KUREKLI GÖTÜRÜCÜLER Genel Tanıtma ve Amaç

Genellikle, dolu-gövdeli kürekli götürücüler (Şekil. 90) şu parçalardan meydana gelirler: şasiye bağlanmış 1 açık teknesi, 4 enine küreyicilerin (serapers) ya da küreklerin (fliglıts) bağlanmış bulunduğu boydan boya hareket eden 3 çekme elemanı. Çekme elemanı, uç zincir dişlisinin ya da kasnağının çevresinden döner ve hareketini 5 çalıştırma biriminden alır. Elemanın gerginliği 6 gergi kasnağı tararından sağlanır.

Götürülecek malzeme, götürücünün dolu şeridinin herhangi bir noktasından, tekneye yüklenir ve kürekler (kanallar) tarafından oluk boyunca itilir. Boşaltma da, teknedeki deliklerden ve herhangi bir noktada yapılabilir.

Boşaltma, bir kapaklı oluktan ya da kayar kapaklardan olabilir.

Götürücünün alt ve üst şeritlerinin ikisi birden (Şekil. 90a) yüklü şerit olarak kullanılabilir ve gerektiğinde, aynı anda, zıt yönlerde malzeme taşınabilir (Şekil. 90b). Kürekli götürücülerde, çekme elemanı olarak bir ya da iki zincir, bazı durumlarda da halat kullanılır.

Kürekli götürücüler çeşitli pudra, tane ve serbest-akışlı dökme malzemeyi taşımakta kullanılır. Kırılgan, nemli, yapışkan, sıkıştu'iiabilir ve yığma malzemelerin taşınmasına elverişli değildirler. Kürekli götürücüler kömür ocaklarındaki kömür taşımalarında, cevher zenginleştirme birimlerinde ve kimyasal endüstri kuruluşların-da geniş ölçüde kullanım alanı bulurlar. Bunkuruluşların-dan başka sıcak kül ve cüruf taşımasınkuruluşların-da kuruluşların-da kullanırlar. Odun, kağıt hamuru vb. gibi kütle halinde gelen parça-malların taşınmasında özel halatlı diskli götürücüler kullanılır.

Kürekli götürücülerin başlıca üstünlükleri aşağıdaki gibi özetlenebilir: tasarımın basitliği ve yapının dayanık-lılığı, yükü üst ve alt şeritlerde -iki yönde- gönderebilmesi; götürücü boyunca istenen noktalardan kolay yükleme ve boşaltma.

Ana sakıncalar ise şunlardır: taşıma sırasında malzemenin kırılması ve parçalanması (bu durum, örneğin kömür gibi bazı malzeme için son derece zararlıdır); yükleme teknesinde ve hareketli parçalardaki (özellikle aşın-dırıcı mallar taşındığında) hızlı aşınma, yüksek güç tükeümi. Bu nedenlerle, kürekli götürücüler 50-60 m uzunlu-ğu ve 1500 - 2000 kN/sa taşıma kapasitesini seyrek olarak geçerler.

7-104

in rı

GÖTÜRÜCÜLER

nılır.

Yalnız kömür madenlerinde 100 m uzunlukta ve 1500 kN/sa kapasitesinin üstünde kürekli götürücüler

kulla-Gardlrme stroku

7

Gerdirme stroku

rs h

3 M

ŞekU. 90- Bir (a) ve iki (b) şeridi yüklü kürekli götürücüler

Malın götürüldüğü yöne göre, kürekli götürücüler (Şekil.91) şu sınıflara ayrılırlar: yatay (a), aşağı ya da yu-karı doğru eğimli (b), eğimli-yatay (c) ve yatay-eğimli. Eğim açısı P genellikle 30° ye kadar, seyrek olarak da 40°

ye kadar alınır. Bunun nedeni, bu tür götürücülerde eğimdeki bir artışın, kapasitede önemli bir azalmayı sonuçla-masıdır.

