GÖTÜRME MAKİNALARININ ANA BÖLÜMLERİ Ana Bölümlerin Adları

BükülebiUr çekme elemanlı çeşitli götürme makinalarının birbirine karşılık olan ana bölümleri her ne kadar eşdeğer amaçlı iseler de değişik tasarım biçimlerinde olabilirler. Bu ana bölümler şunları içerirler: (1) yük taşıma elemanı, (2) hareket kuvvetini yük taşıma elemanına geçiren çekme elemanı; (3) ara destekler (genellikle makara ve tamburlar); (4) çekme elemanına Ûk gerginliğini veren gerdirme (take-up) düzeni; (5) çekme elemanını hare-ket halinde bulunduran döndürme (tahrik) düzeni ve (6) şasi.

Götürücü türü (tipi), onu meydana getiren ana bölümlerinin türü ve yapısı ve çekme elemanının ayırdedici önemdeki türü ile tasarım biçimi tarafından belirlenir.

Be;î! £«'•.::•!!. •' ruletinde (örneğin, kayış ve değişik halat ve zincirli götürücüler) yük doğrudan doğruya çek- t; 'T .,• -,-v" ^;i -'"inde taşınır. Yani, kayış, halat, zincir, vb. gibi tek bir parçanın hem çekme hem de yük

ta-$ıi' .ı ("• . -i o;' : . ; K > V v i v ; ı r d ı r .

• ı tinaiısı/. götürme makinalannın bölümleri bu şenel sınıflandırmaya uymazlar, çünkü bunların

eşde-* • .,•..< . , , K : U :

< . • tıt- I . m a n i a n

t) ı götürme makinasının güvenilir ve veiimü ^y-<uıjnıa<<ı ve u/.un çalışma ömrüne sahip olması için çekme ele-manının küçük çaplı tamburlara, makaralara ve zincir dişlilerine serbestçe sarılması (bazı makina türlerinde, her ıkı düzlemde fleksibl olması zorunludur); yüksek dayanım ve düşük ağırlığı kendisinde birleştirmiş olması;

düşük maliyette ve basit şekilde yapılmış bulunması; yük-taşima ve hareketli parçalar için uygun bağlantı yerleri-ne izin vermesi; döndürme gücünü çekme elemanına yüksek verimle aktarması: yük altında az uzaması; aşınma-ya karşı dirençli, dolayısıyla uzun ömürlü olması gerekir. Toz (genellikle aşındırıcı nitelikte), nem, gaz, buhar, yüksek ya da alçak sıcaklık vb. gibi çetin işletme koşullarında çalışmak söz konusu olduğunda, bu son nitelik Ö7.c\ f'uit.Tî kazadır.

• CRÜIO t,k:ma;u genellikle kayış, ya da zincir, bazı durumlarda çelik halat olur.

GÖTÜRÜCÜLER 1. Çekme Zincirleri

Götürme makinalarında kullanılan çekme zincirleri, yapılan ve yapım yöntemleri bakımından, büyük değişik-lik gösterirler. Çekme zincirlerinin ana parametreleri şunlardır: adım (bitişik iki baklanın pimlerinin merkezleri arasındaki uzaklık), boyuna kopma gerilmesi ve zincirin birim ağırlığı (N/m). Zincir tasarımlarının üstünlükleri-nin karşılaştırılmasında en önemli ölçüt, kopma gerilmesiüstünlükleri-nin zincir birim ağırlığına oranıdır. Bu oran, zincir uzunluğunun metresi başına N olarak kopma gerilmesini (aynı zamanda emniyet gerilmesini) gösterir. Götürme makinalarında en çok kullanılan zincir türlerini kısaca gözden geçirelim.

