '*

En çok kullanılan burçlu -makaralı yürür makaralar götürücünün kılavuz kızakları boyunca, palet takımını ve yükü taşırlar. Makara, flanşlı ya da flanşsız olabilir, kaymalı yataklar ya da bilyalı yataklar üzerinde dönebilir.

Sonuncu tür, ağır hizmet sınıfı götürücülerde kullanılır.

Götürücü şasisine bağlanmış sabit makaralar (avaralar) ise palet takımı ile götürücünün burçlu, burçlu-makarah ve ayrılabilir türden zincirlerini taşırlar. Yüklü bölümde, zincir baklasının kenarları sabit makaralar üze-rinde kayar (Şekil. 86d ye bakınız); dönüş bölümünde (şeridinde) ise palet, kayışlı götürücülerde kayışın destek-lenmesine benzer biçimde taşınır.

Paletli götürücülerin yük -taşıyıcı elemanı palet takımı (lâmalar)dır. Bu nedenle, bunların, götürülen malze-menin yapısına uygun olarak tasarlanması gerekil'. Paletler aşağıdaki ana tasarımlarda olurlar: flanşsız, düz, ara-lıklı, makaralı (Şekil. 86a, b); flanşsız, düz aralıksız, makaıasız (Şekil. 86d); flanşsız, dük makaralı ya da makara-sız (Şekil. 86e); flanşmakara-sız, baklavalı; flanşlı, derin (Şekil. 86j ve k) ve kutu-tipi (sığ ya da derin).

Bir düz (düzgün) palet takımı, ağaçtan ya da çelik sacdan yapılmış olabilir. Bazı durumlarda, paletler, silindir şeklinde yükleri tutmak için takozlarla donatılmış olabilirler.

Baklavalı (flanşlı ya da flanşsız); flanşlı ve düz; flanşlı, derin ve kutu - tipi paletler 4-10 mm arasında çelik sacdan preste basılır.

Flanşsız paletler genellikle birim yükler içindir. Yükün flanşsız bir paletten düşmesini önlemek için, özellikle yükleme bölgesinde, ağaç ya da çelik yan levhalar (etekler) kullanılır (Şekil. 86 CC kesiti).

Flanşsız, düz ve baklavalı paletler, eğer dökme mallar taşınacaksa, çoğunlukla sabit etek levhalarıyla donatı-lırlar. Flanşlı ve düz ya da baklavalı paletler, dökme mallar ile parça-mallar (örneğin sıcak döküm parçalan) taşı-mak üzere tasarlanırlar. Flanşlı derin ve kutu-lipi paletler ise yalnızca dökme mal taşıyan dik eğimli (45 - 60°) ve yüksek kapasiteli götürücülerde kullanılır.

Palet takımını oluşturan lamalar cıvalalı, perçinli ya da özel açılarda kaynaklı olabilirler. Paletler, çekme zin-cirlerinin baklalarına bağlanırlar. Çekme zincirleri, dolu lamalarla ya da birbirinden 1 ile 3 zincir adımı arayla yerleştirilmiş olan pimlerle (çivilerle) birbirlerine bağlanırlar. Palet, mutlaka Şekil. 86 daki oklar yönünde hare-ket etmelidir, tersine harehare-ket paletlerin aralarına malzeme dökülmesine ve burakua yapışarak götUıüeünün zarar görmesine neden olur.

Paletin ana boyutları (Şekil. 86) şunlardır: B genişliği ve flanşların h ve hıır, (flaıışlı paletlerde) yükseklikleri.

Standart paletler B = 400, 500, 650. 800. 1000, 1200. 1400 ve 1600 mm ve h = 100. 125, 160, 200, 250. ve 320 mm ölçülerinde yapılırlar. Paletin B genişliği, flanşlı paletlerde flanşların iç yüzeyleri arasındaki uzaklıktır.

Flanşsız paletlerde ise bu ölçü, paletin toplam genişliğidir (Şekil. 86). Baklavalı. derin ve kutu-tipi paletlerde, flanş yüksekliği olarak h^, alınır. horı paletin t adımı uzunluğunda bir keskindeki flanş alanının, t adımına bölün-mesiyle elde edilen bölümdür.