Genel amaçlı kürekli götürücülerden (olağan tür) ayrı olarak, özel amaçlı götürücüler de vardır. Bunlar kapalı tip (submerged) götürücülerdir. Alçak ve dolu, çeşitli biçimde profilli ve yuvarlak olabilirler. Düzgün olmayan profilli (konturlu) götürücüler de kullanılırlar. Bu türlerde, paletli götürücülerde olduğu gibi, hem düşey hem de yatay düzlemlerde dönemeçler vardır.

Kürekli Götürücünün Parçaları

Çekme elemanı : Kürekli götürücülerde çekme elemanı olarak genellikle 200, 250, 320 ve 400 mm adımlı temper döküm burçlu-makaralı zincirler kullanılır.

Birleşim zincirleri ve halatlar çok seyrek olarak kullanılır. Yeraltı kömür taşımaları için tasarlanmış kürekli götürücülerde, dövme çelikten 80 mm adımlı ayrılabilir zincirlerle yüksek dayanımlı yuvarlak-baklalı zincirler geniş bir uygulama alanı bulurlar. Sonuncular, düzgün olmayan profilli götürücülerde kullanılırlar. 400 mm ge-nişliğe kadar olan götürücülerde, çekme elemanı olarak, genellikle bir tek zincir (ya da halat), daha geniş kürek-lerde ise iki zincir kullanılır.

7-105

GÖTÜRÜCÜLER

Q*rdlrme stroku

t 1 t M 1 i 1 1 i 1 t t i * t

Şekil. 91- Olanını kürekti ^(itiiriiciileriıı tipik şemaları

Kürekler (Jlights) biçimlerine göre sınıflandırılırlar (Şekil. 92): yamuk (a); düz (h) ya da tek taraftan köşeleri-kesilmiş (sheared-off) (e), çift taraftan köşeleri-kesilmiş (d) dikdörtgen (iki şeridi de yüklü götürücüler) ve halatlı götürü-cüler için disk-tipi (e) ve (f). Kürekler 3-8 mm lik çelik sacdan, baz.an dökme demirden ya da temper dökümden yapılırlar. Disk-tipi kürekler, genellikle dökme demirden ya da çelik sacdan yapılırlar. Rijitliği sağlamak amacıy-la sac kürekler, arkadan kaynak edilen çelik köşebent ya da amacıy-lamaamacıy-laramacıy-la takviye edilirler. Kömür taşımak için tasar-lanan yeraltı götürücülerin hadde profil (Şekil. 92Ü) ya da dövme levha (Şekil. 92lı) kürekler kullanılırlar.

(9) M Şekil. 92- Tipik kürekti ^iitüriiciiler

7-106

GÖTÜRÜCÜLER

Tekne (gövde), 4-6 mm lik çelik sacdan ve dikdörtgen ya da yamuk biçiminde ya da çelik profillerden yapılır.

Tekneler çelik sacdan preste çıkartılabilirler. Hafif malzeme taşımak için (hızar talaşı, tane, vb.) tasarlanmış götü-rücülerde tekne tahtadan yapılabilir. Tekneyle kürek arasındaki açıklık 3-6 nun arasında olmalıdır. Tekııe, 4-6 m lik parçaların birleştirilmesinden meydana gelir.

Çalıştırma birimi, alışılmış türden ve genellikle bir hız düşürücü (redüklör) ile birliktedir. Orta ve ağır-hizmet türü götürücülerde, dişli kutusunu aşırı yüklere karşı korumak üzere, motorla güç aktarma düzeneği arası-na bir balatalı kavrama yerleştirmek uygundur. Çoklu ve çiftli döndürücülerde (örneğin tek milin iki elektrik mo-toruyla döndürüldüğü durumlarda), hidrolik kavrama kullanılır.

Zincirli-kürekli götürücülerde gerdirme düzeneği vidalı ya da yaylı-ve-vidalı türden olur. Ayar uzunluğu, zin-cir adımının 1,6 katından aşağı olmamalıdır.