Yuvarlak-baklalı zincirler başlıca üç bölüme ayrılırlar: kısa-baklah (Şekil. 50a), uzun-baklalı (Şekil. 50b), çelik çubuk ve çelik çubuk-çelik şerit birleşimi (Şekil. 50c). Elektrik ya da demirci kaynağı zincir baklaları yu-muşak çelikten (mild steel) yapılmışlardır. İmalatın inceliğine (precision) göre bu zincirler kalibreli ve kalibresiz diye ikiye ayrılırlar. Kalibreli zincirlerde daha duyarlı bir (t) adımı vardır.

Bunlar için yürek biçimli kasnaklar (zincir dişlileri) ve ikinciler için düz kasnaklar kullanılır.

Bu zincirler genellikle, kopma gerilmesinin 2000-2500 N/cm2 yi geçmediği yerlerde kullanılırlar. Yuvarlak-baklalı zincirler - belli tür yüksek ve kürekli götürücüler bir yana bırakılırsa- götürme makinalarında seyrek ola-rak kullanılırlar. Bundan başka kepçeli yükselticilerde de 9,5 - 25 mm lik yuvarlak çelik çubuktan yapılmış kısa-baklah kalibre edilmemiş zincirler kullanılırlar.

Temper-döküm zincirler, geniş bir tasanm yelpazesine sahiptirler. Bunların üstünlüklerini şöyle sıralıyabili-riz: Yük-taşıyıcı elemanlar ve hareketli parçalar için özel bağlantı (attachment) kulaklı baklalar oldukça düşük maliyette yapılırlar.

Diğer yandan, bu zincirlerin öz ağırlıkları büyüktür ve sahip olduklan boşluklar nedeniyle güvenilir değildi-ler. Baklasıyla birlikte dökülmüş kancalar yardımıyla birleştirilmiş döküm baklalardan meydana gelen kanca-bakla türü bir zincir (Şekil. 51), tümü döküm zincire örnektir. Zincirin kanca-baklaları birbirinden kolayca ayrılırlar.

Şekil. 50- Kaynaklı zincir a- Yuvarlak çelik çubuktan, kısa-baklalı;

b- Aynı. uzun baklalı;

c- Yuvarlak çelik çubuk ve çelik şerit birleşimi.

Şekil. 51- Temper döküm kanca-bakla birleşimi /.incir

7-53

GÖTÜRÜCÜLER

Yukarda sayılan sakıncalar nedeniyle, döküm zincirler sınırlı bir uygulama alam bulmuşlardır. Ancak, düşük yüklerde ve karmaşık bir profilin gerektiği dalgıç türü götürücülerde kullanılırlar. Diğer bütün gereksinmeler için daha dayanıklı olan birleşim (combination) zincirleri tercih edilir.

Birleşim zincirleri genellikle temper döküm, daha seyrek olarak da çelik malzemeden, burçlu ve işlenmiş çe-likten pimli ve makarasız (Şekil. 52a) ya da makaralı (Şekil. 52b) yapılırlar. Bazı durumlarda iç baklalar döküm, dış baklalar çelik şeritten preste çıkartılmış (Şekil. 52c) olurlar. Birleşim zincirleri, çeşitli götürücü türlerinde geniş çapta kullanılırlar.

Lamelli-haklalı zincirler (ya da bazan söylendiği gibi yaprak zincirler) bağlantı türüne göre: makarasız 1 ve makaralı 2 (Şekil. 53a), burçsuz zincirler; makarasız 1 ve makaralı 2 (Şekil. 53b), burçlu zincirler; flanşstz 1 ve flanşlı (Şekil. 53c) makaralı zincirler diye sınıflandırılırlar. Makaralar, zincir dişlisinin dillerindeki ve zincir burç ya da pimlerindeki aşınmayı azaltmak amacıyla bu burçlara ya da (burçsuz zincirlerde) pimlere geçirilmiştir. Bu aşınma azalmasının nedeni, zincir dişlisi yüzeyindeki kayma sürtünmesinin yuvarlanma sürtünmesine dönüştürül-mesidir.

Lamelli-baklah zincirlerde t adımı, genellikle 65, 80, 100, 125, 160, 200. 250, 320, 400, 500, 630, 800, 1000 ve 1250 mm ve pim çapı ise 9,11,13,16, 20, 24, 30, 36, 44 ve 55 mm olarak seçilir.