Bir paletli götürücünün çalıştırma birimi döndürme zincir dişlisi (cer dişlisi), aktarma düzeni ve elektrik mo-torundan meydana gelir. Eğimli ya da yatay-eğimli bir yörüngeye sahip götürücüler, motoru besleyen elektrik akımının kesilmesi ya da güç aktarma düzenindeki bir arıza olması durumlarında, yüklü kayışın geri kaymasını önleyen bir frenleme düzeniyle donatılmışlardır. Frenleme düzeni mandal - kilit, makara ya da solenoid türünden olabilir. Döndürme zincir dişlileri 5, 6, 7, 8 dişli ve çelik ya da dökme demirden olabilirler. Bazı durumlarda, zin-cir dişlileri döküm gövdeli ve çelik bandajlı (riın) olabilirler. İki yandaki zinzin-cir dişlilerinin eşit çekme uygulama-7-98

•I'IİIT -İli» ı

lannı ve merkezlenmelerini su;

me miline bağlanmışlardır.

GÖTÜRÜCÜLER

jlamak üzere dişliler, dişlen birbirleriyle tam uyum idinde olacak biçimde

döndür-(a)

Döndürme (Tahrik)

Şekil. 87- l'uletli götürücünün geometrisi

Güç aktanım düzeni : Genellikle, kapalı tip tek bir hız düşürücü dişli kutusundan ya da bir redüktörle ona ek bir dişli ya da zincirli aktarma organından oluşur. Yavaş zincir hareketi, yüksek değiştirme oranlı (60-200 arası) redüktörler kullanılmasını zorunlu kılar. Sonsuz hir hız değişimi isteniyorsa, motorla redüktör arasına bir hız de-ğiştirgeci (vaıyatör) yerleştirilir.

Gerdinne : Paletli götürücülerde, vidalı ya da uç zincir dişlisine takılan yaylı-vidalı gerdirme düzenleri kulla-nılır. Gerdirme stroku, çekme zincirinin adımına bağlı olarak ve bu adımın 1. 6-2 katından aşağı olmamak üzere, 320, 500, 800 mm değerlerinde seçilir. Gerdirme tamburlarından bilisi mile kamalıdır, diğeri ise zincir uçlarının birleştirilmesini mümkün kılmak üzere, kamalı değildir.

Götürücü şasisi genellikle profil çeliğinden ve kaynaklı yapı olarak hazırlanır. Uç bölümler, döndürmeyi ve gerdirmeyi kolaylaştırmak amacıyla, ayrı yapılırlar. Götürücünün hareketli parçalarını taşıyan ara bölümler ise 4-6 m uzunluğunda ayrı madeni yapılardır.

Taşıyıcı makaraların kılavuz kızakları 1 köşebent (hafif götürücülerde) ve profil demirlerinden ya da dar - öl-çülü raylardan (ağır götürücülerde) yapılır. Eğrisel bölümlerde, tekerlek yolu üzerindeki 2 rayları, zincirlerin yu-karı doğru fırlamalarını önlerler. Bütünleştirme hatlarında (assembly lines) kullanılan götürücülerin çeşitli tasa-rım biçimlerindeki koruma düzenleri, götürücünün ara bölümlerinde işletme güvenliğini sağlarlar ve çalışan zincir şeridini fiziksel dokunmalara karşı kapatırlar (Şekil.88).

Paletli Götürücülerin Hesabı

Hesap için ilk veriler. Zincirler ile palet takımının ana boyutlarını ve gerekli motor gücünü hesaplamaya yara-yan ilk veriler, kayışlı götürücülerin hesabı için gerekli olanlarla eşdeğerdirler.

Palet genişliğinin hesabı. Hesap amacı için. flanşsız bir paletli götürücüde dökme yükün, düz kayışlı bir gö-türücüde olduğu gibi, bir üçgen oluşturduğunu varsayabiliriz. Ancak, paletin katılığı (rijidile) ve düşük hızı, ka-yışlı götürücüde olduğundan daha büyük bir (P[ açısı ve b tabam almamıza izin verir. Paletli götürücülerde genel-likle (P[ = 0,4cp ve b = O.85B alınır. Burada, (p götürülen malzemenin statik şev açısı. B ise (metre olarak) palet genişliğidir.

7-99

GÖTÜRÜCÜLER

n rr

O:

I

BS

İ

S

S

7-100

GÖTÜRÜCÜLER Flanşsız bir palet üzerinde, serbest akıllı bir malzemenin enine kesiti:

F ı = b h L c = _{= Ü . | 8} ıır olur. (147)

Burada, C2 = Eğimli bir götürücüde olası bir alan küçülmesine izin veren düzeltme katsayısıdir.

Fi değerini (7) denkleminde yerine koyarak, götürücü kapasitesini veren aşağıdaki formülü elde ederiz:

Qıian5S,z = 360ü F, v 7 = 3000 x 0.18 B2C2 v 7 tg (0,4 9)

= 648 B²C, v 7 tg(0,4 (p) kN/sa... (148)

Verilmiş bir kapasitede, llanşsız götürücü genişliği ise.