Kürekli götürücülerde gerdirme düzeneği, alışılmış amacına ek olarak, zincirin ilkel gerginliğini arttırarak, küreklerin stabilitesini güven altına almaya da yarar.

Kürekli götürücülerin şasisi, genel olarak kaynak - yapı ya da hadde profilinden ve ayrı bölümlerden yapıla-rak bii' anıya getirilir.

Kürekli Götürücülerin Hesabı

Kürekli götürücülerin hesabında da kayışlı götürücülerdeki ilk veriler kullanılır.

Ana parametrelerin belirlenmesi. Kürekli götürücülerin hesabı için gerekli ana boyut, tekne için kesit alanı-dır. Bu elemanı, \|/ yükleme verimi (tekne doldurma katsayısı) dikkate alınarak, istenen Q kN/sa kapasitesi belir-ler.

ince - taneli, serbest-akışlı malzeme küreklerin önünde ayrı yığınlar halinde birikir. Bu yığınların boyuna ke-sitleri ikizkenar olmıyan bir yamuk biçimindedirler (Şekil.93a). Bu tür serbest-akışlı malzemelerin götürUlüşU sı-rasında, malzemenin parçacıklarının sürekli bir yer değiştirmesi (deplasmanı) gözlenir. Sürtünme etkisiyle taban-da ve yanlartaban-da tutulan parçacıklar (hareket sırasıntaban-da) kürek boyunca yukarı doğru itilerek küreğin önüne dökülürler ve bu bölümde yuvarlanmağa başlarlar. Yığının yüksekliği çok arttığı zaman parçacıklar küreğin arka-sına (geriye doğru) yuvarlanırlar. Yükün bu şekilde geriye doğru akmasını önlemek için tekne doldurma katsayısı Y = 0,5 - 0,6 gibi alçak değerlerde alınır. Ağır kütleli malzeme taşındığında (örneği n tuvenan kömür), düzgün bir hareket elde edilir ve kütleler arasında -pratik olarak- karışma meydana gelmez. Oldukça düzgün bir tabaka elde edilir (Şekil. 93b). Bu durumda kürekler tarafından tutulan ve taşman malzeme miktarı, serbest-akışlı malzemele-re gömalzemele-re daha fazladır. Bundan dolayı, parça malzemeler için y ortalama olarak 0,7 - 0.8 alasında alınır.

Eğer götürücü eğimli ise küreğin önündeki yığın, eğimdeki artışla orantılı olarak azalır (Şekil. 93c). Bu durum, bir C3 düzeltine katsayısının hesaba katılmasıyla karşılanır. Bu nedenle küreğin önündeki malzemenin miktarı ve biçimi, götürücünün eğimi ile taşınan malzemenin fiziksel ve mekanik özelliklerinin bir fonksiyonu-dur. Bu değerlerin değişik karakteristiklerdeki yükler için deneysel olarak belirlenmesi gerekir. Geniş bir malze-me yelpazesi için veriler malze-mevcut olmadığından hesap, yüklemalze-me teknesinin ortalama y dolum katsayısına göre, bir yaklaşım biçiminde yapılır.

Tekne (gövde) içerisindeki malzemenin teorik kesit alanı (Şekil. 93a da), y katsayısı hesaba katılarak,

F = Bh y C3 = kir y C3 m2 dir. (156)

Burada, yukarda açıklanan sembollere ek olarak B ve h. sırasıyla teknenin metre olarak çalışan genişliğini ve yüksekliğini gösterir. Bu iki ölçü arasında.

k = E - = 2 4 - 4 gibi bir baulanlı vardır.

h

Kürekli götürücünün kapasitesi. (7) denklemine göre.