Dayanımlarına göre zincirler dört sınıfa ayrılırlar: I. Çok ağır yükler için, II. Ağır yükler için, İÜ. Orta yükler için IV. Hafif yükler için.

Lamelli-baklah zincirlerin, dayanım sınıflarına göre kopma gerilmeleri Çizelge. 7 de verilmiştir.

Zincir baklaların yüzeyleri, uğratıldıkları ısıl işleme bağlı olarak, normal ya da arttırılmış sertlikte olabilirler.

Zincirin güvenilir işletmesi ve ömrü, büyük ölçüde, doğru malzeme seçimine ve uygun ısıl işleme bağlıdır.

2. Çelik Tel Halatlar

Götürücü makinalarda aşağıdaki halat türleri kullanılır: (a) tek, düzgün ya da bir zincir dişlisiyle kavramaya giren kelepçelerle donatılmış; (b) bir araya getirilerek bağlanmış paralel halatlarden meydana gelmiş çoklu halat-lar; (c) ayrı iki ucu olan halat zincir. En basit ve güvenilir olanı, tekli bir halattan oluşan ve bazı hafif-hizmet tipi yüksek götürücüler ile kürekli götürücülerde kullanılan çekme elemanıdır.

Ara Destekler

Bir yük-taşıyıcı elemana mafsallanmış olan çekme elemanın gerek yüklü gerekse boş (avara) şeridinin, uzun-luğu boyunca desteklenmesi gerekir.

Kayışlı götürücülerde ve belli tür paletli götürücülerde kayış ya da götürücünün diğer taşıyıcıları, genellikle sabit eksenli makaralarla desteklenirler. Bazı durumlarda kayış, çelik sacdan ya da ağaçtan yapılmış sabit bir kızak boyunca kayar. Değişik türde zincirli götürücülerin çekme ve yük-kaldırıcı elemanları, kılavuz yollar (ray, hadde profil, vb.) üzerinde hareket eden makaralarla donatılmıştır, ya da -daha seyrek olarak- sadece bir kılavuz yol boyunca (makarasız) kayarlar. Yüksek götürücülerde, çekme ve yük taşıyıcı elemanlar, hareketli palangalar yardımıyla uygun yüksekliğe tesbit edilmiş olan sabit bir profile (kızak) asılırlar.

Hangi tür ya da tasarımda olursa olsun, ara desteklerde şu özellikler aranır: harekete karşı minimum direnç katsayısı; basit yapı ve hafiflik (götürücü sisteminin toplam ağırlığının büyük bir bölümünü bu ara desteklerin ağırlıkları oluşturur); yüksek dayanım ve aşınmaya karşı direnç; çetin işletme koşulları altında güvenli çalışma ve uzun ömür: yatakların toz girişine karşı güvenilir biçimde korunması; basit bakım ve yatakların uygun biçimde yağlanması. Bu istemler götürücünün hareketli ve destekleme parçalarının dikkatli bir tasarımını gerektirir. Maki-nanın uygun bakımı, en büyük rolü oynar: düzenli yağlama; toz ve yapışmış maddelerin temizlenmesi; grupların koruyucu bakımı. Taşıyıcı makaraların (avaraların) tasarımına ilişkin ayrıntılı bir inceleme, değişik tür götürücü-leri tanıtan bölümlerde verilmektedir.

Gerdirme Düzenleri (Take-up)

Çekme elemanlı bir götürme makinasının ana bölümlerinden birisi de gerdirme düzenidir. Bu düzen, çekme elemanının başlangıç gerginliğini verir, ara destekler arasındaki sarkmaları (sehim) giderir ve çalışma süresince yük altındaki uzamayı dengeler.