648 C2v7 tg (0,4cp) m bulunur. (\ V),

C2 katsayısının değeri Çizelge. 15 den alınır.

Çizelge. 15- (147) - (151) Denklenılerindeki C^:

Gütiirüeünün eğim açısı, derece 10 a kadar

10-20

>20

P a l e t lııı ıı

Flanssız 1,0

0,900.85

J

Flans.li ya da sabit yan levhalı (etekli)* bir palette (Şekil. 89b ve c) serbest akıs.lı bir malzemenin F enine kesit alanı F üçgen ve F dikdörtgen alanlarının toplamına eşittir:

F = F² + F³ = ^{B h : C} - + Bh., = 0.25 B^:C'²ig(0.4(p) + Bh \\ı m² (150)

Burada,

y=i2i palet kesitinin, fiansjanıı ya da sabit eteklerin yüksekliği taralından belirlenen yükleme h

verimi olup genellikle 0,65-0,75 arasında alınır.

* Sabityan levhaları bulunan paletli götürücü için (150) ve (151) denklemlerinde B yerine Bı alınır.

7-101

GÖTÜRÜCÜ!.ER Flanşlı paletleri olan bir götürücünün kapasitesi ise

Qrı. = 3600 Fv X = 3600 [0,25B2C2tg(0.4 cp) + B \|/]v y

= 900 Bvy [BC²tg(0,4 cp) + 41ı y] kN/sa (151)

Şekil. HıJ- I'aktli götürücüde dökme yükün enine kesiti a- l'lanşsız: b- İlandı; c- etek levlıalı

Büyük paıy lı-nıallann palet takımının tüm boyunca ve aynı anda ayrı yerlerden yüklenmesi durumunda, yükün, palet üzerinde düzgün bir dikdörtgen tabaka oluşturduğu varsayılabilir, Bu durumda F² = 0,

F = Bh y m² ve \\ı = 0.8 - 0,85 olur.

(149) ve (151) denklemlerinden elde edilen B palet genişliğinin, aşağıdaki bağıntıya göre, malzemenin parça-boyutuna uygun olup olmadığı irdelenmelidir.

B > 1,7 a'+ 200 mın Sınıflandırılmış, malzemelerde:

B £ 2,7 a¹ + 200 mm

Burada a', malzemenin mm olarak karakteristik en büyük parça boyutudur.

(152)

(153)

Hesaplanan palet genişliği ve flaıışlarm ya da yan levhaların (eteklerin) yüksekliği, yürürlükteki en yakın Standard ölçülere (üst ölçü) yuvarlatılmalıdır. Birim yükler taşımak üzere tasarlanmış bir götürücüde palet geniş-liği, kayışlı götürücüde olduğu gibi, bu yüklerin boyutları, konumu ve sayısına göre belirlenir (Şekil. 77 ye bakı-nız).

Palet hızı genellikle ancak 0,05 - 0,63 m/s alınır. Bu düşük hızın nedenleri çekme elemanı olarak zincirlerin kullanılması ve halat etkisinin doğurduğu dinamik yüklerin minimumda tutulması gereğidir (Alt bölüm 8 e bakı-7-102

4-A

, . ii *. SLİ «....

I H

¹

GÖTÜRÜCÜLER

nız). Özellikle kısa-adımlı yuvarlak- baklalı zincirler kullanılan yeni tasarımlarda, daha yüksek palet hızı (1,25 m/s ye kadar) amaçlanmaktadır. Bütünleştirme götürücülerinin hızı, bütünleştirme çevrimine göre belirlenir.

Zincir çekme kuvveti ve motor gücünün belirtilmesi: Kullanılan zincirlerin türü ve parçaların boyutları, bili-nen yöntemle yani en düşük gerginliğin bulunduğu noktadan başlayıp (Ayırun.8 e bakınız) yörüngenin ayrı bö-lümlerindeki dirençleri belirleyerek, hesaplanır. Minimum gerginlik, genellikle 1000 - 3000 N arasında alınır.

Yan etek levhasız (flunşh ve flaıışsız) götürücüler için ayrı bölümlerdeki dirençler (36) ve (38) denklemlerinden elde edilir.