Q = 3600Fv y = 36üOBh y C³ vy = 3600 kir y C³ vy kN/sa dir. (157)

7-107

GÖTÜRÜCÜLER Şu halde, teknenin çalışan yüksekliği.

m olur. (158)

3600 kv y C}

C3 katsayısının değerleri Çizelge. 18 de verilmiştir. Kürek hızı genellikle v = 0,1-0.5 m/s alınır. Yeraltı kü-rekli götürücüleri için hız sınırlan 0,5-1,1 m/s dir.

(a)

Şekil. 93- Serbest-akışlı nıal/.emenin kürekler önündeki durumu

Kürekler arasındaki a uzaklığı, t zincir adımıyla bölünebilir olmalıdır. Çiftli baklalarda ise zincir adımının iki katıyla bölünebilir olmalıdır, hı kürek yüksekliği olduğuna göre genellikle a = (3-6) hı alınır.

Tablo 18- (156) ve (158) Denklemlerindeki C³ Katsayısının Ortalama Değerleri

Taşınan malzemenin karakteristikleri

Serbest-akışlı Topak (yavaş)

Götürücünün derece olarak camiindeki C, 0° 10° 20° 30° 35° 40°

1 1

0.85 1

0,65 0,85

0.5

0.75 0,6 0,5

Teknenin hesaplanan B genişliği ile a kürek aralığının, gönderilecek malzemenin granülometrik birleşimiyle (belirleyici nitelikteki en büyük parça boyutu a' hesaba temel alınarak) uyum içinde olduğu kontrol edilmelidir.

B > m a (159)

alınması önerilir.

7-108

GÖTÜRÜCÜLER

Sınıflandırılmış mal taşıyan çift zincirli götürücüler için m = 3-4 ve sınıflandırılmamış malzeme için m = 5-7 ve zincirin tekne merkezinden geçerek götürücünün yükleme ve boşaltmasına kötü etki yaptığı durumda ise m= 3-3.5 alınır.

Kürekli götürücülerdeki çekme kuvveti, alışılmış biçimde, yani ayrı bölümler (noktalar) için gerekli güçlerin belirlenmesi yoluyla hesaplanır. Yüklü şeridin doğrusal bölümündeki harekete karşı direnç (37) denkleminden, boş (avara) şeridinki ise (38) denkleminden elde edilir.

Yukardaki denklemlerde, tekne içindeki malzemenin (malzeme ile tekne taban ve duvar lan arasındaki sürtün-meden meydana gelen) harekete karşı direnç katsayısı w', kabaca, tuvenan kömür için 0,6; antrasit için 0,4; toz kömür için 0,7-0,6 alınabilir. Zincir ve kürek bütününün harekete karşı direnç katsayısı ise kaymalı yataklar üze-rinde hareket eden makaralı zincirler için w'r = 0,1 - 0,13 ve makarasız zincirler için w'r = 0,25 dir.

Hareketli parçaların yürüyen her metresi başına ağırlığı (zincir ve kürek bütünü) şu yaklaşık orandan türetile-bilir :

qo = Kq N/m (160)

Burada,

q = Yükün yürüyen her metresi başına, N/m olarak ağırlık, (1) numaralı denklemden hesaplanmıştır.

K = Tek zincirli götürücülerde K = 0,5 - 0,6 ve çift zincirlilerde K = 0,6 - 0,8 arasında alınan orantı katsayısı.

Büyük değerler, düşük Q kapasiteleri için alınmalıdır.

Öbür bakımlardan çekme kuvveti hesabı, paletli götürücUlerdekinin aynıdır. Çekme elemanının minimum gerginliği genellikle Sm i n = 3000-10 000 N alınır. Toplam gerginliğin iki zincir arasında düzgün yayılması nede-niyle her zincir üzerindeki yük, çekme elemanının maksimum teorik gerginliğinin (S^{t e o r}) 0,6-0,7 katı olarak alı-nır. Çekme kuvveti ve gerekli motor gücü (48) ve (49) denklemlerinden hesaplaalı-nır.

13. V-KEPÇELİ, MAFSALLI-KEPÇELİ VE DÖNER-TABLALI GÖTÜRÜCÜLER