Sürtünme ile döndürülen bir götürücüde, döndürme (tahrik) tamburu ya da kasnağına, kayışın götürücüyü döndürmeğe yeterli bir sürtünme ile sarılması (grip) için, gerdirme düzeni aracılığıyla kayışa belli bir ilk gerilim

7-54

Ifflffîf

GÖTÜRÜCÜLER a- Burçsuz : Makarasız 1, makaralı 2 b- Burçlu : Makarasız 1, makaralı 2 c- Burçlu : Flanşsız 1, flanşlı 2

Çizelge. 7- Değişik Dayanım Sınıflarına Göre Lamelli-baklalı Çekme Zincirlerinin Kopma Gerilmesi

Pim Çapı,

GÖTÜRÜCÜLER

verilir. Pozitif döndürmeli (örneğin zincir dişlili) götürücülerde döndürücü dişlinin kaymaması için, çekme ele-manının gevşek tarafı gergin tutulmalıdır.

Gerdirme düzenleri, tasarım ve çalışma ilkesine göre ikiye ayrılırlar: (1) mekanik, (2) karşı ağırlıklı. Mekanik tiplerde çekme elemanının gerdirilmesi, elle ve şu yöntemlerde yapılır: çekme (Şekil. 54a) ya da itme (Şekil. 54b) vidası, kremayeri ve pinyonuyla. Çekme elemanının gerginliği sabit değildir. Çekme elemanı yük altında uzadık-ça bu gerginlik de yavaş yavaş (tedricen) azalır. Mekanik gerdirme düzenlerinin birçok sakıncaları vardır: sürekli bir bakım ve ayar isterler; çalışma sırasında yaratılan çekme kuvveti değişkendir ve kayışı, döndürme sarılması için gerekenden daha yüksek bir değerde çekme tehlikesi vardır; tesbit biçimi rijit olduğundan darbeli yüklerde gerekli elastiklikten yoksundurlar. Mekanik gerdirme düzenlerinin başlıca üstünlüğü olarak küçük bir hacim ge-reksinmesi ile basitlik sayılabilir.

Karşı ağırlıklı gerdirme düzenlerinde, asılı bir ağırlık vardır. Bunun yardımıyla kayış sabit bir gemginlik al-tında tutulur. Bu tür gerdiriciler, çekme elemanının uzunluğuna etkiyen sıcaklık değişimlerini, uzama ve aşınma-lardan doğan sarkmaları, ani ve darbeli yüklerin etkilerini kendiliğinden dengelerler. Sayılan bu nitelikler, ağırlık-lı gerdirme düzeninin üstünlükleridir. Bu düzenlerin söz konusu edilmeğe değer tek sakıncaları, fazla yer kaplamaları ve ağır-hizmet götürücülerinde uygulanacak karşı ağırlığın çok büyük olmasıdır. Bu durum araba ve karşı ağırlık araşma bir kasnak (tambur blokunun yerleştirilmesini gerektirir. Karşı ağırlıklı gerdirme düzenleri genellikle uzun kayışlarla, halatlarda ve düzgün olmayan profilli (konturlu) yüksek götürücüler ile taşıyıcı-zincirli götürücülerde uygulanırlar.

Çalıştırma (Tahrik) Birimleri

Çalıştırma birimleri, götürücünün çekme ve yük taşıyıcı elemanlarını hareket ettirmeğe yararlar. Çekme ele-mansız bir götürme makinasında hareket, doğrudan doğruya yük taşıyıcı elemana aktarılır.

Döndürme kuvvetini aktarma biçimine göre çalıştırma birimleri iki ana kümeye ayrılırlar: (1) çekme kuvveti-ni kavrama yoluyla aktaranlar, (2) çekme kuvvetikuvveti-ni sürtünmeyle aktaranlar. Sonuncu kümeye kayışlar, halatlar ve kalibresiz yuvarlak-baklalı zincirler girer.