Yukaıdaki denklemlerde, paletin ve zincirlerin yürüyen her metresi başına qü ağırlığı şartnamelere ya da ya-pımcıların kataloglarındaki verilere göre alınır. Tasarım standardlarına göre de alınabilen bu değer, paletin geniş-liğine ve türüne bağlıdır. Aşağıdaki denklemden yaklaşık bir değer de bulunabilir:

qo = 600B + A N/m (154)

Burada,

B = Kayış genişliği, m

A = Çizelge. 16 dan alınan katsayı.

A katsayısının, flanşsız paletler için olan değerleri, yüzde 10-15 oranında küçültülür.

Hafif paletler, taneli ya da düıjü yığma ağırlıklı kUçük-parçalı malzemelerin; ağır paletler, büyük parçalı ve ağır malzemelerin taşınmasında kullanılırlar. Orta ağırlıklı paletler ise orta ağırlıkta malzemeler için kullanılırlar.

Götürücünün metresi başına q yük ağırlığı (1) denkleminden elde edilir.

Çizelge. 16- Flanşlı ve Baklavalı Çelik Paletli Götürücüler İçin A Katsayısının Yaklaşık Değerleri (Şekil. 86h ve i ye bakınız)

Palet türü Hafif OrtaAğır

B genişliğindeki palet için A katsayısı B = 0,4 - 0,5 m

Paletin, harekete karşı w' direnç katsayısı (35) denkleminden bulunur ya da Çizelge. 17 den alınır.

Çizelge. 17- Burçlu-makaralı Zincirler İçin w¹ Katsayısının Yaklaşık Değerleri

Götürücünün çalışma

* Çalışma koşullarını nitelendiren veriler için Çizelge. 14 e bakınız.

** Alt değerler büyük makara çaplı ağır zincirler ile flanşsız makaralı zincirler için kullanılır.

7-103

GÖTÜRÜCÜLER

w' direnç katsayısı (35) denkleminden alındığı zaman sürtünme katsayısı ray üzerindeki fianşlar için C = 1,1 -1,20; yağlama ve salmastra kayıplarını da içeren bilyalı yataklaıdaki indirgenmiş, |i sürtünme katsayısı ise uygun çalışma koşullarında 0,001, orta koşullarda 0,25 ve kötü koşullarda 0,045 alınır. Kaymalı yataklarda (çelik ya da dökme demir) bu katsayılar, düzgün aralıklarla yağla yağlama durumunda sırasıyla 0,1. 0.15 ve 0,20; gresle yağ-lamada ise 0,15, 0,20 ve 0.25 dir. Makaralar için k yuvarlanma sürtünmesi katsayıları, aynı işletme koşullan için sırasıyla 0,06; 0,08 ve 0.1 alıııu\

Sabit yan etek levhalı götürücülerde dökme yük götürüldüğü zaman, yükün bu sabit levhalara karşı sürtünme direnci, yukarda sayılan dirençlere eklenmelidir. Belli bir emniyet payı bırakılmak koşuluyla yan levhalar üzerin-deki basıncın hidrostatik kanuna göre yani doğrudan doğruya yükün yığma ağırlığına ve etek levhalarının yük-sekliğine bağlı olarak üçgen şeklinde dağıldığı varsayılabilir. Direncin değerini gerçeğe daha yakın biçimde belir-lemek üzere, yan basınç için bir katsayı kullanmak gerekil'.

Zincir dişlilerinin dirençleri (35) denkleminden k = 1.05 - 1.10 alınarak hesaplanır. Küçük değer uygun çalış-ma koşullan için, büyük değer ise kötü koşullar için alınır.

Eğrisel kılavuz kızaklardaki direnç (45) denkleminden bulunur.

Diş sayısı az olan zincir dişlisinde, 0,20 m/s yi geçen hızlarda, çekme zincirlerinin hesabı için (57) denkle-minden hesaplanan ve dinamik gerilmeleri de içeren toplam Sk,or kullanılmalıdır.

Çekme elemanı iki zincirden oluşuyorsa zincii' başına düşen teorik çekme,

S 'ı e o r= 1 . 1 5 ^ L olur. ( ] 5 5 )

Burada, 1,15 = Zincir üzerindeki dü/.günsüz yük dağılımına izin veren katsayıdır.

Döndüren zincir dişlisindeki çekme (48) denkleminden ve gerekli motor gücü ise (49) denkleminden hesapla-nır. Kullanılacak motor gücü, bu değerin % 15-20 üstünde olmalıdır.

12. KUREKLI GÖTÜRÜCÜLER

Belgede E L KİTABI. Ciltl ÜRETİM VE TASARIM. Baskıya Hazırlayan A. Münir CERIT ( Makina Yük. Mühendisi) 2. Baskı TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI. (sayfa 98-106)