Çekme kuvvetini kavrama yoluyla aktaran çalıştırma birimlerinde, götürücünün hareket yörüngesini 90°

(Şekil. 55a), 180° (Şekil. 55b) çeviren ya da hiç saptırmayan (Şekil. 55c) zincir dişlileri ya da yürekli tamburlar vardır. Paletle döndürme adı verilen bazı çalıştırma birimlerinde ise götürücünün doğrusal bir bölümüne yerleşti-rilmiş özel bir dişli-zincir düzeni bulunur (Şekil. 55d).

Ana parçalarının tasarımı bakımından, çalıştırma birimleri aşağıdaki gibi sınıflandırılırlar: (1) açık kayış (ter-kedilmiş uygulama); (2) kapalı hız düşürme (redüksiyon) düzeni (bugünkü uygulama); (3) bir hız düşürme biri-minden sonra V kayışı ya da zincirli güç aktarma ve özel yapı çalıştırma birimleri (örneğin, tambur motorlar) kul-lanan karma düzenler.

Çalıştırma birimleri sabit ya da değişken hızlı olabilirler. Değişken hız, birimin uygun bir yerine yerleştiril-miş olan bir varyatörle; hız değiştirme dişlileriyle (basamaklı hız değiştirme) ya da çok (birden fazla) hızlı motor-la elde edilebilir.

Tek ya da birden fazla motor kullanılabilir. Çok motor kullanan götürücülerde bağımsız fakat birbiriyle uyumlu (senkron) olarak çalışan elektrik motorları, çekme elemanının hareket yörüngesi boyunca yerleştirilmiş-lerdir. Bu düzenleme biçimi, çekme elemanının toplam çekme gerilmesini önemli ölçüde azaltır.

Çok motorlu çalıştırma birimleri, büyük uzaklıklara ağır yükleri göndermek üzere tasarlanan götürücülerde, geniş bir uygulama alanı bulmaktadırlar.

Çalıştırma birimlerinin tasanmı,değişik tür götürme makinalarının incelendiği bölümlerde gösterilmiştir.

Uzun-adımlı zincirler kullanan ve yüksek hızda (genellikle 0,75 - 1 m/s nin üstünde) çalışan götürücülerde, dengeleme çalıştırıcısı adı verilen çalıştırma birimleri kullanılır.

Çalıştırma biriminin yeri, çekme elemanındaki maksimum çekme gerilmesini azaltacak bir noktaya yerleşti-rilmelidir. Bu istemi karşılamak üzere çalıştırıcının, ağır şekilde yüklenmiş bölümlerin ucuna (yani yüksek di-rençli bölümlerden hemen sonra) yerleştirilmesi gerekir. Böylece, çekme elemanı, birçok yay ve dönüşü taşıyan bölümlerden mümkün olan en küçük dirençle geçer. Böyle bir düzenleme, etkin çekme kuvvetinin yüzdesi olarak tanımlanan direnç kayıpları mutlak değerlerinin enazda (minimum) tutulmasını sağlar. Basit profilli bir yörünge-ye sahip olan götürücülerde (örneğin yatay, yatay-eğimli kayışlı; paletli; kürekli götürücüler) çalıştırıcı, en uygun yer olarak, yüklü şeridin sonundaki tambur ya da zincir dişlisine bağlanır. Karmaşık bir yörünge profiline sahip götürücülerde ise (yüksek; kepçeli; tablalı götürücüler) çalıştırıcının yeri, çekme gerilmesi dağılımının yararları ve sakıncaları incelendikten sonra -daha iyisi, özel bir gerilme dağılımı diyagramı çizerek- belirlenir.

7-56

GÖTÜRÜCÜLER

Şekil. 54- Gerdirme düzenleri a ve b- vidalı tip;

c- karşı ağırlıklı ve arabalı tip;

d- yaylı ve vidalı tip.

Şekil. 55- Zincirli çalıştırıcılar

a- zincir dişlili 90° lik açısal döndürücü; b- aynı 180° lik c- doğrusal bölümde zincir dişlili; d- paletli döndürücü

7-57

GÖTÜRÜCÜLER

10. KAYIŞLI GÖTÜRÜCÜLER (BELT CONVEYORS)